دەمەتەقەی نێوان فەقیر و دەوڵەمەند
لە کتێبی:
دیوانی ڕاجی
بەرهەمی:
ڕاجی (1912-1969)
11 خولەک
121 بینین
لەسەر داخوازی کاکە زیادی حەمە ئاغا و حاکم عەلائەدین ئەحمەد نووری نووسراوە.
بە ناوی خودای فەرمانڕەوا بێ
خێوی کائینات پشت و پەنا بێ
سوپاس و سەنای بێ عەدد و پایان
تا ڕۆژی ئاخر، شایانی یەزدان
مەکینەی کاری هەموو خستە کار
نەوەک گیاندار، هەتا بەرد و دار
بە پێی توانین، هەمووی دابەشی
لە ڕوویی زانین، داییە سەرکەشی
دەستوورێکی ڕاست بۆ بەرانبەریی
گوڵ و دڕک و داڵ، ئاقڵی و کەریی
زانا و نەزانا، تاریک و ڕووناک
ئەستێرە و درەخت، عاسمان و خاک
دەریا و بەڕیا، وشکی و تەڕایی
ماسی و سووسەمار، کوێری و بینایی
زستان و هاوین، بەهار و پایز
هەوراز و نشێو، دڵخۆش و عاجز
زوهرە و موشتەری و، مەریخ و زوحەل
مانگ و ڕۆژ، ئیتر، ژیان و ئەجەل
گەرما و ئاگر، شەختە و بەستەڵەک
گولەی نابەڵەد، دوو چاوی بەڵەک
قڕژاڵ و ڕەقەی، لە ئاو قەرار دا
گڵخۆرە و وڵەی لە خاک دیار دا
پێروو و تەرازوو، بە حەوتەوانە
هەر حەوتە ئیشێک ئەکەن کێشانە
بۆت بکەم باسێک، ئەگەر ئەبینی
لە بیرت نەچێ، هەتا لە ژینی
ڕۆژێ، فەقیرێک وەکوو سەمەندێ
وەستا لە قاپی خۆش دەوڵەمەندێ
فەقیر: لێتان تێک نەدا، خودای بێ ئەندێش
شتێکی ڕەوا بینن بە دەروێش
وەڵامیان نەدا، تەقولبابی کرد
یەکێ دەرپەڕی، تف و بابی کرد.
خوڵام: کابرا چیت دەوێ، دەرگا مەشکێنە.
فەقیر: هەرچی خودا دای، ئەوم بۆ بێنە.
خوڵام: خوڵام چۆوە ژوور، گەورەم، فەقیرە
عەوداڵی نان و، ژاژ و پەنیرە.
دەوڵەمەند: پاروو لە دەمدا، کاکی دەوڵەمەن
بڕۆ دەری کە، جادووی مەکر و فەن
بڵێ، خوا بدا، مەوەستە لێرە
لە ماڵی ئاغا، بخۆ کولێرە
خوڵام پێی دەگوت، چی ڕاسپێرا
فەقیر دەڕۆیی خێرا، بە خێرا
ماڵی یەک و دووی، هەموو پشکنی
برسی مایەوە، بە خۆی و ژنی
غەریب، ڕووت و قووت، ئەنووزایەوە
هەتا بەیانی ئەکڕووزایەوە
ئەوڕۆش تا ئێوار، گەڕا لە ماڵان
گەڕیدەی هەموو دیوان و داڵان
هانای بردەبەر کۆنە فەقیران
پێیان ئەبەخشی وەکو وەزیران
تەسادوفی کرد، ڕۆژێ لە ڕۆژان
کەوتە دیوانی پۆڵا کرۆژان
ئەو دەوڵەمەندەی خوڵام لەبەر دەست
وا دانیشتووە، سەربەست و سەرمەست
ملیۆن و ملیار، پارە ئەژمێرێ
قازانجی پێرار، بابێ بەخێرێ
ژمارەنووسان، لەبەر دەست و پێ
وەکو کەوڵی مەڕ، لێی دابێ ئەسپێ
هەموو لە خۆشی زەردەی فلووسن
نیسبەت و فائیز، بە جەبر ئەنووسن
لاق و پەراسوو، بە قوتب و میحوەر
سەر بە دائیرەی عەردی مونەووەر
ساحەی باغ و ڕاغ، مەساحەی ئەکەن
سێ وو چوار قوڕنە و، درێژ و میعیەن
دەوڵەمەند بە فیز تەماشا ئەکا
لە قازانجی ساڵ، هەر حاشا ئەکا
فەقیرە ڕووتە، خۆی پێ نیشان دا
غەرگەی فەقیریی دابوو بە شان دا.
فەقیر: لێتان تێک نەچێ، سامان و سەروەت
بەشی فەقیران، دەسمایەی دەوڵەت.
دەوڵەمەند: بڕۆ خوا بدا، بابم هیچ نییە
ڕاوەستانی تۆ، لێرە بۆ چییە؟
زلەی مل ئەستوور، بۆ خۆت عەمەل کە
ماڵ و مناڵت، دووری ئەجەل کە.
فەقیر: وتی من زلم، ملم ئەستوورە
بۆ نانێکی تۆ، جەرگم تەنوورە
بێ جێ و بێ مەکان، زار و ئاوارەم
ئەوا ئەمبینی، هێندە بێ چارەم
کاتی مناڵی، بەڕێوو جێ بووم
خێوی موڵک و ماڵ ، سوار ئەسپی شێ بووم
چەند ئیحتیشام و، شەوکەتم هەبوو
لە تۆ زیاتر دەوڵەتم هەبوو
خاوەن ئەسڵی پاک، نەژادی گەوران
منی فەقیر بووم، لە چەرخی دەوران
بە ڕا وو سەیران، شەو و ڕۆژی من
بە بەزم و ئاواز، گەل ئامۆژی من
بووبوومە قاڕوون، بە لاف و گەزاف
حیرسم پەیا بوو، هەتا کێوی قاف
دینم لە بیرچوو، ئەساسی ژیان
فڕێمدایە ژێر سێبەری «بی»یان
فڕێمدا ئەوەی فەرمووی لە قانوون
«حَتي تُنفِقوا مِمّا تُحِبّون»عەرەبی
لە ناکاو، بەڵا بەسەرما ڕژان
خوێنی دەمار و جەرگ و دڵ، پژان
بەختی بڵندم، سەرەو نشێو بوو
باری بچووکم، بە وێنەی کێو بوو
ئاوارەی کردم، خودا لە سارا
چاک بوو نەیکردم بە عەردی خارا
ئێستا، بە عیلمولیەقین ئەیناسم
هەردەم لە حەمد و شوکر و سوپاسم
عیلم و دینم بێ، بێباکم لە نان
هەموو ڕۆژ ڕزقم ئەدا بێگومان
ئەتۆش پێم نەدەی، هاوقەرانی من
لە ماڵی مەلا، ئەدەن نانی من
دوعای زۆر باشم ئەمن بۆ کردی
«لێتان تێک نەچێ»، تێ بگە بە وردی
هێندەت خۆشییە، لێت وەرنەگەڕێ
ئەگینا نەگبەت، پێت هەڵدەگەڕێ.
دەوڵەمەند: دەوڵەمەند هاتە وەڵامی فەقیر
بۆ تۆ دەس نادا، پیر و دەستگیر
بڕۆ بە ڕێی خۆت، هیچت نادەمێ
حیکایەتی کۆن، گوێشت نادەمێ
بەری ماڵ ئەخوا، ئەوەی خەریکە
تەمبەڵی وەک تۆ، کەشکی فەریکە
کێ تۆ ئەناسێ لەم دەور و پشتە؟
بە ئەسڵ و فەسڵت، سواڵت ڕەوشتە
هەرچی بێتەلام، شتێک بستێنێ
هەتا بەیانی هیچم نامێنێ
منیش وەکوو تۆ سەرگەردان ئەبم
لە دەرگەی ماڵان، گران جان ئەبم.
فەقیری هوشیار، ئەیدا جەوابی
لە ڕووی عیلم و فەن، حازر خیتابی.
فەقیر: دونیایە دەریای درێژ و پانە
هەزار دەوڵەمەند، سەت پەرێشانە
موحتاجی بەشدار، نیسبەت چل ئێکە
دەیێک و چلیێک، بنک و چڵێکە
لات وا نەبێ تۆ، من بەخێو ئەکەی
موحافەزەی خۆت لە دەس دێو ئەکەی
نابینی، شەوی تاری بێ سامان
شەش حەوت ئەستێرە ئەیکەن چراخان
گەر فەقیر نەبن، نانخۆری زاڵان
ماڵ و مناڵیان ئەبەن بە تاڵان
بێ دەوڵەمەندیش، جگە لە ترسان
هەر فەقیر هەبن، ئەمرن لە برسان
هەردوو تایەفەش، دەوڵەت ناتەواو
شەوە و بۆتە ڕۆژ، هەواش بۆتە ئاو
هەموو کائینات، دوو دوو بەرانبەر
عیلم و نەزانین، ڕووت و تەوانگەر.
دەوڵەمەند: وەڵامی دایە، بڕۆ هەش بەسەر
بەگژما مەکە خودا و پێغەمبەر
دونیا، گەر کورت و درێژ و پانە
«نان هەر ئەو نانە، ئەوڕۆ لە خوانە»
خەمی سبەینێ، گەر ئەمڕۆ نەخۆم
ئەبێ دێ بە دێ، کەساد بم، بڕۆم
دەیێک و چلیێک بگرن هەژاران
ڕۆژانەش بدەم بە خێو ژماران
لیباسی ماڵ و مناڵم بکەم
تەعام و نەهام، بکڕم جەم بە جەم
دەری نایەنێ ساڵێ سەروبەر
منیش وەکو تۆ ئەبم قەلەندەر
دەوڵەتپارێزیم بە تۆ ناکرێ
سەر و ماڵی من، بە تۆ نادرێ
ئاخ و داخ لەبەر ڕووت و دەروێشان
بە قسەی پان پان، مەمکە پەرێشان
ئەم چیرۆکانە گەلێک کراون
هەموو بۆ لوقمێک خەپووز و ئاون.
فەقیر: لوقمەی تۆ تەنیا چارەمان ناکا
ئەبێ کۆمەڵێک، دەردم دەوا کا
چیرۆکەکانم هەموو حیکمەتن
دەوڵەتپارێزی و سام و شەوکەتن
خوا عەقڵ و عیلمی گەلێک داومێ
چ باکم ماڵە، کە نەیداومێ
ماڵی داییمی، عیلم و عیرفانە
هەردەم لە پارەت، ئاخیر زەمانە
پارەت بدزرێ و، مێگەلت بخورێ
بە نانێک نابێ، بە فەقیر بدرێ
مەبنای ئینسانی موساعەدەیە
هەموو گوناهێک موباعەدەیە
تا دوو تایەفە نەفرەت لێک بکەن
ئەوان بناغەی بەشەر تێک ئەدەن
خۆشی و ناخۆشی، ڕووتی و دەوڵەمەن
«لِيَبلوَكُم أيّكُم أَحسَن»عەرەبی
من و تۆ هەردوو تەجرەبەی خوداین
لە غەش دەرنەچین، هەردوو ڕووسیاین.
دەوڵەمەند: خۆت لە من بەستا، پەرپووتی ناکەس
کە ماڵم هەبوو، لوتفی خوام بەس
مەرتەبەم هەوراز، لە چاوی عالەم
وەکوو تۆ چ کەس، نامبینێ بە کەم
دزی و جەردەیی، ناکەم بە پیشە
وەکوو بێ ئیشان، بە جەرگی ڕیشە
پوول و پەنابات، لە باتمان و گەز
سەلەم و ڕیبا، ئەگرم بە قاقەز
کەتیرە و مازوو و خوری کە ئەکڕم
فلوس بە فلوس قازانج وەرئەگرم
بێ وازم لە خەڵک، خەریکی کارم
غەمخواری ئیمڕۆ و سبە و ئێوارم
نانیشم ئەخورێ، ماڵیشم ئەچێ
بە ڕەواج، عەرز و حاڵیشم ئەچێ.
فەقیر: شەرتە مەرتەبەت، بەرزی، لای خوا بێ
نەک لای عالەمی کەون و فەنا بێ
تەکەببور مەکە، هەروەکوو منی
تا خۆت بەسەر خەی، ئەوسا لە بنی
ملکەچ بوو شەیتان، جێی ئاسمان بوو
نابینی جێگیر لە بن عەردان بوو
دزی و جەردەی چۆڵ، گشت کەس ئەزانێ
تۆ وای ئەدزی، کەس پێ نەزانێ
هۆقە و تەرازوو و گەزت نقوستان
ماڵی سەت کەس، ڕۆژ، ئەبەی بە تاڵان
بێ تەوەکوولی، ئەگینا سبەی
نازانی لەگەڵ خودا چی دەکەی
سەر و چاوی خۆت، کە خاوێن نەشۆی
بە چڵک و میکرۆب، ئیتر ڕەنجەڕۆی.
دەوڵەمەند: گومان خەراپی، فەقیری ناچار
وەختە بێی بەگژ حەسار و دیوار
چیت لە من دیوە، پێوان و کێشان
ماڵی هەتیو و ڕووت و دەروێشان
پیاوی یەک دونیا بوومە نەک هوما
«بَل الرَجُلُ رَجُلاهُما»عەرەبی
خزم و عەلائیق وەکوو کرێکار
بە پای پیل ئەخۆن، دوو جار و سێ جار
هەر دەعوەتێکم بۆ شا و ئەمیران
بە کورتی بڵێم، بایی سەت لیران.
فەقیر: بەم قسانەی خۆت، وا ئیلزامت خوارد
بە دەعوەت، قسەی زلت ڕابوارد
بەرتیل و ڕەشوەت ئەدەی بە میران
تاکوو تاڵانکەی ماڵی ئەسیران
نابینی فەرمووی خودای من و تو
«كُلوا واشْرَبوا ولاتُسْرِفوا»عەرەبی
داوای دوو دونیا ئەکەی سەروبەر
کێ ڕەها ئەکەی لە دەستی هەژدەر؟
دەوڵەمەند: بە زمان لووسی دەڵێی جاسوسی
کتێبێک ئەبێ، ئەگەر بینووسی
بۆچ بە وەرگرتن ئەخوێنی بەیات؟
نییەتی قەناعەت، حەدیس و ئایات؟
هەر کەس بە پێی خۆی ڕووت و برسییە
ئیمڕۆ زەمانی نەفسی نەفسییە
تازە تێپەڕی، بەشەر ڕێک کەوێ
کار ئاشکرایە وەک ڕۆژ و شەوێ
کاکی خۆم، منیش ئەزانم ئینسان
دەربارەی ئەکا کەلامت بەیان
«إذا مَسَّهُ الشَرُّ جَزوعاً»عەرەبی
«إذا مَسَّهُ الخَيرُ مَنوعاً»عەرەبی
بەڵێ، نەزاکەت هەردەم دروستە
ڕێی «وفَضَّلْنا بَعْضَهُم»عەرەبی، بەستە.
فەقیر: چونکە بێ شەریک، ئەزانم خودا
نامەوێ میللەت لێک ببێ جودا
بیری لێ بکەن خۆ مەکەن غەڵەت
لە «جَعَلْناكُم أُمَّةً وَسَط»عەرەبی
لە ڕووی بێگانە هەتا دیار بن
بە ناز و نیاز، بە کاروبار بن
کە ویستت برات، وەک تۆ بێ ناوی
ئەمجا کەسێکی ئیمان تەواوی
گەورە ئاقڵمەند، دەوڵەمەند سەخی
بە تایبەتی عێل، هەر ئەبێ بژی
گەورە بن نەفام، دەوڵەمەند ڕەزیل
جێتان لە دونیا، جەحیمە و سیججیل.
دەوڵەمەند: داوای قەومییەت بە تۆ ناکرێ
ئەو دارەی چاندت، بەرێک ناگرێ
سواڵی نانە، یا سواڵی جیهان؟
عالەمت خستە بەر تیغی قسان
ئەم داوایەی تۆ، بۆ کەسێک باشە
سندووق و جانتای پڕی مەعاشە
بە پاڕانەوە نان پەیدا ئەکەی
لە ڕووی فەند و فێڵ، جنێو بۆ ئەدەی؟
ئەگەر لە مەعدەن، ئاڵتون پەیا بێ
سەت باقە دەرزی، گاسنی تێ نابێ
دەوڵەت چاترە لە بێ دەوڵەتی
خودا قەومی جووی کردن پێ پەتی
چونکە پێیان وت خودا فەقیرە
ئێستاش قەومێکی غەزەب لێگیرە.
فەقیر: بە ماڵ و منداڵ، با کەس نەنازێ
هەر کەس بخوازێ لە خوا مرازێ
ئەگەرچی سەروەت ئەکەن ژمارە
«إنَّ الإنسانَ لَفي خَسارَة»عەرەبی
خێوی سەد «أَلمال و البَنونَ»عەرەبی بێ
«إِلاّ الذينَ آمَنوا»عەرەبی نەبێ
کاتێ کە بوویە سوڵتان ئەتابوک
ئینجا جوانە، «دَعْ ما يُريبُك»عەرەبی
جنێوفرۆش نیم، بەبێ فەند و فێڵ
نان و نەسیحەت، منی کردووە وێڵ
بۆیە قەومی جووی کردن ئاوارە
هەتا تێبگەن سبە و ئێوارە
چاکە بەکۆمەڵ بیناکەن وەتاغ
«ما عَلي الرَّسول إِلاّ أَلبَلاغْ»عەرەبی
ڕوو وەرمەگێڕن لە ناوو لە دین
«إنَّ الشَيطانَ عَدوٌّ مُبين»عەرەبی
دڵ پەروەردەکەن، لە جینس و عەدەد
کە ئەو پەرداخ بوو، پەرداخە جەسەد.
دەوڵەمەند: لە ڕووی زەمانە زۆرن بەهانە
لێدە کەمانچە و عوود و چەغانە
هەتا لەدوومە، کەیفی پێ ئەکەم
لە دووشم نەهات، تفی لێ ئەکەم
ڕەمەزان جەژنی ڕووت و قووتانە
بۆ دەوڵەمەندان جەژنی قوربانە
ئاخیرشەڕ نەبی، بۆچ وات بەسەردێ؟
باخی ئارەزووت، کەی بۆت بەبەر دێ؟
نەمدی لە دۆزەخ کەسێ بێتەوە
بۆ بەهەشتیشت سوێم دەبێتەوە
هەر خواش دەزانێ چەرخی کائینات
بۆ کێ ئەسووڕێ و، کێ ئەکا قەپات
هانێ بیست فلس نانی پێ بکڕە
گۆشەی ڕیسوایی خۆتی پێ بگرە.
فەقیر: بیست فلسەکەی تۆ بە سەد دینارە
قەناعەت ئەکەم هەتا ئێوارە
قسەی پێغەمبەر ئەکەم موستەمەع
«عَزَّ مَنْ قَنَعْ، ذَلَّ مَنْ طَمَعْ»عەرەبی
بە بەخشین نەبێ ناگەن بە کانی
«إنَّ الإنسانَ عَبدُ الإحسانِ»عەرەبی
فەرموودەی ئیمام «عەلی»یم لەبیرە
«أعطِ مَنْ شِئْتَ تَكُن أَميرهعەرەبی
وَسَلْ مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَسيرهعەرەبی
واسْتَغْنِ عَنهُ تَكُنْ نَظيره»عەرەبی
لە خوا ئەخوازم بە فەقر و غینا
ڕێگەی هیدایەت پێمان نیشاندا
لە ڕێی مەولا بین خاوێن و وریا
خاوەن نەجات بین لە بەڕڕ و دەریا
لەسەر هەمووتان سوپاس و سەلام
دوعا بۆ مەرام، «وَالمسكُ خِتام»عەرەبی
ڕاجیناسناوی ئەدەبی، ئەخوازێ ئاواتی کوردان
لە یەزدانی پاک، لە شاهی مەردان
ئەویش دڵسۆزی خاکی کوردانە
هەژاری بێ ماڵ، پێچکەی پردانە