٩- دمدم

لە کتێبی:
دمدم
بەرهەمی:
حەجیێ جندی (1908-1990)
 10 خولەک  876 بینین
هەی خولمینە، هەی خولمینە،
ئەڤ قسەت راستە، قە دەرەو نینە،
قسا خانێ لەپ زێرینە.
تەخبیر رابوو ل عەزمانا:
فەلەک دگەڕە خان و مانا،
سەڤا کالا، بۆنا جانا.
خان ئێتیمەک دەرۆ - دەرۆ:
چوو با شاهێ قەجەرۆ -
ئەوی دایێ کێر و کەمبەرۆ.
ئەو هەفت رۆژن، هەفت مەها،
قەوەچیا قاوێ گێڕایە،
سەر سەرێ خوە دانییە.
ئەو سبەیە، هێشکا زوویە،
تاجیلێ زوو رابوویە،
سەر قۆناغا شاهـ سەکنییە،
رەڤۆچیا هەسپا لێ خاستییە.
ئەو هەفت رۆژن، ل هەفت مەها،
دۆرا بەرێ گێڕایە.
دێنا خوە دایێ کەری پەز وێ هێسوویێ دچێرە. گۆ: «وەلە ئەزێ هەڕم با وی شڤانی شیر بخوم، هەمین نانێ من تسییە». رابوو چوو، دینا خوە دا شڤان رازایە: شیر دۆتییە، بلوورا خوە دانییە سەر، رازایە. گۆ: «وەللە، ئەز دەنگ لێ ناکم، شڤان ژی مینا من رێنجبەرە». دێنا خوە دایێدا مێشەک بێڤلا شڤێن دەرکەت، کەتە قولا بلوورێ دەرباز بوو. ئەوینی دێنا خوە دایێ، هەو دیت، مێش دیسا زڤڕی هات کەت بێڤلا شڤین. شڤان ڤەجێنقی، رابوو، گۆ:
- مالاڤا، تە چما دەنگ ل من کر؟
ئەوینی گۆ: - من دەنگ ل تە نەکر، گۆ، تو خوە - خوە ڤەجێنقیی.
شڤان گۆ: - من خەونەک دی!
گۆ: - خادێ خێرکە!
گۆ: - من خەونا خوەدا دیت ئەز سەر پرا هەفت چەڤیرا، بەرا سپیرا چووم دەرکەتم جیکی. ئەودەر خزنە دەفینە بوو: هەفت پادشا تێدا بکرا - بخارا خلازبوون تونەبوو. ئەز ڤەجێنقیم، من هەو نهێری خەون بوو.
خان خەونا وی کرە دەرەو، ئەو ک ئەوی بەر چەڤێ خوە دیتبوو، ئەو ک، دەرحەقا وی کەڤریدا زوودا شڤەلوو بوو، گۆ: «حەڤە، نەڤە، گۆ، ئەو کەڤر خزنەیە».
ئەو سبەیە، هێشکا زوویە:
تەجیلێ زوو رابوویە،
جەردەک گران پەڤکەتییە،
ها رەڤۆنگێ تە خستییە.
رەڤۆچی پارا پەی جەردێ کەتییە،
پێنجی مێر کوشتییە،
پێنجی ئاخترمە ئانییە،
ملکی وینی فڕییە،
سڤێ زوو دەر قۆناغا شاهـ سەکنییە.
گۆ: - هەرێ رەڤۆ، ئەڤا چیە؟
گۆ: - جەردەکە گران پەڤکەتییە،
ها رەڤۆنگێ تە خستییە.
ئەز پارا پەی جەردێ کەتمە،
من مەرڤەک جەردێ گرتییە،
من کنجێ وی خوە کرییە،
من پێنجی مێر جەردێ کوشتییە،
من پێنجی ئاخترمە ئانییە -
ملەکی من فڕییە...
گۆ: - کوڕۆ، زووکن، بلەزینن،
قورسێ زێرا مال دەرینن،
ملێ خانێ من زێر بکشینن.
رۆژەکێ دییا وی گۆتێ:
- لاوۆ، گۆ، تو ئاقا ناڤدار، گۆ، گەرەکێ تو خوەرا ئاڤاییکی چێکی.
ئا سڤەیە، هێشکا زوویە،
خان دەر قۆناغا شاهـ سەکنییە،
گۆ: - هەرێ خانێ من، تە مراز چیە؟
گۆ: - سەرێ شاهی، باڤێ شاهی،
گۆ، بدی من قاسی چەرمێ گاهی،
ئەز ژ خوەرا تێخم مال - ئاڤایی.
گۆ: - هەرێ لاوۆ، وێ یەکێ نەکە،
مال - ئاڤایی تو چێ نەکە،
بۆ من، خوە سەرگێژیێ نەکە.
ئەفەندم، چەرمێ گایێ رەشی - پێلە،
هوورک - هوورک کر دوهێلە،
گرتییە دەشت و نهێلە.
دۆرا زەرێ گرایە،
بزمارەک تێدا کوتایە.
ئا سڤەیە، هێشکا زوویە،
دەستە پالە لێ خاستییە.
گۆ: - کوڕۆ، زووکن، بلەزینن،
سێسد پالەیی بجڤینن.
ئەوان زوو کر، زوو لەزاندن،
سێسد پالە تەڤ جڤاندن.
خانێ کوردا چی جندییە،
سەر کەلا دمدم پەیا بوویە،
هەتا ئێڤارێ چوویە،
سەرکانی دەر ئانییە،
ئێڤارێ سەرێ وی سێسد پالەیی ژێ کرییە.
ئەو مەحموودێ مەلەکانی،
پرزوک بێ سەرێ زمانی،
بوو بایسێ مالا خانی -
تەنێ مایە.
گۆ: - هەرێ دایێ، هەرێ دایێ!
تە زەندێ سپی زەند بادایێ،
تو راڤە بکە نمێژ و دوایێ.
گۆ: - هەرێ لاوۆ، هەرێ لاوۆ!
گۆ، کەلا تە بەر تۆپا کێفرە.
گۆ: - کوڕۆ، منرا بینن تۆپا دەڤب چووکە.
دەڤ وێ بینە، دەرێ سندرووک،
برجێ کەلێ رەشاندن،
لێ رانەکر وەکە تەک نەینووکە.
گۆ: - کوڕۆ، منرا بینن تۆپا دەرمەزنە.
برجێ کەلێ رەشاندن،
لێ رانەکر وەکە تەک بازنە.
ئەفەندم، ئەوی کەلا خوە چێکر،
هۆستا، پالا خەلات کر،
سەر مالێ دا چێکرن،
هەرکێ مەرتالەک گوهێ فیل زێر دایێ.
ئەفەندم، ئەو پالانا جارا دودا ئانیبوو، قە یەک وانا ژی نەهاتبوو کوشتنێ. ئەوانا خاترێ خوە خان خاستن، رابوون چوونە شەهەر، تشتێ شەهەر ئەگەر سەد مانات بوو، راکرن هەزار مانێتی. وی وەختی برێ شاهـ راستی وان پالا هات، گۆ:
- کوڕۆ، هوون خەلقێ کیدەرێنە؟ وە ئەڤ دەر کرە خەلایی.
گۆ: - تو نزانی، ئیسال هەفت سالە مە رووچکێ مالا خوە نەدیتییە: مە کەلا چێ دکر، کەلا خانێ کوردا، کەلا دمدمێ.
ئەفەندیێ خوەرا بێژم، وی وەختی برێ شاهـ زڤڕی با برێ خوە، گۆ:
- هەرێ شاهۆ، تو خودان تاجی!
گۆ، تە کەلا دایە ڤی کورمانجی،
خادێ خراڤکە ئۆلکەتێ تە ژی،
کەلا چێکرییە، بوویە دژمنێ تە ژی.
گۆ: - ئەو خولامەکی من ئامنە،
بۆ من و وی مخەنەتی تونە:
گۆ، کوڕۆ، زووکن، بلەزینن،
دو ئاخووندا منرا بینن:
دێمەک گەف و گوڕا سەردا دشینە.
ئەفەندم، دو مەرڤا سەردا دشینە.
خان دگرە ملێ یەکی ژێ دکە،
چەڤێ یەکی دەردخە.
وێدا تێ قاسدێ کۆرە،
حالێ خوەدا پۆرە - پۆرە،
وێدا تێ قاسدێ قۆپە،
حالێ خوەدا کۆتە - کۆتە:
حوکمێ دمدم چقا زۆرە.
شاهـ عاباس عەسکەر هلدا هاتە سەر خان.
خانەک تێ ئەردەڤێردێ،
خانەک تێ کەلا خوێیە،
خانەک تێ چینووماچینە،
خانەک تێ سەلاماستە،
هنک دڤێ: «دەرەوە»،
هنک دڤێ: «راستە».
دێمەک هەفت دەولەت رابوو سەر وی خانی.
سڤێ زوو عەڤدلە بەگێ قەستا نمێژا سڤێ کرییە:
نمێژا سڤێ نەکرییە،
جاڤ باڤێ خوەرا ئانییە.
گۆ: - باڤۆ، چقا ستێرێ عەزمانا،
چقا چلۆیێ سەرێ دارا،
هاقا عەسکەر دۆرا کەلا مە دانینە.
گۆ: - لاوۆ، مەترسە، -
باڤێ ترێ بازرگانە، -
نەدان، من و وانا هەڤ دانە.
دێمەک سڤێ هەڤ دان، هەفت سالا هەڤ دان. ئەو مەحموودێ مەلەکان خارزێ وی بوو. دێمەک مخەنەت دەرکەت. کاغەزەکێ دنڤیسە، ددە مەرڤەکی، دشینە خەزوورێ خوەرا، دڤێژە، دڤێ: «هەوارا من وەرن». ئەفەندم، وەختێ مەحموودێ مەلەکانی پێرا دەردکەڤە، دچن سەرەکانیێ دبڕن.
عەڤدلە بەگ قەستا نمێژا سڤێ کرییە،
تژی خوون بوویە، دەوسا ئاڤێ خوون بوویە.
گۆ: - باڤۆ، حال و هەوال ئەڤە!
ڤان عەزمانا دنگە - دنگە،
بارانێ شنگە - شنگە،
خوون ساتراندا تژییە.
ئێڤارێ پەیاکی عەسکەر کارێ خوە کر، گۆ:
- ئەم هەڕن دۆرا کەلێ بگرن.
دێنا خوە دایێ، مەریکی سەرێ خوە دانی بوو سەر نەردوانە، کاغەز بەر سەرێ وی دەرخستن، کاغەز خاندن، وەکی: «خان کەتییە تەنگایێدا».
خانا ژی گۆ: - ئیدا بۆشە، گۆ، ئەم چار پێ ناکن، گۆ:
- کوڕۆ، زووکن، بلەزینن،
قورسێ زێرا مال دەرینن،
مسریێ لاوکا زێر بکشینن،
پاشی مە کێرا دمینن؟
خان هێژا کەتییە رییا،
- شەڕێ مە پاپاخگەنییا.
تۆپ راکرنە گرکا،
وێ رنگە - رنگا تۆپ و تڤنگا،
ئەفەریم دێ و باڤێ کوڕکا.
خان هاتن دەرگێ سسیا،
زێر بەلا کرن تەمسییا.
خان هاتن دەرگێ ناڤێ:
گۆتن: - دەرگا بەر باڤێ،
هێشکا شەڕێ کوڕ و باڤێ.
شاهـ وێدەرێ تاجک دشینە،
دڤێ: - بلا خان ڤی تاجی هلینە،
قە تشکی وی ژی تونینە.
عڤدلا بەگ دکە دلەزینە،
تاجێ وی ددرینە:
- تاجێ تە سەرێ تەبە،
ک... من دینێ تەبە،
کوشتنا مێرا هەمین هەبە.
باڤێ گۆ: - هەرێ لاوۆ، تو چخوری،
تو قە گاڤکێ ناسەبڕی.
گۆ: باڤۆ، خو ئەز نە بەرخم بەر بەرانا،
ئەز نە هەسپم، تە ئەز دەستکری،
کوڕێ مێرا هەمین مێرن،
کوڕێ مێرا چەک هلگرن،
کوشتنا خوە نافکرن.
ئەفەندم، دەر قۆناغا خەلیفەدا چوویە،
خەلیفە دەست خوەدا قودووم کەتییە.
گۆ: - خانۆ، خانێ مسترەتێ،
کول کەتە ناڤا عەشیرەتێ،
گۆ، تو بدە من مولەتێ،
ئەز تەرا دەرخم پر عەزەتێ.
گۆ: - خان، تو خانێ خەلیفە،
وەکی تو ئیرۆ بدی من سەد بار قەدیفە،
قە واژ ناگرە، ئەو تەگلیفە.
چەڤێ خوە دگەڕینە،
شوورەکی داردا دڤینە.
گۆ: - کافر، کانێ شوورێ تە چیە؟
شوور چار تلیا کالێن دەرکەتییە،
چنگە - چنگا دەنگێ وییە،
گۆ: - کافر، شوورێ تە چیە؟
گۆ: - شوورێ من مسرییە،
گۆ، من هەفت ئاشا کرییە،
گۆ، شەڤێ دن من جێرباندییە،
گۆ، قە تشت ژی نەبڕییە.
گۆ: - کافر، شوورێ تە مسرییە،
گۆ، تە هەفت ئاشا کرییە،
گۆ، قە تشتێ ئوسا تونەیە،
گۆ، بمبارەک بە، بۆ خانێ مووکوڕییە.
خان هێژا کەتنە رییا،
سەرێ خەلیفە دفڕینە،
ئۆردیێ گازە - گازە،
گۆ، شەڕێ پلنگ و بەرازە.
چێبە لاوکێ چخوری،
تو چاخێ گرارێ حازری،
تو شەڕادا دڕجفی مینا تری.
چێبە لاوکێ هەرتۆشی،
تە ل سێری قەرەپۆشی،
شەڕادا ژێهاتی.
چێبە لاوکێ بەراڤی،
شەڕادا تو چاوا قۆلایی.
چێبە لاوکێ مەندۆکی،
تو خایێ رما کنکی،
شەڕێ ئەول تو بکی.
خان هێژا کەتنە رییا،
بوو شنگە - شنگا مسرییا،
- بوو شەڕێ مە و پاپاخگەنییا.
ها رابوو، رابوو، رابوو،
خانێ خان موکریێ رابوو،
پێنسد مێر خشڤاندی بوو،
خەنجەر کێلەکێ ئاڤا بوو.
ها رابوو، رابوو، رابوو،
خانێ خان تەمر رابوو،
شەسد مێر خشڤاندی بوو،
سیلح بەژنێ دوتا بوو،
خەنجەر کێلەکێ ئاڤا بوو.
ها رابوو، رابوو، رابوو،
خانێ خان عەڤدێلە بەگ رابوو،
ئەوینی هەزار مێر خشاندی بوو،
سیلح بەژنێ دوتا بوو،
خەنجەر کێلەکێ ئاڤا بوو.
ها رابوو، رابوو، رابوو،
خانێ لەپ زێرن رابوو،
هەزار مێر ژی خشڤاندی بوو،
سیلح بەژنێ دوتا بوو،
خەنجەر کێلەکێ ئاڤا بوو.
گۆ: - هەی قەدە بێ باڤێ هۆستانە،
قە نەدایە ساو شوورانە.
دێمەک، وەختێ عەڤدێلە بەگ هاتە بڕیندار کرنێ، ئەوی کرە ئۆرتا هەردو لنگێ خوە، وەکی کوڕێ خوە ئازا بکە. کوڕێ وی گۆ:
- باڤۆ، گۆ، تو نەزانی،
گۆ، شوورێ خوە بکشینە کالانی،
ناڤێ خوە لێ هلانی،
باڤێژە هەسپێ و خودانی.
خلاس کر هەسپ و خودانی،
گۆ: - هەر رەما بێ باڤێ هۆستانی.
گۆ: - ستیێ، ها ستیێ،
بەژن زراڤێ، تاو - تاویێ،
پاشی مە کورمانجیێ.
ئیژا، وەختێ رۆژا ئەو چوونە شێر، ستییا تەمام تۆپ - قومبارە کرە پادڤالێ. ئەوانا ئانی هات تەختە بڕی، وەکە کولەکێ سۆڤا. وانا قەلن و تتوون هلدا. ئەفەندم، ئانی هاتن، کێر کرنە دەستەکی خوە، ئیستەکانا ژەرێ کرنە دەستەکی خوە، گۆ:
- کیژان نێزیکی مەبە، گۆ، ئەمێ ڤێ ئیستەکانا ژەرێ ڤەخون، ئەمێ ئەڤێ کێرێ ژی سەر دلێ خوە خن.
وی وەختی عەسکەر تۆپ بوو، کەتە کەلێدا، ئەوانا وی وەختی قەلوونا خوە سەر بارووتێدا داکوتا، تۆپ و قومبارە لێدا - دێمە ئەو عەسکەر گ لێ قر کر. ستییا خوە ئاکۆشکێ ئاڤیتییە. دە وی وەختی کەرەما خادێ پێرا هەبوو. با کەتە داوا دێرێ وان مینا تەیرا دانی.
ستیک حەملە بوو، وەلدی: خادێ دو زار دانێ، کۆکا وی هێ رووبارێ دنێ هەیە. هەو بوو ئیدا.