بە گوێرەی جوغرافییەوە
ئینسقلۆپەدیای ئیسلام ئەڵێ کەلیمەی «کوردستان» لەو جێگایانە ئیجاد کراوە کە کوردی تیا ژیاوە و دەژی، وەکوو چۆن ئێرانییەکان بە وڵاتی کوردی خۆراسان «کوردستانی خۆراسانی» ئەڵێن.
ئەم ئینسقلۆپەدیایە وڵاتی «کوردستان» پچووک نیشان ئەدا و ئەڵێ: وڵاتی کوردستان، ئەرازییەکی درێژۆلکەیە و ئیستقامەتی عموومیەی لە جنووبی شەرقییەوە لە لوڕستانەوە بۆ شیمالی غەربیە تا مەڵاتیە، درێژایی نزیک ٦٠٠ میلە و وەسەتی پانایی ١٢٠ تا ١٥٠ میلە و پانایی هەرە زۆری کە بەینی مووسڵ و ئاراراتە، نزیکەی ٢٥٠ میلە. (تاریخی جیهاننما).
لام وایە کە ئەم تەعریفە ناقیسە، ئەوەڵەن لوڕستان خارجی دانراوە، سانیەن، حدوودی شیمالی تا «ئالشەکرد» و «ئەرزەڕۆم» ئەچێ. ئەولیا چەلەبی کە لە ساڵی ١٠٦٥ی هیجریدا هەموو وڵاتی کوردستان گەڕاوە، ئەڵێ: کوردستان حدوودی شیمالی، دیاری ئەرزەڕۆمە و لەوێوە بە سەر وان و حەکاری و جەزیرە و عەممادیە و مووسڵ و شەهرەزوور و ئەردیلان و دەرنە و دەرتەنگدا تا بەسرە دەچێ. درێژایی حەفتا قۆناغە و پانایی کەمترە. (جڵدی ٤، لاپەڕە ٧٥).
میللەتی کورد لە پێش ساڵی ١٩١٤دا سێ بەش بووە و داخڵی مەملەکەتی عوسمانی و ئێران و ڕووس بووە. لە ١٦ی مارتی ١٩٢١دا لە بەینی تورک و ڕووسدا موعاهەدەیەک کرا. بە گوێرەی ئەوە بەشی زۆری کوردی قەفقاسیا درا بە تورک، جگە لەمەش بە نەزەر حاڵی دوایی مەسئەلەی مووسڵەوە بەشە کوردی ئەم وڵاتەشی لە دەست چوو و کەوتە ناو حکوومەتی عێراق. لە دوای ئەم تەبدیلاتی پاش شەڕی گەورە، وەزعیەت و ئینقسامی سیاسیی میللەتی کورد گۆڕا و تەقریبەن وەکوو لە خوارەوە باسی ئەکەین وای لێ هات.
١. کوردی ئێران
بە گوێرەی مەعلووماتی ڕەسمییە و تەدقیقاتی موستەشرقین، وەکوو مینۆرسکی، دوقتۆر ڕۆسۆ، سێر مالقۆلم، هاسەل، ژوئانەن و ئەمیر شەرەفەدین بتلیسی، وڵاتی لوڕستان، کرمانشاه، ئەردیلان و موکری (= ساوجبڵاق) و تەقریبەن نیوەی جنووب و جنووبی شەرقی ئازربایجان بە تەواوی کوردە و هەر لە وڵاتی ئازربایجاندا قەزای «خۆی»یش بەشی زۆری کوردە و لە قەزای سەڵماس و ئۆرمییەدا زۆر کورد هەیە. قەزای ماکۆ تەقریبەن هەمووی کوردە.
بێجگە لەم وڵاتانی کوردە، لە مەنتیقەی «تەهران»دا عەشیرەتی «پازۆکی»، لە «خۆراسان»دا عەشائیری «پچاوەند»، «باوەنوور» و «زەفرانلی»، لە «هەمەدان»دا عەشائیری «جوزکان»، لە «مازەندەران»دا عەشائیری «مودانلوو» ، لە «فارس»دا عەشائیری «شوانکارە = شەبانکارە» ، لە «عێراقی عەجەم»دا عەشیرەتی «ئەمباربوو» و چەند فرقەیەکی عەشیرەتی «لەک» هەیە و زۆر موهیم و بەنفووزە ، لە وڵاتی قەزوێندا و لە شیمالی غەربی ئەم شارە و لە بەینی وڵاتی «گێلان»دا عەشیرەتی «عومەرلوو» هەیە کە قەبەقرانلوو، شمکانلوو، بەهادرلوو، شاهکولانلوو، بەشانلوو فیرقەی ئەون و ئەڵێن لە تەڕەف نادرشاهەوە لە خۆراسانەوە بۆ ئێرە هێنراون. (مەقالەی مێجەر ئەدمۆندس، مەجمووعەی ئاسیای مەرکەزی). لە کرمان و گێلان و خووزستان و قەهستانیشدا کورد هەیە. (کوردلەر، لاپەڕە ٣٢).
هێندێ لە موستەشرقین لە بەر بەعزێ فەرقی شێوە و زمان کە لە بەینی کوردانی جێگەی تر و لوڕدا هەیە، عەشائیری لوڕی گەورە و بچووک لە قەومی کورد جوێ ئەکەنەوە و بە کوردیان دانانێن. لام وایە ئەو سەبەبەی کە موستەشرقینی بۆ ئەم ئیجتیهادە سەوق کردووە، زۆر زەعیفە و بۆ تەئیدی ئەمە لازمە بەعزێ ئیزاحات بدەین.