پەندی پێشینیان ٢
لە کتێبی:
دیاریی مەهاباد
بەرهەمی:
مەلا غەفوور دەباغی (1927-1990)
10 خولەک
2212 بینین
ناچێ بەڕێوە ئاوا کاروبار
بە زستان قومار بە هاوین شەوکار
سەرباری خەڵکە تەنبەڵی بێ خێر
دەستی ماندووە لە سەر زگی تێر
ئەمەش پەندێکی جوان و دێرینە
نوێژکەر نوورینە کارکەر شیرینە
ئەو ڕۆژە هەر دێ سەرکەوی لە کەل
بەو مەرجە بەجێ نەمێنی لە گەل
وا مەشهوورە شوان هەتا بخەوێ
مەرەکەی زیاتر لێ دوور ئەکەوێ
نانێ ڕۆژ پەیدا بکە و نانێ شەو
هەڵمەگرە هەرگیز منەت لەم و لەو
هەو هەوی سواران هیچیان پێ نەکرا
بە شڵپەشڵپی پیرێژن چ کرا
دەزانی ئەوەی ژیر و بەبیرە
خەتی خوار لە بن سەری گای پیرە
شوێن بۆ سەر پیشەی خۆی دەچێتەوە
گیا لە سەر پنجی خۆی دەڕوێتەوە
ئەمەش بزانە پیاوی وریا و ژیر
شانازی ناکا بە باب و باپیر
بە من چی دوێنێ باوکی تۆ خان بوو
خاوەن دیوەخان سفرە و میوان بوو
شەرتە تۆ ئیمڕۆ غیرەت بنوێنی
بۆ خۆت بەڕەی خۆت لە قوڕ دەربێنی
دز دیواری کۆن ئازا دەبڕێ
بەڕە هەر لە لای تەنکی دەدڕێ
ئیمڕۆ بخەوی بە تەمای سۆزی
لە قوژبنێکا گەنجێ وەدۆزی
ڕووبەڕوو دەبی لەگەڵ ژینی تاڵ
چونکی بە خەیاڵ کەس نەبوە بە ماڵ
بە ڕۆژ بگەڕێی بەتاڵ و حەتاڵ
شەو بە دستی پڕ ناچێوە بۆ ماڵ
کێ ڕۆژی ڕووناک چرای هەڵکرا
شەو نەوتی نابێ بیکاتە چرا
تا شێوت چەورە دێنە دەورت کەس
باوک بێ برا، ئاموزا فرەس
سا وەرنە سەیری ئەم نەقلە خۆشە
من دەڵێم نێرە ئەڵێ بیدۆشە
زۆر کوتن قورئان خۆشە دیارە
قسە هەزارە، دوویان بەکارە
پێی ناوێ ئیتر ئەم بەیت و باوە
مزگەوت ڕووخاوە میحرابی ماوە
کۆنەبەرگی خۆت پینە و پەڕۆ کەی
نەک تازەی خەڵکی لە بەرەخۆ کەی
هەنگوینی خەڵکی کە دەس نەدا بۆت
قەناعەت بکە بە دۆشاوی خۆت
پشیلە دەمی بۆ دووگ نەدەچوو
دەیکوت پێم ناخورێ چەن سوێرە پەکوو
سەگ ئەگەر نەمرێ لە قەسابخانە
لێی زایە دەبێ ئەو عومرە جوانە
برا وا چاکە نەیکەیە لایی
برامان برایی کیسەمان جیایی
سەر و ماڵ لە تۆم دریخی نییە
بزن لە سەت تمەن هیچ کەمی نییە
پیاو ئەگەر لە ژن لە بەهانە بێ
کارەکانیشی عاقڵانە بێ
پێی دەڵێ ئەگەر ئارد دادەبێژی
خۆت بۆ بادەدەی تۆ مەگەر گێژی
کاکە زۆر بۆ لای خۆتی مەتاشە
نەشیش بسووتێ نە کەباب باشە
ناتەواوی هۆی قڕە و جەنجاڵە
بەڵام سفرەی پڕ ئاشتیی ماڵە
لێم ڕوونە کە تۆش نەبی بە یارم
بە یاری خودا دەسازێ کارم
کە وتیان خاسە زوو هەڵمەماسە
بە خاسە خاسە گوو مەکە کاسە
کوڕ کوڕ بێ چاوی لە میرات نییە
کوڕێ کوڕ نەبێ ماڵی بۆ چییە
مار خۆشی نەهات لە سیری بێعار
لە بەر کونەکەی شین دەبوو بە بار
بێگانە وەکوو بوت بی پەرەستی
ئاخری و عاقیبەت دێنی نشستی
بیستوومە لە زۆر پیاوانی ڕۆشن
فەقیری خۆشە قورتی ناخۆشن
کێ دێتە ماڵت ڕانەخەی قاڵی
ئەگەر بە ماڵی بە مام و خاڵی
مەنازە بە بوون مەگری بە نەبوون
هیچی تا سەر نین نە بوون، نە نەبوون
ئەم قسە گەڵێ بە سوود و کەڵکە
پیاوی خۆش حیساب شەریکی خەڵکە
ئەو کەسەی ڕاستە و حیسابی پاکە
لە حیساب کێشان بێ ترس و باکە
لە چاکەی کەمی زاڵم مەتۆرە
موویەک لە بەراز بێتەوە زۆرە
ناشکوری مەکە بەم بەشە کاکە
لە قوڕ ئەوەندە تۆز هەستێ چاکە
لە هەوراز و لێژ قەت مەڵێ کوتن
لە بەر با هەرگیز مەکێشە تووتن
بە زاوابەندی هەتاکوو مردن
نەکەی بچێ سەر ماڵە بابی ژن
جێگات نە لێژە نە خوار و خێچە
هەر خەوت نایە بیانووت کێچە
خۆت لێ نەگۆڕێ گەر بویتە گەورە
مەشهوورە دنیا بە پێچ و دەورە
پیاو کارێک بکا کە پێی بوەستێ
دوو شووتی هەڵناگیرێ بە دەستێ
تێر نابێ چاوی تەماع لە دنیا
کۆڵێک هەڵگرە نەپسێی لە بنیا
بیکە ئاڵقەی گوێ ئەم پەندە جوانە
هی پیرەمێردە قەدری بزانە
«تەماع سوێراوە وەک ئاو دەنوێنێ
تا بیخۆیتەوە تونیەتی دێنێ»
تەشوێ بی ناوت نابەن بە باشی
چونکە هەر بۆ لای خۆتی ئەتاشی
ڕەندە بی هەموو ڕەنجت بە بایە
لە هەشتی مشتی بۆ لای تۆ نایە
ئاکارت وەکو مشار بێ باشە
هەم بۆ لای خۆتە هەم بۆ ئەو لاشە
تاقە کراسێ بدڕی بە پیسی
هەزار بە پاکی بدڕە هەر پیسی
گەر بە درۆزن نێوبانگت ڕۆیی
بێ نرخی لە لای بێگانە و خۆیی
بەو کەسە دەکرێ بڕوا و متمانە
پابەندی وەفا و عەهد و پەیمانە
کەسێ ڕاست نەبێ قەول و بڕیاری
بیخاتە پشت گوێ شەرت و قەراری
گەورەش بێ لە ناو کۆمەڵ بچووکە
وەک پووڵی قەڵب سووک و چرووکە
سوور نەبی لە سەر وەعدە و بەڵێنی
گەنجی دونیات بێ پووشێک ناهێنی
بێ دابنیشین تاوێک دوو بە دوو
بێژنگێک دانێین لە بەینی هەر دوو
دەروانێتە یەک لە ڕوی تێبینی
ئەوتۆت دەبینم کە تۆ دەمبینی
من چەندە بۆ تۆ دەکەم دیاری
تۆش هەر ئەوەندە لە منەوە دیاری
هەتا خاوەن ماڵ دزی گرتە دەست
دز خاوەن ماڵی گرت و دەستی بەست
ئەوەی لە پووشێک نەکۆڵێتەوە
لۆدە کای بەرن ناپرسێتەوە
بەو کەسە ئێژن جوامیر و ئازا
بەخشین لە دوژمن نەکا تەقازا
بەس لەمە زیاتر خۆت گێل و کەڕ کە
ئەو ماستە بێ موو نییه، باوەڕ کە
خۆش باوەڕ نەبی بەو حەددە چاکە
ئەو هەویرە ئاو زۆر دەبا کاکە!
ناپاک هەمیشە زیت و وشیارە
هەر دار هەڵێنی سەگی دز دیارە
مامر قەڵەو بێ یان لەڕ و لاواز
ئەپچڕێ هەتا دەکا هێلکەی قاز
قەل ئەڵێن لاسای کەوی کردەوە
ڕۆینەکەی خۆشی لە بیر بردەوە
بەڕەم هەیە چۆن قاڵیی تو ڕاخەم؟
بەن کاڵەم لە بەن چەکمەی تۆ ناخەم
خۆ بەزل زانین هی تازەکوڕە
گەوج و نەزانن لێیان ببووره
ئەم پەندە کۆنم لێ بسەلمێنە
لە ماوەی ژینت دوو کەس مەدوێنە
یەکێ بە سواری دێ ڕادەبوورێ
یەک پوڵ دەژمێرێ لە دەر یا ژوورێ
زاڵم بێ بە پرد، مەڕۆ بە سەریا
قەت بە دەمی سەگ پیس نابێ دەریا
مەوعیزە لە لای پیاوی عەقڵ کەم
بەیتی بلەیە و شانامەی ڕۆستەم
ئاو بە ئاوردا کرا و کۆتا بوو
ئەو شەڕە هەر بۆ لێفەی مەلا بوو
قەت مەڵێ بوومان بێژە هەمانە
نان ئەو نانەیە ئەمڕۆ لە خوانە
قەی ناکا لە کەر بشکەوی جارێ
شەرتە لە کورتان نەکەویە خوارێ
ئەو کەسە دۆستی گیانی گیانیتە
هاوڕێی نەبوونی و لێ قەومانیتە
کەسێ چرووکە و مستی قووچاوە
شێر بە گوێ بگرێ سووک و بەدناوە
پێستی ئادەمی بەسەر کشاوە
بەرگی نامەردی لەبەر کراوە
هاکا لە داخا بوومە دێوانە
هەر کردەی منە و بردەی شەیتانە
مانە مردنی خۆش بیرەوەری
ژانە ژیانی سەدەقەسەری
خۆشە تەنافم بچێتە ملی
نەک بەخێوم کەن بە لارەملی
ناچێ بە هەڵە پیاوی وریا و ژیر
تووڕە نابێ زوو، هەڵناچێ وەک شیر
ناڕاسێ، هەتا نەبینێ بەچاو
ئەگەر کوتت حەق، ڕادەوەستێ ئاو
کێ باسی خەڵکی کرد بە لاتەوە
بۆ ئەوان قسەی تۆش ئەباتەوە
ئەم پەندە ڕاستە و جێگەی باوەڕە
دووزمان ئاور خۆشکەری شەڕە
پرس و ڕات نەبێ ئیشت لە پاشە
سەری بێ دەلاک نەتاشی باشە
کاری سەربەخۆ ناحەز دەنوێنێ
بەردی لە خۆوە سەران دەشکێنێ
دەڵێن هەر شتێک شێت بیخاتە بیر
دەرنایەتەوە بە سەد پیاوی ژیر
گێرە چۆن دەکرێ بە بزنی هەژار!
گاجووتی دەوێ و پیاوی کۆنەکار
هێندێ شت نابێ زۆر بیپشکنی
تۆ کاڵەک خۆری یا بێستان ڕنی!
چاکی بۆ هێنا بەخت و ئیقباڵی
تووتنی خۆش و ئاغای ناحاڵی
دڵی ناسووتێ بە ماڵی خاڵی
گوللەی بایزاغا، شەق لە کەنداڵی
تا عاقڵ بیری کردەوە لە کار
شێت کاری خۆی دی، بژی هەزار جار!
بێ ئیزنی خاوەن، بەخشین حەرامە
پیاوەتی لە سەر ئاوی حەمامە
منەت لەم و لەو مەکێشە دم چەوت
پووڵ بدە و مەلا دەر کە لە مزگەوت
هەڵە چاوپۆشی لێ دەکرێ، بەڵام
جارێک و دوو جار، نەکوو بەردەوام
شتی تەماعکار لە کڕین نایە
ئەسپێی بە ئەسپە، کێچی بە گایە
خۆی لە بۆ ڕاوچی دەکوژێ تاژی
تا کەرێ نەبێ عاقڵێ ناژی
ئەمەش پەندێکە ڕوون و ئاشکرا
برا مەکووژە بۆ دەستە برا
کەروێشک هەڵدێ لە ترسی گیانی
تاجی بۆ سەولە، دەک بە سندانی!
بە توندوتیژی کار نابێ مەیسەر
مار بە قسەی خۆش لە کون دێتە دەر
وتیان پشیلە، گووت بە دەرمانە
دایپۆشی بە خۆڵ، ئەو بێ ویژدانە!
نەمدیوە لە ئاش گەرمتر کاسە
ڕەنگە لە ژێریا هەبێ نیوکاسە
لە زەوی بۆت بێ، یا لە حەواوە
قەت دەستی کەڕەم مەگێرە دواوە
نەقڵە لە پیاوی شیرین گفت و لفت
قازیی مەراغەش دەخوا ماڵی مفت
وایان فەرمووە زانایانی زوو
زۆر درەنگ هەیە باشترە لە زوو
کێ گورج و خێرا تەماحی تێر بوو؟
شەیتان پەلەی کرد چاوێکی کوێر بوو
ئەگەر شەڕ قوونی لە دەرکت ناوە
بیکە، خوا بە تۆ یا بەوی داوە
دەست مەپارێزە لە وشک و لە تەڕ
دەڵێن هەر یەکە شەڕ و نیوەشەڕ
ڕێژنە بارانە یا ڕەشەبایە
هەر عومری بەفر بە بای فەنایە
ئەگەر ڕەمەزان یا شەشەکانە
تازە بەشی من ژەم و دوو نانە
وتیان بە وشتر بۆچی داماوی؟
موژدە بێ خوا کوڕی پێ داوی
وتی: کوڕ دیارە هێزی ئەژنۆمە
بەڵام باری خۆم هەر لەسەر خۆمە
گۆشتی ڕانی خۆت بکەی بە کەباب
گەلێ باشترە لە منەتی قەساب
بە قسەی چەور و شیرین زمانی
تۆ هەڵخەڵەتێی، گەوج و نەزانی
هەڵە و لەبیرچوون جاروبارێکە
دەڵێن هەر عەقڵەی لە خەسارێکە
دۆستت تا نەبێ وەک خۆت دڵ بە کوڵ
بۆی هەڵمەرێژە خێرا کیسەی دڵ
تا ئەو نەسووتێ بۆ تۆ هەناوی
هەڵمەقرچێنە جەرگت لە تاوی
هاوڕێ گەلێکیان وەک ماری سڕن
ڕواڵەت دۆست و لەبنەوەبڕن
ئیمرۆ لێ دەدەن لافی دڵسۆزی
دەبنە دوژمنی باب کوشتە سۆزی
بە کاکە کاکە هات بە لامەوە
بوو بە سوججەمار دای وە پامەوە
گۆشتەزوون دێنی برینی خەنجەر
تەشەر زامی دڵ دەکا دیوەودەر
زانیت کە دوژمن لێی هەڵگرتی قین
ژەهری دەرخوارد دە، تێکەڵ بە هەنگوین
زۆر کوتن بایی نادا بە قسە
ئەو کەسەی کەسە، حەرفێکی بەسە
وا بووە هەزار، بە تاقە مەردێ
بەزیوه، دەڵێن سەد قەل و بەردێ
بۆ بابت ئەگەر بەسوود و کەڵکی
قەت جنێو مەدە بە بابی خەڵکی
ئەم ماندوو بوونە و ئەو خۆ کوتانە
بەربەرەکانی لەگەڵ ژیانە
ژینی کەم لەگەڵ مافی سەربەستی
خۆشە، نەوەک زۆر بژی بە پەستی
چ بە ئاشکرا، چ بە نهێنی
دەیدروویەوە، هەرچی دایچێنی
چاکە و پیاوەتی قەت ناچێ لە ناو
ون نابێ، ئەگەر بیخەیتە نێو ئاو
شوێنی مەکەوە بە هەوای پێشوو
قوڵی ئەو قوڵی نەماوە، هەیهوو!
ئەو کەسەی نانی بێ تۆ نەدەخوارد
ناتداتێ بچی بۆ کاسەیەک ئارد
لەم دەورە کەمێ بیر کەوە، نامە!
گێرەت لە هەولێر دەگەڕێ مامە!
گەلێ بەنرخ و جوانە ئەم پەندە
بۆ ئەو کەسانەی لووتیان بڵندە؛
کێ بەرزەفڕە و خۆبەزل زانە
ڕۆژێک دەیهاڕێ ئاشی زەمانە
هەتا نۆرەیان دەگا لەم ئاشە
پاشەڕۆژ وەبیر بێننەوە باشە
ئەمە شتێکە بۆ هەموو کەس ڕوون
بەمەیلی ئەو بوو گەڕانی گەردوون
خەڵکی ئێرانی کردبوو بەندە
ئەو دێوەزمەی خوو ناپەسەندە
ئاکامی چی بوو چۆنی بەسەرهات
ڕەش و ڕەهەندە دەرچوو لە وڵات