پەندی پێشینیان ٣
لە کتێبی:
دیاریی مەهاباد
بەرهەمی:
مەلا غەفوور دەباغی (1927-1990)
10 خولەک
1630 بینین
جێی لە چوار قوڕنەی دونیا پێ تەنگە
مام سامیش دەڵێ نامەوێ نەنگە
بزانە باران چۆن دێ بەرەو خوار
خۆی پێ هەژارە، بێ فیز و دەمار
دەکەوێتە دەم گیانداری بەحران
دەبێ بە دوڕی قیمەتی و گران
شەونم لە سەر گوڵ دەنیشێ تاوێ
بەرز ئەبێتەوە بە تینی تاوێ
فڕی سوار دەبی کە چوو بۆ حەوا
زوو لە ناو دەچێ و دەبێ بە هەوا
با بێینەوە سەر پەندەکانی زوو
وایان فەرمووە سەردەمی پێشوو:
گورگێ بەسە بۆ قڕانی کۆزێ
ئابڕووی هۆزێ دەبا ڕەش بۆزێ
هەر قافڵەیەک پێشەنگی کەر بێ
بێ گومان دەبێ تووشی زەرەر بێ
لە دەرکی کەست هێنابێ تەقە
دەرکت دەدرێتە بەر مست و لەقە
کەر لە کوێ کەوتوە، لە قوڕ گیراوە
سەیری کە، کوندە لە کوێ دڕاوە!
گەورەیی خەرجی پێویستە گیانە
ڕیشت بوو، ئەشێ هەڵگری شانە
دروشمی پیاوان دیارە بە ڕیشە
بەڵام پیاوەتی ڕیش نییە، ئیشە
گەلێ کەس لە ژێر ڕیش و عەباوە
خەریکی فێڵ و کەڵەک و داوە
لای گەوهەرفرۆش گەوهەر گرانە
قەدری زێڕ لە کن زێڕینگەرانە
بۆ گفتی شیرین دڵم لە کوڵە
دەڵێن قسەی خۆش کوێستانی دڵە
ئەم قسەش گەلێ بە تام و بۆنە
دڵ ئاوێنەی دڵ، فەرموودەی کۆنە
پیاوتی خەڵکی بگرە بەرچاوت
دەنا بە سپڵە ئەزڕێ ناوت
کەڕەم کەمیش بێ، زۆری بزانە
زیاد دەبێ نیعمەت، بەهۆی شوکرانە
ناسپاس نەبی لە ماوەی ژینت
کەڵک وەردەگری لە دنیا و دینت
تۆ چۆنی بۆ من، منیش هەر وامە
دونیا دەستەواو یا دەستەوامە
بە ئیمڕو و سبەی، درۆ و تەفرەدان
قەولی هاوینم لێ مەخە زستان
بەدبەخت ئیشی ناڕێک و خوارە
مزگەوت دانێ، قیبلەکەی لارە
چون بەختی ڕەشە، ئێسکی گرانە
خوێنی کەکرەیە، دوانی ژانە
لە شانان قورسە، دێزە و دزێوە
دوعاش بۆ خەڵکی بکا، جنێوە
بەختەوەر چونکی بارەکەی بارە
ناحەزیش بڵێ شیرین وتارە
هەرچی ئەو بیکا پەسەندی عامە
لە نیو کۆمەڵ دا بە ئیحتیڕامە
گەرچی حەق لە دڵ گرانە و سەختە
بدەن لە تەختە، حیزیش بە بەختە
نە ئاسن بە فوو بۆت نەرم دەبێ
نە حەمام بە تڕ قەت گەرم دەبێ
بە هێزی لاوان، بە تەجرەبەی پیر
بە تێکوشان و خەباتی شێلگیر
بە تەگبیر و ڕای پیاوی ڕووناکبیر
گاجووتی هیوات دێتەوە بەر نیر
داوێنی غیرەت بە کەمەردا کە
نان هەتا نەیجووی، قووت ناچێ کاکە
لەگەڵ دەستی گەل تەکانێ دەرێ
بەڕەت لە قوڕاو دێنیتە دەرێ
وەک دەڵێن بەری کورتە تەنگانە
زوو بەدوویدا دێ خۆشی و فەرعانە
زۆرم بیستووە شاگردی کۆڵی
هیچ فێر نەدەبوو لەبەر کڵۆڵی
چون ماندوو نەبوو لە ئیش نەوەستا
ئێستا کە بۆتە باشترین وەستا
هەر تۆزێ لەسەر خۆ بێ پشوومان
لە قۆرە هەڵوا دەخۆین هەموومان
دوێ خەڵکت تۆقان ئەوڕۆ بتۆقە
مەشهوورە دونیا مەندۆق مەندۆقە
دوێنێ تۆ ڕەحمت بە هیچ کەس نەکرد
خوا شوکور ئەوڕۆ بۆمان بوویە پرد
دوێنێ ملهوڕ و تۆسن بووی کەچی؟
ئیمڕۆ سەرشۆڕ و کز و ملکەچی؟
چەکت بە نەفتم کڕی بۆ گیانم
هات نۆرە گورزم دەردت دەزانم
دوژمن هەر بۆیە کاری سەردەگرێ
چون بە عارەبە کەروێشک دەگرێ
خوێنی شێرت کەم لە دەمار و ڕەگ
هەر فسۆسی وەک تاجی قوبادبەگ
لە وەختی ڕاودا نەبێ گووت نایە
چار چییە خوێڕی پیشەی هەروایە
شتی چاک دەبێ ڕەسەنی چاک بێ
لە ماینی قۆتڕ ئەسپی شێ نابێ
تاجی ڕەش کوژیش باوەڕم وایە
لە دێڵی فسۆس قەت بەدی نایە
ساتێ ناگرێ ئارام و قەرار
لە نێو کالاندا تیغی جەوهەردار
بە دوو کەس دەکرێ خراپە و چاکە
چەپڵە بە دەستێک لێ نادرێ کاکە
بێ دەرپێ دوو گەز جاوی دێتە خەو
زگ برسی پڵاو دەبینێ وەک ئەو
ئەو بۆنەی مەستی کردی وەک شەڕاب
کەر داغ کردن بوو، نەک کزەی کەباب
لەبەر مەینەت و دەرد و نەخۆشی
ناچێتە گەرووم قەت ئاوی خۆشی
وایان فەرمووە قەدیمیی دڵپاک
سوار هەتا نەگلێ، نابێتە سوارچاک
تا نەخۆش نەبی نەچیە حەکیمی
نازانی قەدری ساغی و سەلیمی
تا نەهاتە گوێت شەقەی قەڵماسە
تێنەگەیشتی دنیا چ باسە
وتم لامەدە لە ڕێبازی حەق
تا نەتنا تەبەق، بۆ نەتکوت سەدەق؟!
کەی پاشی باران کەپەنک دابە؟
نوشداروو لە پاش مەرگی سۆهرابە
پاش ڕووت کردنەوە بێ خۆف و خەتەر
تەشتی زێڕ دانێ لە سەر تەوقی سەر
لە بەردیان پرسی بۆچی وا ڕەقی؟
کوتی بەردم دی زۆر بە دڵڕەقی
شایی نەکراوە، دەهۆڵ تەقەی دێ
بەن نەڕێسراوە، جۆڵا شەقەی دێ
وتیان بە قرژاڵ بۆچی بە دوو سەر
دەڕۆی؟ وتی: شۆخ لێی عەیبە مەگەر؟
شەڕنەکەر پیشەی زوو دانیشتنە
بەردی زل، بەڵگەی نەهاویشتنە
هێندێ کەس ئازا و ڕژدن لە شەڕێ
هەتاکوو لێیان وەڕاست دەگەڕێ
کاتێ شەڕەکە گەرم بوو تەواو
ڕێگای هەڵاتن دەگرنە بەرچاو
دوژمن خەریکە کوێرایی دایە
چاوی دوو سەری پێمان هەڵنایە
دیسان خیشی کرد وێنەی بەرازی
کەر ماندوو و مردوو، خاوەن ناڕازی
نایەوێ لەگەڵ ئێمە بسازێ
نە دێتە پردێ نە دێتە بازێ
مەڕوانە خانوو و دەرک و دەروازە
دایکان ببینە و کیژان بخوازە
بە توندوتۆڵی و شۆخی مەنازە
بۆ کچان، بەختی دایکان جیازە
پێم ڕاناگیرێ ئەو ناز و بازە
ددان کە ئێشا عیلاجی گازە
نامەوێ بمرم لەبەر موحتاجی
گۆشتی کەروێشک و بۆ فسی تاجی!
ناخۆم و هەرگیز نەیبینم یاڕەب
شیری وشتر و دیداری عاڕەب
بۆ سیرت بۆ بێ لە دەم لێوئاڵان
نەک گوڵ وەرگری لە دەس خوێنتاڵان
هەر لە عەڕشەوە هەتاکوو قورش
کەس نییە بە دۆی خۆی بڵێ ترش؟
دایک تاریفی کچی خۆی بکا
دۆم بێت و کەڵاش لە بۆ خۆی بکا
عەتر ئەشێ خۆی بۆن بدا کاکە
نەک عەتتار بڵێ زۆر عەتری چاکە
یاران! مەمدەنە بەر تیری لۆمە
من نێر بێ و مێ بێ، هە لەبۆ دۆمە
سا بێ سکی خۆت مەدڕە لە داخا
کێ مرد و کێی تر ما لە وەجاخا!
دەک دڵە کوێر بی عەمرت نەمێنێ
قاڵاو لە جێگەی بولبول دەخوێنێ!
لە دنیا هەرچی گەندە و مەندەیە
بۆچی هەر بەشی خدری زیندەیە؟!
لە جێگەی خۆیدا ئەمەش هەر پەندە
نامێنێتەوە گەندە لە مەندە
زاڵ کوتی: ڕۆستەم! ڕۆڵەی زەمانە!
قەت دوژمنی خۆت بە کەم مەزانە
مەڵێ باشارم ناکا ئەو گولە
چکۆڵە، فێڵ و تەڵەکەی زلە
سەر لە بەر نامەرد دامەنەوێنە
بۆ وڵات و گەل خوێنت بڕژێنە
بە زۆری بازوو، بە هێزی شانان
خانی خانان بە، یا تۆزی بانان
شووڵی شلک و تەڕ دادێتەوە زوو
دەیچەمێنیەوە چۆنی مەیلت بوو
کاتێ وشک بوو، چۆنی دادێنی؟
زۆری خەریک بی، ڕەنگە بیشکێنی!
نەمام کە تازە چەقابێ دیارە
بە هێزی کەسێک دەردێ دووبارە
بەڵام کە ڕیشەی داکوتا زەوی
بوو بە دارێکی زل و مل قەوی
دەرنایەتەوە، نەک بە شان و پیل
بە کەڵ و کۆتان، تەنانەت بە فیل
ئەگەر برای پشت بوو لە برازا
تازە دەرچوو، کار لە کار ترازا
دەستە چەورەکەت لە من هەڵمەسوو
بووک لەگەڵ تۆمە، گوێت لێ بێ خەسوو
کەسێ وەجاغ کوێر سەربنێتەوە
یەکجاری چرای دەکووژێتەوە
کوڕی چاکی بێ، خێری بەلاشە
بێکەسی، دەڵێن بۆ خودا باشە
ڕێز نادا بە کەر درێژیی مەودا
نابێتە ئێستر بە چوونی بەغدا
سەرمایەی ژیان ژن و ددانە
بە دەردت نەخۆن، دنیا زیندانە
خەتای نەکروودم بە ملدا بێنی
شانەکەت لە سەر مندا دەشکێنی
مەشهوورە دەڵێن خلە دەکا گان
بلەی چارەڕەش دەبەن بۆ زیندان
یەکجاری لێژ بوو جێ بە هەتیوان
ماڵ بۆ خۆی نەبوو، ڕووی تێ کرد میوان
ماڵی مێروولە بە کەوچکە ئاوێ
وێرانە، بێنە و بەرەی پێ ناوێ
زۆری ناشکوری کرد و هەڵقڕا
وا مانگا مرد و ئیتر دۆ بڕا
چاکە بە چاودا دراوە، توورە
نەقڵی نیرگەکە و پیرە گاسوورە
تەڵا لە مل کەر بکەی، ماقووڵە
سەڵا لەو کەسەی بێ پارە و پووڵە
ئەوی لە لێفەی بابی نەتڕیوە
لووتی بەرز بوو بەو زێڕ و زیوە
دیت سەگی سپی، تفی لێ ڕۆ کە
زەرەری زۆرە بۆ بارە لۆکە
چاکەی تۆم هەرگیز نابێ لە چاوا
نانی کۆماسی و پاسی جرتاوا؟!
کەسێ خۆی لە لا گەورە و گرانە
نەچێتە پێستی خەڵکەوە جوانە
کەسێ ئاکاری پەسەندە و چا بێ
حورمەتی خەڵکی دەبێ لە لا بێ
عەیب و عاری خۆی بێنێتە بەرچاو
خەڵک بە سووک و چرووک نەبا ناو
ئەگەر نەشخوێنێ کەڵەبابە سوور
ڕۆژ دەبێتەوە، بڵاو دەکا نوور
ئاش هەر کار دەکا، گەنم دادێنێ
چەقەنە سەری خۆی بۆ دەشکێنێ؟!
ماڵی وا هەیە قاقڕ و کڕێن
لێی دەس ناکەوێ بەردی سەرشکێن
چ بکەم لەگەڵ تۆ بەختی خەواڵوو؟
دەتکەمە تەنگە و دەبیەوە پاڵوو!
تا کرژت دەکەم تۆ هەر خاوتری
هر بۆیە ڕیسم بۆتەوە خوری
هیوام کوڕێک بوو ئەویش لەبارچوو
تازە کوڕی چی، وەک بەفری پار چوو
خۆت لێ ون نەبێ، هۆشت نەتاسێ
پیاو دۆست و دژمن دەبێ بناسێ
نە خۆش باوەر بە، نە بێ باوەڕ بە
نە تێهەڵقوتێ، نە کوێر و کەڕ بە
لای ژیر و زانا هیچیان پەسند نین
گوێ بۆ بیستنە و چاویش بۆ بینین
هاتەوە بیرم پەندێکی زەریف
ئەم چاوە کوێر بێ، نابینێ حەریف
هەرچی تازە بێ، پەسندی خەڵکە
بەڵام هێندێ شت کۆن بێ بەکەڵکە
دۆست و دۆ لەگەڵ شەڕاب و تووتن
بەعزێکیش ئەڵێن کۆن بێ باشە ژن
ئەمەش فەرموودەی قەدیمیەکانە
قەدری قەدیمیان زەریف بزانە
شەممە باشە بۆ هەموو کاروبار
بەڵام قەت بووکی تێدا مەکە سوار
شەممە و دووشەممە و سێشەممە لیباس
مەبڕە، زەرەرە بە تەجرەبەی خاس
ماڵ گەسک مەدە بە نوێژی شێوان
نەوەک ناکۆکی بخاتە نێوان
یا نووکی گەسک بدە لە ئاگر
تۆ لە پێشینیان نازانی چاتر
مریشک خوێندی، سەری ببڕە زوو
دەڵێن تێک دەدا بەینی ژن و شوو
ئەگەر ناوەخت خوێندی کەڵەشێر
گوشتەکەی دەخۆن یا دەیکەن بە خێر
کاتی خۆی نەبێ قاقا و پێکەنین
ئاکامی دەبێ بە گریان و شین
هەر پێکەنینێک دوایەکەی شینە
شیوەن باشترە لەو پێکەنینە
دەرزی لە قاچ و قولی خۆت ڕاکە
ئەو کاتە شووژن بە پێی من داکە
زستان بە سەر چوو، بەفر تواوە
ڕووڕەشی هەموو بۆ ڕەژی ماوە
ئەم پەندە سوودی تا قیامەتە
زمان لێگەرێ سەر سڵامەتە
ئەم پەندە جوانەت لە بیر بمێنێ
تۆفان دەدروێ، کێ با بچێنێ
هەموو کەس دەکا بەم پەندە بڕوا
هەرچی با هێنای، هەر بە با دەڕوا
مەیهاوێ سەر من هەرچی خەتایە
دەستێک بە تەنیا تەقەی لێ نایە
کێ بێت و نەکا بەرگری لە خۆی
بەڵام کەس خەتا ناگرێتە ئەستۆی