١١- خان دمدم
لە کتێبی:
دمدم
بەرهەمی:
حەجیێ جندی (1908-1990)
7 خولەک
508 بینین
خولامەکی شاهـ و عەجەم هەبوو. خولامێ برنجی بوو. رۆژەکێ ژ رۆژان خولامێ وی سوەر بوو، چۆ ناڤا دەشتێ گەرها. نێری چ دنێڕی، رەخ کاهنیکی رونشت، نێری مێشان تێن دچن ل وی دەرێ ناڤ کەڤران، دچن و دەردکەڤن. ئەو ژی تەماشە دکە. چۆ، گوهێ خوە دانی سەر وی کولی (قولێ). نێڕی دەنگەک ژێ تێ: گم، گم... دەنگ ژێ تێ. رابوو کۆلا، نێڕی زێر دەرکەت. وەکی نێڕی زێرە ئێدی تێک نەدا، دیسا ئانی کەڤر - مەڤر دانی سەر، ئاخ دا سەر، چۆ. چۆ جەم خەلیفە، گۆ:
- جهکی بدنە مە، ئەزێ خانیکی یژ خوەرا چێکم.
خەلیفە گۆ: - ئەزێ بێژمە شاه، کا شاهـ چ دبێژە؟
دەما گۆت، شاهـ گۆ: بدە!
گۆ: - کی دەرێ دخوەزی؟
گۆ: - فلان دەرێ. سەرکاهنیکی بدە مە - جهێ چەرمێ گاکی.
چەرمێ گا کر دڤێل، ئاڤێت - چقا دڤێل عەرد گرت، ئەوی ئاقا هلدا و پاشێ، شاند سێسد پالە، سەد ئۆستە ئانی. خیما کەلێ ئاڤیت. چۆ سەر کاهنی ئانی ناڤا خانی. ئەڤا خلاج بوو، ئەڤا چیرۆکا وییە.
- ڤێ جارێ خلاس کر، ئۆستا - مۆستا هەمی تەمام کر، گۆ:
وها چێکن، وها چێکن، - نیشان دا چاوا چێکن.
ئەو خلاس بوو، ڤێ جار گۆ:
- یل من هاتی مەهکا یەکانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: قەنج چێکن جهێ پالانە.
یل من هاتی مەهکا دودانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: قەنج چێکن جهێ خولامانە.
یل من هاتی مەهکا سسیانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: قەنج چێکن جهێ چەکانە.
یل من هاتی مەهکا چارانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: قەنج چێکن جهێ جەبلخانانە.
یل من هاتی مەهکا پێنجانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: قەنج چێکن جهێ ئاخەلەرانە.
یل من هاتی مەهکا شەشانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: قەنج چێکن جهێ بەگانە.
یل من هاتی مەهکا هەفتانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: - قەنج چێکن جهێ هەرەمانە.
یل من هاتی مەهکا هەیشتانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: - قەنج چێکن جهێ سەرینجانە.
یل من هاتی مەهکا نەهانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: - قەنج چێکن جهێ نەمەزانە.
یل من هاتی مەهکا دەهانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: - قەنج چێکن جهێ ستییانە.
یل من هاتی مەهکا یانزدانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: - قەنج چێکن جهێ بەگلەرانە.
یل من هاتی مەهکا دۆنزدانە:
خان سەکنی سەر پالانە،
گۆ: - قەنج چێکن سبە دەستوور باخشیشدانە.
ئەز خولام سێری، دەما خان خانا خوە چێکر، تەمام کر، سەرێ سێسد پالە - ئۆستە یەک - یەک ژێکری کەلها برجێدا ئاڤێتیە.
دۆر گها مەحموودێ نەمایی. ئەوی گۆت:
- خان، من مەکوژە، توجار گەل تە نەبم خایینە.
خان خانا خوە چێ کر. ئاسێ بوو: دوور شینەتێ ئاردێن (دەری دها چێکر).
یل من هاتی مەهکا پایزە،
بارانانێ ڤیزە - ڤیزە.
دمدم کەلها خوە چێ کر، ئاسێ بوو: کارڤانا شاهـ و عەجەم باتمیش کر، دەنگ کەتی، چۆ جەم خەلیفە، گۆ:
- دمدم کەلها خوە چێکر، ئاسێ بوویە،
کارڤانێ تە شەلاندییە،
پۆر و باتمیش کرییە،
قەت منەتا تە هلنەگرتیە.
خەلیفە کاغەزەکی یژ شاهـ و عەجەمڤا شاندییە، گۆ:
- خانا کۆ خانا تەیە،
کەلها دمدم چێ کرییە،
کەلهێدا ئاسێ بوویە،
کارڤانێ تە شەلاندییە،
پۆر و باتمیش کرییە،
قەت منەتا تە هلنەگرتییە.
شاهـ گۆتییە خەلیفەیە:
- کاغەزەکی ژێرا بشینە،
گۆ، هەکە تو خانا خانا کورمانجی،
تو قەبوولکە ڤی تاجی، هەی نا -
خوە سبە بەر تاڤ دانی تو بەر تۆپ و تڤنگ ئارمانجی.
خەلیفە کاغەزەکی یژ دمدمرا شاندییە،
دمدم کاخازا وی قەت قەبوول نەکرییە:
کاغەزا وی قەت - قەتی کرییە.
خەلیفە یژ شاهرا کاغەز شاندییە،
گۆ: - خانا کۆ خانا کورمانجە،
کاغەزا تە قەبوول نەکرییە،
کاغەزا تە قەت - قەری کرییە،
قەت منەتا تە هلنەگرتییە.
شاهـ گۆتە خەلیفە:
- بچینە، دە بچینە،
ناڤ شاهـ و عەجەمدا عەسکەر بجەوینە،
سبە بەر تاڤ دانێ دۆرا دمدم داینە.
ئەوا خلاس بوو.
ڤێ جار، گۆ، خانەک هاتی یژ هند و مندە،
دەڤێ تۆپێ هنگ کولندە،
گۆ: - ئەزێ بچم سەر خانێ -
خان خراب بکم یژ بەندە.
گۆ، خانەک هاتی یژ ستەمبۆلێ،
دەڤێ تۆپێ هنگ دهۆلێ،
گۆ: - ئەزێ بچم سەر خانێ -
خان خراب بکم، بنی چێکم تۆز و پێکۆلێ.
گۆ، خانەک هاتی چینووماچینێ،
گۆ: ئەزێ بچم سەر خانێ -
خان خراب بکم، بنی بچنم کارچینێ.
دها چوون شەڕ دکن، نها دها شەڕە. هەفت سالا شەڕ کر: جاڤ یژ خانێ نەکرن. ڤێ جار دۆر گها مەحموودێ نەمایێ. ئەوی کاغەزەک ئاڤیتی خێبەتا شاهی: سەرکاهنی نیشان دایێ، گۆ: «فلان دەرێ کاهنیە، کاهنیێ ژەهر باڤێژن. وەکی ئاڤ خلاس بە، تەنگی بکەڤن، وێ تەسلیم بن». دەما ک خەلیفە نێریکسەر کاهنی ژەهرێ ئاڤێت.
یل مالا خانی بوویە شین و گرییە.
دگرین - ئیدا ئاڤ تونە.
ڤێ جار رابوون ناڤ کەهلێ پرس کرن:
- ئەو کی وها کرییە؟
نەڤی کۆ نەڤی مەحموودێ نەمایە،
گەل مە بوویە خایینە،
سەرکاهنی نیشان داییە؟
دمدم رابوو مەحموودێ نەمایی یژ کەلهێ ئاڤێتییە.
چۆ.
خەلیفە مەحموودێ نەمایی بڕییە، پرس کرییە:
گۆ: - چرا تو بەر دمدم تو بوویی خایینە؟
گۆ: - هەکە شەڕمە، هەکە فهێتە،
من بووکا میر خان دڤێتە،
سەڤا وی بوومە خایینە.
خەلیفە پرس کر، گۆ:
- رۆژێ دمدم چ ددا وە خارن؟
گۆ: هەڕۆ گۆشت و برنجە،
عائیلخا من چەنگەک زێرە.
گۆ: - وەکی وایە،
من هەیە هەزار خولامێ بیانی،
ئەز رۆژێ ددم کەرەک نانی،
توجار گەل مە نابن خایینە.
گۆ: - بینن، دە بینن،
تۆپا مەزن بینن،
مەحموودێ نەمای تێدا داینن،
کەلها دمدمدا ڤەڕەسینن،
گۆ، تە یژ ویرا چ کر،
تو منرا چ بکی؟
دمدم گۆ: - هەوارا من خادێ،
ئەورێ د نیسانی،
تو بدی تەڤیک د بارانی،
ئەم کامل بکن ئیمانی.
گۆ، ڤان ئەورا گوڕە - گوڕە،
بارانێ شرە - شرە،
ئاڤ سارنجان پرە - پرە،
مالا خان بوویە شاهینە.
کوڕێ خان تەمر خانە،
گۆ: - باڤۆ، بەسە، تەمامە،
ئەڤ هەفت سالە ئەم کەهلا دمدمدا مانە،
چیە، ئەم گۆلکێ باڤێ تەنە؟
گۆ: - بچینێ، دە بچینێ،
خوون مسریان بڕژینێ.
گۆ، دەرگەڤان دەرگە ڤەکر،
زورنەچی زورنە پف کر.
گۆ: - بچینێ، دە بچینێ،
خوون مسریان بڕێژینێ.
کوڕێ خان تەمر خان زڤڕی سەر باڤێ خوە،
گۆ: - هەرێ باڤۆ، نەلە ل ماکا هۆستانە،
قەنج سقا یل شیرێ من نەدانە.
خان لێنهێری، گۆ:
- هەرێ کوڕێ منۆ، تەمر خان،
نەلە ل ماکا تە ئانی،
شیر بکشین یژ کالانی،
بدە، ببری زوهرو، زین و خایێ خودانی.
دەما شیر کشاند یژ کالانی،
ئاڤێت بڕی زوهرو، زین و خایێ خودانی.
گۆ: - هەرێ باڤۆ، رەحمە ل باڤێ ئۆستانە،
قەنج سقا یل شیرێ مە دانە،
دبڕی زوهرو، زین و خایێ خودانی.
ڤێجا، وەکی شەڕ کرن، هاقا شەڕ کرن، هەمی بریندار بوون، ئیدی ملێ وان نەگری شیر. ڤێجا گۆ:
شیر بگرن ب دەڤە،
باڤێژن رووحێ حەڤە.
گۆ: - کزوور، کۆ بەر کلامە،
خودبە نەکن تەمامە،
ئەو ناڤ یل من حەرامە.
خان عەڤدێلە بۆهتیمە،
شیر بگرن ب دەڤە،
باڤێژن رووحێ حەڤە،
چ شێرەکی موکریمە...
ئیدا کوتا بوو، ئەوە.