کلمه‌ای چند در مقدمه‌ی پند حکماء
لە کتێبی:
کۆمەڵەی شیعری فەقێ قادری هەمەوەند
بەرهەمی:
فەقێ قادری هەمەوەند (1830-1890)
9 خولەک
1077 بینین
های دەروێش نە بەند تورکان بیت ئەسیر
یەک وەسیەتنامە باوەر بە تەحریر
تەوفیق تەڵەب کەر جە زات باری
ئینشا کەر نوسخە پەی یادگاری
توحفەی نەسائیح خولاسەی هەر پەند
هەدیە کەر پەرێ یاران دڵبەند
واریدەن حەدیس ئوممییی موختار
«تهادوا تحابواعەرەبی» جە ئەوەن ئەخبار
خسووس یەک هەدیە کەردەنم ئینشا
ئەنفەع ناسەن جە هەر دوو سەرا
هەم ئەوان بەی پەند جە من مەبان شاد
هەم من بە ڕەحمەت ئەوان مەبم یاد
جە ئەییام پێش عومووم شاهان
عادەت بی جە بەین حیشمەت پەناهان
بێ دانش و ڕای حوکەمای ئەییام
شاهان نە ئوموور نمەکەرد قیام
حەدیسەن جە لەب نبووەت پەنا:
«جالسوا الكبرا، خالطوا الحكماعەرەبی»
یەعنی با پیران ببەر هەم جەلیس
چەنی حەکیمان بگێران ئەنیس
قانوون بی جە بەین شاهان جیهان
دەست بە دەست ئاما تا بە نەوشیروان
یەک ڕۆ نەوشیروان شای بڵند ئەختەر
حوکەمای ئەییام ئاوەرد بە دەفتەر
کەردش ئینتیخاب ئەو شای هۆشمەند
بیست و سێ حەکیم غوڕڕاش کەرد پەسەند
تەڵەب کەرد نە پێش حەکیمان کار
واتش کەردەنم تەجدید ئەفکار
یەک وەسیەتنامە مەکەروون تەڵەب
موفید بۆ پەی حاڵ هەر ساحێب مەنسەب
نافیع بۆ پەی دین، پەی ئەهل دنیا
نافیع بۆ پەی غەم، هەر دەرد و بەڵا
یادگارێ بۆ جە من پەی شاهان
سەرمەشق بۆ نە کەف زەڕڕین کولاهان
جوملە حوکەما چۆک دان بە زانوو
هەر یەک غەریق بین جە ئەفکار نوو
حکیم اول
حوکەمای ئەووەڵ ئاما بە جەواب
عەرز کەرد نە حوزوور شای ئەختەر جەناب
فەرزەن پەی هەر کەس جە ئادەمییان
بشناسۆ وێش کێن، هەم نە چ پەیدان؟
هەم عیلم و ئەدەب باوەرۆ بە کەف
بە نادانی عومر وێش نەکۆ تەلەف
هەم عیلمەن خاستەر جە موڵک دنیا
نە جەهل تەریق حەق مەبۆ گومڕا
عاقڵ ئەو کەسەن پەی جیفەی دنیا
وێش نەکۆ زەلیل زەلزەلەی عوقبا
عوقبا بە دنیا هەرگیز نەفرۆشۆ
هەردەم پەی تۆشەی ئوخرا بکۆشۆ
جە ناگوفتەنی هیچ نەکۆ گوفتار
جە ناکەردەنی «اصلاًعەرەبی» نەکۆ کار
حکیم ثانی
حوکەمای دووەم عەرز کەرد: پاشا
جە لات خوار نەبۆ سینف حوکەما
نە ئیجرای ئوموور هەم مەکەر شیتاب
مەدەر بە ئەوقات ئوموور سەواب
ئەر قەسد هەر کار کەردی ئیرتیکاب
مەکەر تا ئوخراش ئاری بە حیساب
هەر چێوێ موجیب بەڵا بۆ نە ڕات
پەرهیز کەر، نەو کار بکەر ئیحتیات
بێ مەشوەرەت کار هەرگیز نەکەری
سوخەن پیران بزورگ بشمەری
«آزموده را میازماییفارسی»
ئوموور بە ئەرباب وێش بفەرمایی
حکیم ثالث
حەکیم سێیەم عەرز کەرد: شەهریار
بکەر قەناعەت، مەدەر دڵ ئازار
ئەمرت مەعرووف بۆ، نەهیت جە مونکەر
عومر وێت هەردەم یەک ڕۆزە شومەر
هەم بەزر دنیا زەرع ئاخر دان
بە ڕەنج کەسان مەبەر شادمان
جە هەر ڕێختە مەکێشە ئەلەم
جە شکستەگان دڵ مەدەر بە غەم
سەعیت مەدام بۆ جە نێک نامی
قەدر عافیەت بشناس تەمامی
حکیم رابع
حوکەمای چارەم عەرز کەرد: پادشا!
با عومووم ناس فەرزەن مودارا
هەم نە ساحێبان هەر دەرد و بەڵا
عیبرەت گیر نە چێش مەبان موبتەلا
زەرەر بە مەوقیع مەقبوول بۆ جە لات
نەو سوود بێ جا ئەر ئاما نە ڕات
با دۆست و دوشمەن بکەر ئاشتی
نەکەری کاران بە توندی و زشتی
جە ئەندازەی وێت پا مەکەر بیروون
تا مووەففەق بای تۆ نە دەهر دوون
حکیم خامس
حوکەمای پەنجەم عەرز کەرد: شەهەنشا!
تەنها دە چێزێ بەر مەدار نە جا
جە ئەندازەی وێت بەکار کەر قیام
هەم مەدار درێغ ئیحسانت نە عام
حکیم سادس
حوکەمای شەشەم عەرز کەرد: پادشام!
جە هەمسایەی بەد دووری کەر مەدام
چەنیی بەدئەسڵان مەبەر بە هەمڕا
بە دوزد و ڕەهزەن نەکەری عەتا
بێ ڕەفیق مەکەر ئیرادەی سەفەر
مەنشان جە زەمین موڵک غەیر شەجەر
حکیم سابع
حوکەمای هەفتەم وەی تەور کەرد گوفتار
جە شۆرە زەمین توخم وێت مەکار
مەبەر هەمنشین بە مەرد عەوام
جە نەوکیسەگان هەرگیز مەگیر وام
جە مەرد بەدئەسڵ هەم جە ناکەسان
مەگێرە دوختەر، مەبیت پەشیمان
مەبەر هەمنشین مەرد بێ قیمەت
با غوڵام غەیر مەبەر هام سوحبەت
ئەر خواهی کاران بگێرۆ سامان
بتورس جەو کەسان جە حەق نەتورسان
حکیم هشتم
حوکەمای هەشتەم ئێدش کەرد خیتاب
ماڵ فیدای وێت کەر بە تەعجیل و تاب
جە ئەبلەهـ، جە مەست، دێوانەی سادار
دائیم جە هەر سێ پەندت نیگەهـ دار
نەخۆری تەعام هەرگیز بە پەنهان
بە زێردەستانت ڕەحم ئاوەر هەر ئان
هەردەم بپۆشە چەم جە نان غەیر
تا هەر ئوموورت بە دڵ بۆ بە خەیر
حکیم نهم
حوکەمای نۆهەم وەی تەور دا پەیغام
پێش گوریسنە خوردەن کەر حەرام
نان بە گوریسنە عەتا کەر هەردەم
جە وەقت خوردەن جە غەیر مەدەر دەم
هەم مەکەر تەدبیر با کۆدەک و زەن
جە مەکر زەنان هەم مەبەر ئەیمەن
مەکەر ئیفتیخار بە دەوڵەت و جا
مەکەر تەکەببور بە ماڵ دنیا
حکیم دهم
حوکەمای دەهەم جەواب دا نە کار
وات حەرف پیران جە لات نەبۆ خوار
هەرگیز مەدەر ڕا زەن بێگانە
بە وەقت و ناوەقت بەیۆ بە خانە
هەرچەند تۆ ساحێب مەسنەد و جایی
مەکەر جە خانەی غەیر کەدخودایی
قاپیی وێت هەردەم جە ناکەس ببەند
مەکەر میانەی بەین مەرد و زەن
حکیم یازدهم
یازدەهەم حیکمەت وەی تەور دا قەرار
جە ساحێب کیبر تەرسان بەر هەر بار
نە تاجداران تەرک کینە کەر
هەم بەر زەن غەیر تۆ ئەفسووس مەخۆر
حکیم دوازدهم
دوازدەهەم حیکمەت وەی تەور دا پەیام
میهمان عەزیز بەر «دائم المدامعەرەبی»
هەم دیدەی تەمەع بپۆشە هەردەم
حەقق والیدەین بداری بە چەم
هەم پەی سیلەی ڕەحم با خوێشاوەندان
ئامەد و شود کەر هەر ئان و زەمان
بەر عەهد بەستە وەفا کەر مەدام
ناخواندە بە خوان خەڵقان مەنیەر گام
هەر کەس هەر حاجەت تەڵەب کەرد جە تۆ
تا حەدد ئیمکان درێغت نەبۆ
حکیم سیزدهم
سێزدەهەم حیکمەت وەی تەور دا ڕەقەم
بەر ناخواندەگان نەخوانی ئادەم
هەر کەس عیلمش بێش، قەدرش پێشتەر بۆ
هەرگیز نە هەرجا ناپەسەند مەگۆ
هەم سەلامەتیی تەن جە زوبانەن
زوبانەن مایەی سوود و زیانەن
جە ڕاستی مەبۆ هەر ڕستگاری
خاسە «مخصوصاًعەرەبی» جە شەهریاری
حکیم چاردهم
چاردەهەم حیکمەت وەی تەور دا تەقریر
هەرگیز گۆش بە حەرف نالایق مەگیر
بە بەدی گوشاد نەکەری زوبان
بێ مەیمەنەتەن غەیبەت شاهان
مەزەن حەرف چەنی مەرد نەشنەوا
گفتەی وێت بە فیعل هەردەم کەر ئەدا
حکیم پانزدهم
ئێدش قەرار دا ڕەئی پازدەهەم
با ئەهل سەلاح سوحبەت کەر هەردەم
هەر زەمان نێکان بکەر زیارەت
هەم دۆست و دوشمەن وێت کەر نەسیحەت
هەم بە جا ئاوەر وەسایای پدەر
هەم موردەگانرا بە نێکی یاد کەر
بێ عیلم «اصلاًعەرەبی» سوخەن نەگۆیی
بێ عیلم نە پەی کاران نەپۆیی
نە تەحسیل عیلم هەردەم حەریس بەر
عیلمەن ڕەهنوما جە هەر خەیر و شەڕ
حکیم شانزدهم
ئاما بە گوفتار مەرد شازدەهەم
عەرز کەرد نە حوزوور شەهەنشای عەجەم
سوخەن جە هەر کەس نەبایەد شنوود
نە هەرکەس گوفتەی خەیر نییەن مەوجوود
موڵک ئاخیرەت جە موڵک دنیا
عەزیزتەر بدار بە گاهـ و بێ گا
بە ڕاست و درۆغ یاد مەکەر سەوگەند
بە ماڵ یەتیم مەنمانە گەزەند
تەرک کەر ئارەزووی هەوای نەفسانی
پیری کەری یاد جە نەوجەوانی
حکیم هفدهم
هەفدەهەم وەی تەور حیکمەت کەرد ئینشا
کار ئیمڕۆزە مەدەر بە فەردا
داروو نۆش مەکەر جە حین سیححەت
بێ گفتەی حەکیم مەگێر حەجامەت
بێ تەئەممول کار نەکەی خودسەری
تا نەکەی تەدبیر بە دانشوەری
حکیم ثامن عشر
هەجدەهەم عەرز کەرد نە ڕووی شاهەنشە
نە جەوانمەردی مەکەر ئەندێشە
تەرک سوحبەت کەر تۆ جە نائەهلان
حاجەت تەڵەب کەر نە جەوانمەردان
با نێکان نێکییی وێت درێغ مەدار
وامداران سەخت گیر، سست کەر ڕستگار
دۆستانت جە عەیب وێشان کەر ئاگا
ڕەئی من ئێدەن باقی «الدّعاعەرەبی»
حکیم نوزدهم
نۆزدەهەم عەرز کەرد بەو شاهـ فەیرۆز
بە فرزەند وێت سەنعەت بیامۆز
ئەسرارت جە دۆست، جە دوشمەنان پۆش
پەنهانی بە حەرف ناسان مەدەر گۆش
حکیم بیستم
حەکیم بیستەم وەی تەور کەرد بەیان
نیگەهدار دیدە نە ڕووی ئەمیران
ئەدا کەر سوخەن بە ئەندازەی وێش
یەعنی جە کردار سوخەن نەبۆ بێش
حکیم احد عشرین
جە بیست و یەکەم بەیان کەیم حیکمەت
عەرز کەرد نە حوزوور شای ساحێب شەوکەت
دۆستان جە نیعمەت دەوڵەت بە یاد کەر
بە سەهلی نە دۆست وەفادار مەگوزەر
چون یاوای بە وەقت بەڵا و مەشەققەت
تا یادت کەران دۆستان بە خدمەت
هەر وەقت بزورگ بۆ جەلای تۆ دوشمەن
بە دۆستیی دوشمەن دڵ مەکەر ئەیمەن
حکیم بیست و دوم
وەی تەور تەقریر بی جە بیست و دووەم
خائیف بەر جە وەقت ئەیمەنی هەردەم
هەنگام بەڵا سابیر بە هەر بار
جە وەقت تەنگی فەراغی پێش ئار
وەقت فەراغی تەنگی بیەندێش
هەر وەعدە کەردی وەفا بکەر پێش
ئومێدەواران نائومێد مەکەر
بە یەک دیدەنی فریفتە مەبەر
حکیم بیست و سیم
جە بیست و سێیەم حیکمەت بکەر یاد
عەرز کەرد نە حوزوور کیسرەوی نەژاد
جە عەیب کەسان مەکەر جوست و جوو
نەگێری دۆستی با مەرد بەدخوو
جە دۆست بێ نەفع بگێرە کەنار
بار وێت بە دۆش خەڵقان مەکەر بار
خاسسەی عەمەلەن بازگەشت پەی خودا
بزورگتەر دان یاد خودا جە سەما
ڕەئی حوکەما یاوا بە خیتام
ئەمرش کەرد نەو جا سوڵتان جەم جام
هەر یەک ڕەئی وێش ئاوەرد بە تەحریر
تەقدیم بی جە پێش شای والاسەریر
چون وەسیەتنامەی حەکیمان یەکسەر
سپەرد بە وەزیر ئەبووزەڕجەمهەر
دەر لەحزە وەزیر بفەرمان بە شا
وەسییەتنامەش بە زەڕ کەرد ئینشا
مەستوور کەرد جە تۆی یەک سندووقچەی زەڕ
سپەرد بە خەزنەی شای هومایوون فەڕ
جە واقیعەی کار جە هەر هەنگامە
مەکەردش نەزەر بەو وەسیەتنامە
ئەفکارش بەو ڕەئی مەکەرد ئیتتیفاق
شەعشەعەی عەدلش پڕ بی جە ئافاق
دەنگ نێکنامیش بەرز کەرد نە جیهان
تا هەزار و هەند باقین داستان
پەی ئێد دەریای عەدڵ ئەو شا بی جەسیم
مەوجوود بۆ جە حەق ئەو دووڕ یەتیم
تا بەیۆ بە نوتق نەبییی موقبیل
«ولد فی عهد ملك عادلعەرەبی»
فەقێناسناوی ئەدەبی لازمەن پەی ئەهل دنیا
بگێرۆ نە گۆش پەند حوکەما