١
بەلێ، رۆپەلێن رۆمانا بیرا قەدەرێ، هێدی هێدی، دگهێن داویێ. هەر دەستپێکەکێ داویەک هەیە؛ بیرا قەدەرێ ژێ فۆتۆگرافەکە داوین هەیە. فۆتۆگرافا داوین ئا چووینێیە؛ چووینا داوین ئا بێڤەگەر... فۆتۆگراف ئا مرنێیە. ئەڤ فۆتۆگرافا داوین ئا رۆمانێ کۆ گەلەکی رۆنییە، تاریتیا چووین و مرنێ نیشان ددە.
سال ١٩٥١ە، ژ رۆژان ١٥-ئێ تیرمەهێیە.
گەرمە، تەڤی کۆ دانێ ئێڤارێیە، دنیا دکەلە. باژارێ شامێ و تاخا کوردان ئا باژێر، ب خەبەرا رەش، دکەلە؛ مرنا کۆ ژ لەهەنگێ ڤێ رۆمانێ پێ ڤە کەسێ نەدپا، هاتیە و بەر ب ئاخا رەش، شوون و وارێ ڤەگەرا داوین، ب رێ کەتیە.
چارە نینە، ل هەمبەر مرنێ تو چارە تونە.
د فۆتۆگرافێ دە، ل پێش جەنازە دخویە. ل سەر ملێن چار کەسان، جەنازە ب رێ کەتیە و دەرە. ل پەی جەنازێ ژی خەلکەکی پر، ب گاڤێن گران، د کۆلانەکە فرەهـ دە، دمەشە. سەریێ داوین ئێ خەلکێ ناخویە. کەڤرێن کۆلانێ، ب شەوقا تیرێژێن تاڤێ، دبرقن. ئەسمان ڤەکری و زەلالە، نە ئەورەک، نە ژی تاریتیەک دخویە. دنیا ئەجێب رۆنییە.
شێنی، هێدی هێدی، سەرێ وان ل بەر وان، دمەشە. ئەو کی نە؟ کەسێن کۆ ناسێن خوەندەڤانێن بیرا قەدەرێ نە، تێ دە کێمن. د ناڤەندا رێزا پێشین دە، جەمشید دوخیە. ل هەردو کێلەکێن وی ژی حوسنێ بەگێ بەرازی و یوسف مەلک دخوین. هەردو کەتنە ملێن جەمشید و دمەشن. ب قاسی کۆ ژ فۆتۆگرافێ دخویە، کەس ناپەیڤە.
کۆچا داوین بێدەنگ تێ پێ. باژارێ رەنگین ئێ ئیسلامێ، بێدەنگ، ل ڤێ چووینا داوین ئا میرەکێ کوردان شاهیدی دکە. ئو فۆتۆگرافا داوین ئا بیرا قەدەرێ، بێدەنگ، شاهیدی ل رۆژا داوین ئا ئومرێ جەلادەت ئالی بەدرخان دکە.
جەلادەت بەگ دەرە.
جەمشید کۆ هێ نۆ کەتیە دۆنزدەهان، ل پەی باڤێ خوە دمەشە. سەرێ وی ل بەر وی، د ناڤبەرا مامێن خوە دە، ل پەی باڤێ خوە، جارا داوین، دەرە. پشتی ڤێ رۆژا گەرم ئا هاڤینێ، ئەو ئێ هەو ل پەی باڤێ خوە هەرە. ئەو ئێ هەو پێ رە بە، هەو پێ رە بپەیڤە، ژێ رە ببێژە، «باڤۆ، باڤۆ بنێرە، ئەز مەزن بوومە، ئەز بوومە میر جەمۆ...»
جەمشید چ دفکرە، چ حس دکە؟ ما مەرڤ ل پەی مرنێ چ حس دکە؟
کەسەر، ب تەنێ کەسەر.
مینا شتلەکێ، درێژ و زراڤ، جەمشید دمەشە و باڤێ خوە ب رێ دکە. کی چ دبێژە، بلا ببێژە؛ مرن ئەجێبە، چووین و کۆچا داوین کامباخە. مرن کەسەرە. ئەو نایێ قەبوول کرن. جەمشید ل پەی باڤێ خوە دەرە و وێ ب رێ دکە، لێ ئەو ئێ چاوان قەبوول بکە کۆ باڤێ وی دێ هەو ڤەگەرە مالێ، هەو ب دەنگێ خوە یێ گور بپەیڤە و هەو ژێ رە ببێژە، «جەمۆ، کورێ من، ئەز کەتمە بەختێ تە، تو من، باڤێ خوە یێ کال، شەرمەزار دەرنەخینی؟..»
فۆتۆگرافا داوین ئا رۆمانێ، بەرگەها دلسۆژ ئا ڤەقەتینێیە؛ جەلادەت بەگ ژ ژیانا رەنگین، لێ پری جاران کامباخ، ڤەدقەتە، ژ جەمشید ڤەدقەتە، ژ هەڤال و دۆستێن کۆ د وێنێ دە دخوین، ڤەدقەتە، ژ رۆشەن خانم، ئوسەیما، سینەم و ئەحمەدێ فەرمان ڤەدقەتە، ژ زمانێ خوە یێ بریندار و رۆپەلێن کۆڤارێن خوە ڤەدقەتە. ئەو ژ دنێ ڤەدقەتە.
جەلادەت بەگ، ل سەر ملێن چار کەسان، د خەوا ئەبەدی دە رازایی، ژ دنێ خاتر دخوازە و دەرە.
پشتی ڤێ فۆتۆگرافێ ئێدی تو کەس ئێ نکاربە فۆتۆگرافێن وی بکشینە. تو کەس ئێ نکاربە وێ ل سەر کتاب، کۆڤار و کاخزان ببینە. تو کەس ئێ نکاربە وی د کێف و حەنەکان دە، شین و تازیان دە، سەید و نێچیران دە ببینە. ئیرۆ، یانی رۆژا ١٥-ئێ تیرمەها ١٩٥١-ئان کۆ ئەڤ فۆتۆگرافا داوین هاتیە کشاندن، رۆژا داوینە. ئیرۆ رۆژا ڤەقەتینێیە. پشتێ ئیرۆ ئێدێ ب تەنێ ڤالاهی، خەون و خەیال هەنە. ژ ئیرۆ پێ ڤە ئێدی راستی دێ بقولپن سەر خەون و خەیالان...
د فۆتۆگرافا یەکەمین ئا بیرا قەدەرێ دە مەرڤەک هەبوو. د بهارا ١٨٩٣-ئان دە کۆ دنیا و ژیان، ژ نۆ ڤە، دەست ب گەشبوونێ دکر، مەرڤەکێ، ل سەر گراڤەکە بچۆک ل کامەرایێ دنهێرت. مەرڤ ناڤەندا وێ فۆتۆگرافێ بوو. د فۆتۆگرافا داوین دە ژی، دیسان، مەرڤ ناڤەندە. فۆتۆگرافێن بیرا قەدەرێ ب مەرڤەکێ و هەبوونا وی دەست پێ دکر و ب مەرڤەکێ و چووینا وی خەلاس دبە.
هاتن و چووین؛ دو حالەتێن هەری ئینسانی یێن جیهانێ. فۆتۆگرافا داوین ئا بیرا قەدەرێ سترانا ڤەقەتین و چووینێ، بێدەنگ، بێزار، دنەهورینە.