دەوڵەتی عێراق
پاش ئەوەی جارێکی تر داگیرکەر هاتەوە و «شارەزوور بۆوە بە دەریای خوێن و سلێمانی گەمییە ڕەنگ» و دەسەڵاتی شێخ مەحموود پاش نزیکەی ساڵێک لەناو درا، ناوچەی سلێمانی کرا بە لیوایەکی مەملەکەتی عێراق کە تازە فەیسەڵی یەکەم هێنرابوو و کرابوو بە مەلیکی.
پاش ئەوەش لە ناوچەی سلێمانیدا خوێندن و زۆر کات کاروباری ڕەسمیی دەسگاکانی دەوڵەت بە کوردی هێڵرایەوە.
لەو ساوە و تا ئێستا شەش پۆلی سەرەتایی بە کوردی دەخوێنرێ، ڕۆژنامە و گۆڤاری و کتێبی کوردی لەم ناوچەیە هەر نەبڕاوە، فراوانبوون و پەرەسەندنی یا کەمبوونەوە و کزبوونی بەستراوە بە تیژبوون و هێواشبوونەوی هێرشی ڕژێمی کۆنەپەرستیی ئەو سەردەمانەوە. بەڵام بە هیچ جۆرێک تا ساڵی ١٩٦١ ساڵێک ڕانەبوردبوو کە ئەم ناوچەیە چاپەمەنیی کوردیی تیا نەبێ.
هەر وەک لە ڕۆژانی باباندا ئەم تەوژمی زمان و ئەدەبیاتە ناوچەکانی تری کرمانجیی خوارووی گرتەوە، هەروەها لەم دەورانەشدا ئەو دیمەنە هەر بینراوە. زۆر بەسەر تێکچوونی دەسەڵاتی شێخی مەحموودا ڕانەبوردبوو کە حوزنی موکریانی چاپخانەی «زاری کرمانجی»ی هێنایە ڕەواندز و کردی بە دەسگایەکی ئەوتۆی ڕۆشنبیریی کوردی کە تا ئێستا هەر لە کاردا بێت.
لە ناوچەی کەرکووک و هەولێردا بەگشتی یا لە هەندێ شوێندا، هەمیشە یا ناوبەناو بە کوردی خوێندن هەر هەبووە. هەموو ئەم نووسین و ئەدەبیات و خوێندنەش هەر بەو زمانە ئەدەبییەی بووە کە لە سلێمانی بەکار هێنراوە. بۆ ناوچەی هەورامانیش، هەروەک تەوژمی ئەدەبیاتی بابان وای کرد کە زۆر لەوانەی هەورامی نەبوون و بە هەورامی یا بڵێین بە شێوەی گۆران دەیاننووسی وازی لێ بێنن و بەو شێوە تازەیە بنووسن. لەم دەورەدا، خوێندنی کوردی هەر لە زووەوە چووە ناوچەی هەورامانی خوارووەوە و هەر لەو کتێبانەشدا کە لە سلێمانی دەخوێنران، بەم جۆرە لە هەوراماندا کۆمەڵێ خوێندەوار پەیدا بوون کە بەتەواوی بەو شێوە ئەدەبییە بخوێنن و بنووسن. باری بەرەوپێشچوونی ژیانی ئابوورییش وای کرد کە ناوچەی هەورامان نەتوانێت لەو قاوغە ئابوورییە کۆنەی خۆیدا بژی کە جاران تێیدا بوو، واتە بێ پەنابردنە بەر بەرهەمی کشتوکاڵ و پیشەسازی هیچ جێگەیەکی تر بتوانێت بژی، بۆیە لە ئەنجامی تێکەڵیی تازەی ئابووری و بازرگانییەوە وای لێ هاتووە کە زۆربەی خەڵکی هەورامان هەردوو شێوە باش بزانن. هەروەک سروشتەکەی هەورامان خۆی کە وا هەڵکەوتووە کە بۆ کشتوکاڵ دەست نەدا و دەستی پیشەسازی و هاوینەهەوار ئاوەدانکردنەوە هێشتا نەک هەورامان، بەڵکوو هەموو کوردستانی نەگرتۆتەوە، ئەمە وای کردووە کە خەڵکی هەورمان لەپاڵ توجارەتدا (لە دەرەوەی هەورامان) ڕوو بکەنە خوێندەواری و فەرمانبەر پێگەیاندن. لە ئەنجامی ئەمەدا وای لێ هاتووە گەر جاران لە سلێمانییەوە فێرکەر دەچوو بۆ هەورامان و بە شێوەی سلێمانی خەڵکی ئەو ناوچەیەی فێر دەکرد، ئێستا زۆر لە فێرکەرانی ناوچەی هەڵەبجە و تەنانەت سلێمانی هەمووی و تا ناوچەی سۆرانیش خەڵکی هەورامان بن و هەر بەو شێوە یەکگرتووەی خوێندن دەرس بڵێنەوە. گەر کەسی ئەوتۆشیان تیا هەڵبکەوێت کە خەریکی نووسین و ئەدەبیات بێ، ئەوە ئەویش هەر بەو شێوە یەکگرتووە دەنووسێت -بە شێوەکەی خۆی نا.
بۆ ناوچەی سنە و موکریانیش - هەروەک لەوێش هەر لە سەردەمی بابانەوە و پاش کزبوونی شیعری دیالێکتی گۆران هەر لەسەر پەیڕەوەکەی «نالی و سالم و کوردی» شیعر دەستی پێ کرد، هەر لەو کاتەوە تا ئێستاش ئەم پەیڕەوە هەر بەردەوام بووە. ئەو شتانەی لە ناوچەی سنە دەنووسرێن و دەگەنە ئێمە، یا ئەو نووسەرانەی خەڵکی ئەو ناوچەیە کە لەو گۆڤار یا ڕۆژنامانەدا دەنووسن کە جاروبار لە ئێرانا ڕێگەی پێ دەدرێ یا جاروبار کوردی ئێران لە دەرەوەی وڵات دەری دەکەن، هەر بەو شێوە یەکگرتووە دەنووسن. ئەم بڕیارە زۆر قووڵتر و فراوانتر بەسەر خەڵکی موکریاندا دێتە دی، چونکە ناوچەی موکریان لەپاڵ ئەوەدا کە مێژووی ئەدەبیاتەکەی ئەم دوو سەدەیەی لە گەڵ ناوچەی سۆران و سلێمانی و سنەدا جیا ناکرێتەوە، ئەوێش وەک سلێمانی ساڵێکی گەشەدار و زێڕین لە مێژووی نیشتمانپەروەری و سیاسییدا هەیە کە کارێکی تەواوی کردە سەر بزووتنەوەی ڕۆشنبیری و سەر ئەدەبیات کە تا ئێستا تەئسیری هەر مابێ.