٨- خان دمدم
لە کتێبی:
دمدم
بەرهەمی:
حەجیێ جندی (1908-1990)
11 خولەک
682 بینین
گۆ، ل من وەلمینە، وەلمینە،
مجالا شەڕێ بوویە،
لاو دمدمە خان تێدا.
ستێر گەرهانە ل ئەسمانان،
فەلەک ڤەگەڕ هات سەر کەلاها خانان،
لاو دمدمە خان تێدا.
خان چمبلا دیا خوە گرتییە،
قەستا شاهـ و عەجەم کرییە،
نانێ خولامتیێ خوەستییە.
شاهـ نانێ خولامتیێ دایە،
رۆژەک ناڤ شەڕێ کەتییە،
شیرک کەتییە چمبلا خان بڕییە،
لاو دمدمە خان تێدا.
شاهـ و عەجەم کرنە هەوالە،
شاهـ و عەجەم گۆ:
- هەر بینن، بینن، بینن،
گومگومێ زێران بینن.
گومگومێ زێران ئیناندن،
سیوکا جخسییا بەزاندن.
گۆ: - جخسیۆ، زووکە، زوو بلەزینە،
گومگومێ زێران بحەلینە،
چەنگەک ژ خانرا داینە.
دە گۆتن: «خانێ چەنگزێرینە».
خان و شاهـ عەجەم رۆژەک ناڤ دەشتێدا چۆینە،
ناڤ شڤانەکێ هلبینە.
شڤان رابوویە کۆدە شیر دۆتییە.
شاهـ و عەجەم سەرێ خوە دانییە،
کۆشا خوە خەودا چۆییە.
شاهـ و عەجەم ناڤ خەونا خوە دی -
مێشەک ژ شکێرێ دەرکەتییە،
هاتییە کەپییا وی کەتییە،
جار دی ژ کەپییا وی دەرکەتییە.
شاهـ و عەجەم دوو مێشێ کەتییە،
چۆیە شکێر ڤەکرییە:
سێ هۆدەک خیزینە ناڤ شکێرێ هەبوو.
شاهـ و عەجەم رابوویە، گۆ:
- خانۆ، من خەونەک دییە!
خان گۆ: - خادێ خێرکە، خەونا تە چیە؟
گۆ: من دی مێشەک شکێرێ دەرکەتییە،
چۆیە ناڤ شکێرێ.
ئەز پەی مێشێ کەتم، چۆمە
من شکێر ڤەکرییە -
سێ هۆدە خیزینە دییە.
خان و شاهـ عەجەم هاتنە مال.
بە خان رابوویە،
چۆیە شکێر ڤەکرییە:
سێ هۆدە خیزینە ل وێدەرێ دییە،
هاتییە دیا خوە گۆتییە:
- من سێ هۆدە خیزینە ل وێدەرێ دییە،
ئەم چاوا بکن؟
دیا وی گۆتییە:
- هەرە شاهـ و عەجەم بخوەزە جیێ خانیێ خوە،
ل وێدەرێ چێکە.
خان چۆبوو جەم شاهێ،
گۆ: - بدە من شوونا چەرمێ گایێ -
ژ خوەرا بکم ئاڤاهی،
ئەو جهـ بکم تەیناهی.
خەلیفە گۆ:
- نەدە خان شوونا چەرمێ گاهی،
دبی سەر مە ئێشاهی!
گۆ: - خەلیفەیۆ، سەرمەزنۆ،
زاڤایێ من بخوەزە دەشتا -
خان دێ لێکم بکەم
جهێ دەشتێ نیڤاهی.
ئەو چۆ ناڤ باژێر، گاکی قۆرین کری، ئینا،
گایێ قۆر سەر ژێکر،
گۆ: - هەی بینن، بینن، بینن،
کێر و چەڤزاندان بینن،
دوڤێلادا بکشینن،
دەشتا خان بڕەشینن،
هەزار هەفسد هۆستە، پالا دا بینن.
گۆ، ئیناندن، ئیناندن، ئیناندن،
کێر و چەڤزاندان ئیناندن،
هەزار هەفسد هۆستا، پالا ئیناندن،
خیمێ دمدم کلاندن.
وەکوو خیما دمدم هاتی ل بەر کۆلایی،
هەزارا هەفسد هۆستا، پالا لێ وەر های.
گۆ: خانان کرن دیوانە،
خان هاتی مهکا ئێکانە،
خان هاتی سەر هۆستا، پالانە،
خانان هاتی نەرازی.
هۆستا، پالا گۆ:
- خانۆ، تو چما نە رازی؟
خیما کەلها تە چاردەهـ گازی،
دەوا شەڕێ دخازی؟
گۆ، خانان کرن دیوانە،
خان هاتی مهکا دوویانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ جێرەخانە.
گۆ، خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا سسیانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ چەکانە.
گۆ، خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا چارانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ هەسپانە.
گۆ، خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا پێنجانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ دەستەخانە.
گۆ خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا شەشانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ ستییانە.
گۆ، خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا هەفتانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ بەگانە.
گۆ، خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا هەیشتانە،
خان هاتی سەر هۆستانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ خولامانە.
گۆ، خانان کرنە دیوانە،
خان هاتی مهکا نەهانە،
خان هاتی سەر هۆستا، پالانە،
گۆ: - چێکن مەزەلێ کەچانە.
گۆ، چێکرن، تەمام کرن،
گازی کر ئەڤ قاس هۆستە، پالە -
سەرێ وان هەمی بڕی،
یێک مەحموود تەنێ هلا،
ئەو سەرێ هۆستان بوو.
گۆ: هەی بینن، بینن، بینن،
چقاس تۆپان دا بینن،
کەلاها خان جەربینن.
چقاس تۆپان ئیناندن،
یێک جار ڤەڕەساندن،
بەر ژ بەرێ نە زڤڕندن.
دمدم رابوو سەرێ بانێ،
دیوارێ نێهێرا خارێ،
بەر ژ بەرێ نە زڤڕاندییە.
ئیجار دەستێ خوە ئاڤیت تالان- تیلانێ شاهـ و عەجەم. کورد بوو دمدم- چقاس بازرگانێ شاهـ و عەجەم دهات ل وێدەرێ- تەمام تالان، توولان دکر.
گۆ پایزە، پایزەکە درەنگە،
بەرفێ سەرێ چیان سپی کرییە،
خان کارڤانباشیێ شاهـ و عەجەم باتمیش کرییە.
گۆ، ئیناندن، ها ئیناندن،
هەتا قۆلا بەغدایێ تالان - تیلان ئیناندن.
خان دمدم ئەڤ جهـ مەتەل کر،
ئیدی کەس نەدچوو، نەدهات.
جاب چۆ نک شاهـ و عەجەمە، گۆ:
- خان دمدم ئەڤ جهـ مەتەل کرییە.
شاهـ و عەجەم گۆ:
- هەی بینن، بینن، بینن،
عەسکەرەکێ گران ژ منرا بجەڤینن.
گۆ، پا ئیناندن، پا ئیناندن،
عەسکەرەکە گران شاهـ و عەجەم جەڤاندن.
خەلیفە گۆ شاهـ و عەجەم، گۆ:
- ئەڤ عەسکەر دچەمە سەر زەڤایێ تە،
دلێ تە ناگرە زەڤایێ خوە بگری بینی؟
گۆ: عەسکەرێ گران من دایە تە،
هەرە بگرە، بینە.
خەلیفە کەتە بەر عەسکەرێ گرانە،
هات دۆر کەلاها دمدم چادر - خێبەتێ خوە ڤەدا.
عەڤدلە خان کوڕێ خانە،
رابوو ل سەرێ بانی -
هەچکوو ستێرێد ئەسمانی،
هەچکوو بەلگێد دارانی،
هەچکوو خیزێد چەمانی
وە چادر - خێبەت دۆر کەلاها دمدم ڤەدایی.
عەڤدلە خان هاتی مالە،
گۆ: - بابۆ، تو رابە سەرێ بانی،
هەچکوو ستێرێد ئەسمانی،
هەچکوو بەلگێد دارانی،
هەچکوو خیزێد چەمانی،
وە چادر - خێبەت دۆر کەلاها مە هاتە ڤەدانی.
گۆ: - کوڕێ من، ئەو بازرگانن،
سبە ئەز دچم پاجێ خوە بینم.
سبە خان رادبییە،
دەرگاها مەزن ڤەکرییە،
قەستا چادر- خێبەتا خەلیفە کرییە.
گۆ: - خەلیفە، من بهیستییە،
تە شیرەک کرییە، کا بینە،
بنهێرم ئەڤ شیر چ جپسییە؟
خولامەک هەبوو خەلیفە سەروەخت بوو،
گۆ، شیر ڤەکرییە ژ ستوونە.
سەر ستوونێ گرێدای بوو،
دابوو دەستێ خانە.
خان شیر خلاس کر ژ کالانە،
لێدا بڕی هەسپ و زین و خودانە،
تۆز عەردێدا هلانە.
خان ئێڤارێ هاتی ل مالە،
سێسد چادر - خێبەت کری خوری - خالە.
خان سبێ رادبییە،
هەتا ئێڤارێ شەڕ کرییە،
سێسد چادر - خێبەت کری خوری - خالە.
سێ رۆژ چۆ، هێلا کزیر، قاهڤەچی، خەلیفە. دەستێ کزیر بڕی، گۆ:
- ما کیس بابێ تە بوو، تە کەرەک نان ددا من؟
دەستێ قاهڤەچی ژی بڕی، گۆ:
- کیس بابێ تە بوو، تە فینجانا من نیڤی ددا من؟
پیێ خەلیفە ژی بڕی، گۆ:
- عەسکەر پەزێ بابێ تە بوو، تە ئینا سەر من؟
ئەوان هەرسێ ژی رابوون هەسپێ خوە سوەر بوون، قەستا شاهـ و عەجەم کرن.
شاهـ و عەجەم گۆ:
- هەر بینن، بینن، بینن،
سەد بار کاغەزا دا بینن،
چقاس خووندییانان وەرینن.
کاغەزان نڤیسین،
باژارادان شاهاندن،
جهییا - ئەملەکانان لێ گەڕاندن،
عەسکەرەکی گران لێ جەڤاندن.
گۆ، پا ئیناندن، پا ئیناندن،
هەتا قۆلا بەغدایێ عەسکەر ئیناندن.
شاهـ کەتییە بەر عەسکەرێ گرانە،
هاتی سەر تەورێزێ، خانە،
گۆ: بچم سەر کەلها خانا کوردانە،
بکم تەولەخانێ هەسپانە.
شەهـ هاتی دلیمانە،
بار کری بارووت - دەرمانە،
گۆ: - بچم سەر کەلها خانا کوردانە،
بکم ژ خوەرا پاخرێ دانە (بۆستان).
شەهـ هاتی ئۆرمییا،
دەرباز بوویە گەمییە،
گۆ: - بچم سەر خانا موخرییە.
تەتەر خان کوڕێ خانە،
رابوو سەرێ بانی -
هەچکوو ستێرێد ئەسمانی،
هەچکوو بەلگێد دارانی،
هەچکوو خیزێد چەمانی،
وە چادر دۆر کەلاها دمدم ڤەدانی.
تەتەر خان هاتی ل مالە،
گۆ: - بابۆ، تو رابە سەرێ بانی،
هەچکوو ستێرێد ئەسمانی،
هەچکوو بەلگێد دارانی،
هەچکوو خیزێد چەمانی،
وە چادر - خێبەت دۆر کەلاها تە ڤەدانی.
شاهـ عەجەم گۆ:
- هەی بینن، بینن، بینن،
تۆپا تەرخان دا بینن،
ترارا بارووت دەرمان تێ بوەشینن،
کەلاها دمدم دێ بڕەشینن،
خان ژ منرانێ بگرن، بینن.
هەی بینن، بینن، بینن،
تۆپا مەزن دا بینن،
سندریکان بارووت- دەرمان تێ بوەشینن،
خان ژ منرانێ بگرن، بینن.
گۆ: - هەی بینن، بینن، بینن،
تۆپا بچووک دا بینن،
سندرووکان بارووت- دەرمان تێ بوەشینن،
خان ژ منرانێ بگرن، بینن.
ئیناندن، پا ئیناندن،
یێک و جار پێ ڤەڕەساندن.
خان رابوو ل سەرێ بانی،
دیڤارێ نێرا خاری،
بەر ژ بەرێ نە زڤراندی.
هەفت سالان شاهـ و عەجەم شەڕ دانی، تو مجالە پێ نەکر، نە شکێناند. رۆژەکێ دمدم ماشێ مەحموودێ نەمایی نەدا. ئەڤا رابوو سەرێ بانی، کاغەزەک نڤیسی، ئاڤێت ناڤ چادر- خێبەتێ شاهـ و عەجەم.
کاغەز ئانینە خاندینە،
کاهنی ڤێ ل چیایێ،
ڤێ ل بن بارێ باداهی.
یێکی هاتی مەخینە،
سەر ژێکر سە و کەرە،
جرنا خان تژی خوون کر.
مەحموود رابوو، قەستا خوە دێ شاهـ و عەجەم کرییە. شاهـ گۆ:
- مەحموودۆ، وەرە بخازە، تە چ دڤێتە؟
گۆ: - من سەد جاران فهێتە،
بیکا دەلوومیرخان دڤێتە.
(بیکا دەلوومیرخان ژی کەچا شاهـ بوو).
گۆ: - مەحموودۆ، پا ماشێ تە چ بوو؟
گۆ: - من مەرتالەکی هەبوو،
تاسە پۆلێ زیڤ لێدا بوو،
هەر ئەینینەکێ ماشێ من زێر دهات.
گۆ: - مە هەیە هەزار خولامی،
هەر رۆژێ ماشێ وان کەرەک نانی،
ژ مە، ژ وان توجار ناڤی دلمایی.
تو جسنێ خوە شەیتانی،
هێجەتا سەرێ خانی.
گۆ: - هەی بینن، بینن، بینن،
تۆپا تەرخان دا بینن،
مەحموودێدا بهەژینن،
کەلها دمدم بزەلقینن.
خان رابوو چۆ سەر سەرینج -
خوون تژی سەرینجخانا خان بوویە.
رابوونە خوون کشاندن، تەمز کرن.
خان گۆ: - هەوارا من خادێ، ئەورێ رەش و درێژۆ،
تەڤیک باران بڕێژۆ.
زەری ئەسمەرا چۆبوون دەست و نڤێژا،
هەوارا من خادێ، ئەورێ رەش و تاری،
تاڤیک باران بباری،
فەقە، مەلە چۆبوون دەست و نڤێژا.
من هاتی مهکا نیسان، گولانە،
گوڕێد - گوڕێد ئەورانە،
بوو شرە - شرا بارانە -
سەرینجخانە تژی ئاڤ بوویە.
هەفت سالان ژی ئاڤا بارانێ شەڕ کرن. هەفت سالێ وان وەکوو تەمام بوو، زخیرێ وان ژی خلاس بوو، ئاڤا وان ژی خلاس بوو. خان چۆ بوو کۆچک و سەرایێ، گۆ:
- دایێ، ژ منرا بکە تەیبیر و چارێ!
گۆ: - کوڕێ منۆ، ئەز ژ تەرا ناکم تەیبیر و چارێ،
وێ رۆژێ بیرا تە تێ -
تە تالان دانی ژ قۆلا بەغدایێ،
من گۆ: «کوڕێ منۆ، شوولێ ها مە ب کێر نایێ».
خان چۆبوو کۆچکا سەرایێ،
گازی کر خانمانێ:
- وەرە، من دەستوورا وە دایێ،
نابم وەبالێ قەتلانێ.
خانمان گۆتن:
- ئاقا سال ئەم ب هەڤرا بوون،
دمرن - ئەم ب هەڤرا بمرن.
خان چۆبوو کۆچکا سەرایێ،
گازی کر خولامانە،
گۆ: - وەرن کۆچکا سەرایێ،
من دەستوورا وە دایێ،
نابم وەبالێ قەتلانێ.
خولامان چقاس هەبی،
عەسکەرێ وان چقاس هەبی
گۆتنە خان:
- هندە سالا تە مە خودان کرییە،
هەمی ژی بمرن یەکجارە.
خان گۆ: - هەی بینن، بینن، بینن،
گومگومێ زێرا دا بینن،
سیوکا جخسییا ببەزینن،
شیرێ خانا زێر بکشینن،
گۆ، چەکێ مێران چێکەن.
جخسییا چێکرن: شیر، خەنجەر، هەمی تشت.
گۆ، خان خەزایی مژخربی،
خان چۆبوو تەرەنجا ڤێلایی.
چێ بوو لاوێ هەکاری،
نامووس ژی کارێ وانی،
خان خەزایی مژخربی.
چێ بوو لاوێ ئەرتۆشی،
نامووس ژی نافرۆشی،
خان خەزایی مژخربی.
چێ بوو لاوێ باهدینان،
- خازییا وێ رۆژێ، من سەر کەلاهـ دمدم دخار مەویژ، خان خەزایی مژخربی.
عەڤدلە خان کوڕێ خانە،
شیر خلاز کر ژ کالانە،
عەینی گرتی ناڤ ملان،
بڕی هەسپ و زین و خودانە.
لێرە خان رابوو دەرگەهـ ڤەکر، عەسکەرێ خان و شاهـ و عەجەم راهێلان هەڤدو ب سینگ و دەڤانە ئێک ژێ دوو قرکرن. شاهـ و عەجەم گۆ:
- هەی بینن، بینن، بینن،
چقاس بارووت - دەرمان ناڤ دەشتێ بڕەشینن،
دەڤێ تۆپا لێ وەرینن،
عەسکەرێ دمدمییا، شاهـ و عەجەم ئێک جار بقەلینن.
ئیدا خلاس!