٤

بیهنا مرنێ دۆر ل مونیخێ گرتیە. باژارێ هونەر و موسیکێ، دە وەلتستاد مت هەرز، نها دلێ خوە ژ کین و نەفرەتێ، ژ مرن و کوشتنێ رە ڤەکریە. باژارێ کێفێ، نها، بوویە باژارێ کەسەرێ. تاڤا کۆ ژخوە پری جاران وندایە، نها، یەکجار ژ باژێر خاتر خوەستیە، باژار، ئاڤاهی، قەسر، دێر، برج، هەیکەل، کۆلان و ناڤەندێن وێ یێن چاند و هونەرێ، د بن ئەورێن تاری و گرتی دە، نها، شاهیدێ ل ئەسەبیەتێ دکن. بیهنا خوین و مرنێ دۆر ل ئاڤاهیێن سپەهی یێن بارۆک و گۆتیکێ دگرە. باژارێ کەڤنار کۆ ب رەنگەکێ قورشوونێ خوە خەملاندیە و بوویە ناڤەندا هونەرا گەرمەنی، نها، کەسەرتژی و بێهوزوورە.

جیهان، ئالەمانیا، مونیخ و جەلادەت رۆژێن پر دژوار دەرباس دکن. بیهن ل وان چکیایە. ئالەمانیا کۆ ژ بەر کریزا نەدیتی یا ئابۆریێ ل بەر ئینتخارێیە، ب بوویەرێن سیاسی و جڤاکی دچەلقە. ئالەمانیا، ناڤەندا ئاوروپایێ، ل پەی ریێن نۆ و چارەیێن ساخبوونێیە. هەرکەس ژ هەڤ دپرسە؛ وۆهن؟ ب کۆ دە؟ ئالەمانیا ب کۆ دە دچە؟ چارە؟

دگەل کۆ هێ چارە نە خویانە، ئالەمانی ددن پەی تەڤگەرەکە نۆ؛ ناسیۆنال سۆسیالیزم. ناسیۆنال سۆسیالیزم کۆ ب کورتی ژێ رە دبێژن «تەڤگەرا نازیست»، ب فکر و گۆتنێن نۆ، ب تەڤگەر و ئاورێن ئەجێب، ب چاڤسۆری و جەسارەتەکە دینێ بالا هەموو ئالەمانان دکشینە. ل مەزنترین باژارێن ئالەمانیایێ، بەرلین و مونیخێ کۆ بنگەهێن وان ئێن هەری قایم ئین، ئەو پێل ب پێل فرەهـ دبن. تەڤی کۆ دەولەت و دەزگەهێن وێ یێن کەڤن ل بەر خوە ددن، ل مونیخێ، ئەڤ تەڤگەرا نوو، پێل ب پێل باژێر ڤەدگەرە.

ئیرۆ، نەهێ مەها دەهان ئا ١٩٢٣ -ئانە. باژار هێ ژی رادزێ. بەربانگ هێدی هێدی زۆرا شەڤێ دبە و ستێرکان ب دوور دخە. هوونکاهی، بایێ بەر دەستێ سبێ، خوە ب ئۆدا بچۆک ئا جەلادەت ژی دگهینە. جەلادەت رانەزایە. پالتۆیێ وی یێ رەش ل سەر ملێن وی، ئەو ل بەر ماسا بچۆک رۆنشتیە و بەندەکە بچۆک، ژ بۆ رۆژنامەیەکە ئالەمانی، دنڤیسە. شووشا شارابێ یا ل سەر ماسێ ڤالایە. قەلوونەکە رەش ئا ڤەمرێ، ستووخوار، مینا شووشێ بێکێر، د ناڤ خوەلیدانکێ دەیە. فەرهەنگەکە مەزن ئا ئالەمانی -فرانسزی، دەفتەرا کۆ جانانێ دابوویێ و چەند کتابێن دن، تشتێن سەرێ ماسێ تەمام دکن.

مینا باژارێ مونیخێ، جەلادەت ژی ئەسەبی، بێهوزوور، ئەجز و بێگاڤە. وی ژ ئۆدا خوە یا بچۆک ئا ل سەر گالەر ستراسێ بار کریە و هاتیە ڤێ ئۆدا بچوک. ئۆدەیێن بچوک، تەنگ، بێهەوا و بێرۆناهی بوونە پارا وی. ئۆدا وی، نا نە ئۆدا وی، مالا وی، ب تەنێ چار گاڤن. مینا چرا ئالادین، جیهانەکە پر فرەهـ کەتیە ناڤ ڤێ ئۆدا چارگاڤی؛ جل و بەرگێن وێ، کتاب و دەفتەرێن وێ، ژیان و تەجروبێن وێ هەموو د ناڤ ڤێ ئۆدا تەنگ، نزم، سار و تاری دە نە. ئەو د ڤێ ئۆدێ دە خوە مینا شێرەکێ کۆ کەتیە ناڤ قەفەسەکێ حس دکە. لێ ئەو دکارە چ بکە، چ ژ دەستێ وی تێ؟ ئەو، دەرکەتیێ وەلێت، رۆژ ب رۆژ، دکەڤە، مینا کۆ ئەو د ناڤ بیرەکە بێبنی و تاری دە بە، ئەو هەر بەر ب ژێر دبە.

خەبەرێن ستەمبۆلێ یەکجار نەخوەش و کرێتن. بەری نها ب چەندەکێ، سعادەت ئابلا ژێ رە نامەیەکە درێژ ئا دلسۆژ شاندبوو و تێ دە وەها گۆتبوو؛

«...Bu satırları gözyaşlarıyla yazıyorum» و ناما خوە ب ڤان رێزێن تاریخێ کۆ ژیانا جەلادەت و بەرێ رۆپەلێن بیرا قەدەرێ ب ئالیەکێ نۆ ددا، خەلاس کربوو؛ «مخابن، هەزار مخابن، ئێدێ ریا تە گرتیە...» رەژیما نۆ یا ترکیێ، سەرەکیا مستەفا کەمال پاشا، ڤەگەرا تورکیێ ل وان قەدەخە کریە. مستەفا کەمال پاشا، خەبات و تەڤگەرێن ئەمین ئالی بەگ و گەرا جەلادەت و کاموران ئا وەلێت ژ بیر ناکە، باڤ و هەردو برایان ل دژێ خوە تەهلووکە دبینە و ب تو شەرتی ل ڤەگەرا وان رازی نابە. مستەفا کەمال پاشا ئیرۆ دەستهلاتە و دەستهلاتێ ب زمانێ خوە یێ تایبەتی دپەیڤە.

ل ملەکێ ئەڤ... لێ ل ملەکێ ژی جانان، نەبوون و وندابوونا وێ... مینا کۆ ئەو کەتبە هەفت قات بنێ ئاخێ، جانان ب جارەکێ وندا بووبوو. ژێ نە دەنگ و هەس، نە نڤیس و نامەیێک دهات. بەری کۆ ئەو ل ستەمبۆلێ ژ هەڤوودو ڤەقەتن، وان گۆتنا خوە کربوو یەک؛ حەتا کۆ رەوشا جەلادەت باش دیاربوویا، ئەو ئێ ژ هەڤ ڤەقەتی بژیانا. لێ گاڤا کۆ رەوش دیار بوو، وان ئێ، ئیلام، خوە بگهاندنا هەڤ. حەتا هنگێ ژی وان ئێ، هەرتم، نامە ژ هەڤ رە بنڤیسا. چاخا ناڤنیشانا جەلادەت کفش بوو، وی دێ نامەیەک ژ وێ پانسیۆنا جاغالۆغلویێ رە بشاندا. هەڤالێ جەلادەت، کورێ خوەدیێ پانسیۆنێ، دێ نامە ب جانانێ بگهاندا. ب ڤێ ئاوایی، هایا وان ئێ ژ هەڤ هەبوویا. ب کورتێ، قەولێ وان وەها بوو. جەلادەت نە ب تەنێ نامەیەک، گەلەک نامە نڤسین، لێ وی تو بەرسڤ وەرنەگرتن. وی ژ ناس، هەڤال و دۆستێن خوە یێن ستەمبۆلێ ژی ئالیکاری خوەستبوو کۆ ئەو شۆپا جانانێ هلدن. لێ جانان وندا بوو. ئەو هەو دچوو خوەندەگەهێ، هەو ل مالا باڤێ بوو، هەو ل وان جیهێن ناس بوو. ئەو نین بوو، لێ گۆتن ل سەرێ گەلەک بوون؛ هنان دگۆتن کۆ وێ دایە پەی زابتەکێ ترک و پێ رە چوویە ئەنقەرێ، ناڤەندا رەژیما نۆ یا ترکیێ. هنان دگۆتن، ئەو ب یەکێ بۆشناک رە زەوجیە و ب هەڤ رە چوونە سارایبۆسنایێ. ل گۆرا هن خەبەرێن دن ژێ، ژ بۆ خوەندنا بلند، ئەو چووبوو پاریسێ. بێخەبەر و شۆپ، وێ خوە وندا کربوو... جەلادەتێ کۆ پرێ جاران ب خەونێن جانانێ ژ شەڤێن سار ئێن مونیخێ هشیار دبوو، دکر، نەدکر، نکاریبوو ریا کۆ دچوو نک یارا شەڤێن سپی یێن ستەمبۆلێ، بدیتا.

بیهنتەنگی نە ب تەنێ ئەڤ بوون، حەتا قرکێ ئەز کەتبووم ناڤ بیهنتەنگیا دەرد و کەسەران. ئەز کۆتی بووبووم... د وێ گەرا مە یا وەلێت دە کۆ ئێدی ژین و قەدەرا من خستبوو سەر ریەکە نوو؛ ڤەگەرا مالا گەرم، ئۆجاخا هەبوون و ژینێ ل من قەدەخە کربوو، رۆژەکێ، ل گوندەکێ کلیسێ کۆ ئەم ژێ دبهورین، پیرەژنەکێ، ل سەر حالێ کوردان وەها گۆتبوو؛ جە کەران شامی دکە، مەسقەل شووران مسری دکە، خزانی مێران کۆتی دکە. ب قەولێ ڤێ ژنا پۆرسپی یا دووربین، خزانیێ ئەز کۆتێ کربووم... بلا یەقینا تە ژ خوەدێ هەبە، من ئەو ئۆدا چارگاڤی ژی، ب هەزار زەحمەتی پەیدا کر و ب هەزار زەحمەتی حەقێ وێ ددا. تونەبوون و وندابوونێ دۆر ل من گرتبوو و رۆژ ب رۆژ جیهـ ل من تەنگتر دکر. ئەز، دەرکەتیێ وەلێت، رۆژ ب رۆژ دکەتم، دبووم کۆتی و کەتی. رەوش ئەوچەند خراب بووبوو کۆ من ئێدی نکاریبوو جخارە ژی پەیدا بکریا. من جخارە دژمارتن و دکێشاندن. کێشانا جخارەکێ بووبوو کێفخوەشی و سەرفرازیا هەری مەزن. د وان رۆژان دە، تشتێ کۆ هەری زێدە من دخوەست، وەخوارن بوو، ڤەخوارنا ئاراقێ. لێ ئەو ژێ ب دەست نەدکەت.

من دخوەست ڤەخوارا، حەتا سەرخوەش بووما، هەر تشتی ژ بیر بکرا، ڤەخوارا. ئەو رۆژێن مە یێن پەشین ئێن مونیخێ، رۆژێن خوارن و ڤەخوارن، کۆنسەر و رەستۆرانان، بووبوون خەونەکە مژدار. وێ شەڤا کۆ ئەز حەتا سبێ رۆنشتم، من شووشەیەکە شارابەکە نەخوەش ئا سۆر پەیدا کربوو. حەتا سبێ، من ئەو هێدی هێدی، دلۆپ ب دلۆپ، ڤەخوار. لێ من تو تشت ژ بیر نەکرن، ژ بەرڤاژیێ، تشتێن نەخوەش کۆ من ژ بیر کربوون، هاتن بیرا من.

شارابێ ئەز ژ دەرد و کەسەران رزگار نەکربووم، بیلاکیس، ئەز کربووم گرتی و دیلێ وان.

من حال و هەوالێ خوە یێ زیز، رۆژ ب رۆژ، جارنا ب کتەکتان، دەرباسی وێ دەفتەرا کۆ جانانێ دابوو من، دکر. ئەو چەند رێزێن بچۆک ئێن وێ دەفتەرێ تێرا سالخدانا وان رۆژێن دووژەهێ دکرن.

من دەبارا خوە ب چ دکر؟ من هن بەندێن بچۆک دنڤیسین، جارنا هەفتێ ساعەتەک -دو ساعەتان دەرسێن زمانێ کوردی و ترکی ددان، تەڤی کاموران، ژ ستەمبۆلێ مەهفوور و خالیچە ددان ئانین و ئەو دفرۆتن. ئەز رۆژنامەڤان بووم، دلێ من پێ رە بوو و ل ئالەمانیایێ تێ دە، هەرچێ نە زێدە بوو ژی، قەزەنج هەبوو. ژ بۆ کۆڤار و رۆژنامەیێن ئالەمانی، من جارنا ل سەر چیرۆکێن مەلە نەسرەدین، تاریخا کوردان، عەدەت و ئووسلێن وان ئێن کەڤن، نەچیر و نێچیرڤانیا وان، بەندن دنیڤیسین.

ل ڤر ئەز سەرپێهاتیەکە خوە ژی ببێژم؛ د وان رۆژان دە، جارەکێ، ئەز بووم ملیۆنەر ژی. نا، نە ملیۆنەر، ملیاردەر. نا، نە ملیاردەر ژی، بلیۆنەر... سعادەت ئابلا و ناسەکێ من ئێ دن چەند دۆلار ژ من رە شاندبوون و پشتی خەباتەکە دژوار، من ئەو دۆلار وەرگرتبوون و قولپاندبوون سەر مارکێ. ئو ئەو چەند دۆلارێن من بووبوون چەند بلیۆن! ئەز بووبووم بلیۆنەر، لێ بلیۆنەرەکێ نەچار و خزان!

دەریێ ئۆدا جەلادەت، ب هێدیکا، دو جاران، لێدکەڤە. کییە؟ د ڤێ دەستێ سبێ دە، کی تێ ئۆدا وی؟ سەفتەر؟ کاموران؟ مۆنیکا؟ ئەو دەری ڤەدکە. هەڤالەکێ وی یێ ئالەمان، د دەستان دە رۆژنامەیەکێ، ب هەیەجان، ل بەر دەری راوەستایە. هەڤالێ وێ دبێژە، «گۆتتەن مۆرگەن»، رۆژناما دەستێ خوە ددە جەلادەت و دەرباسی هوندر دبە. جەلادەت ل رۆژنامێ دنهێرە. خەبەرەکە تاریخی، ب تیپێن گەرمەنی، نیڤێ رۆپەلی داگرتیە؛ هیتلەر حکومەتا ئالەمانی هلوەشاندیە و حکومەتەکە نۆ یا نەتەوەیی ئاڤا کریە. جەلادەت، ب هەیەجان، خەبەری دخوینە. هتلەر، دەمانچە د دەستان دە، ئالیگرێن وی ل پەی، ب دارێ زۆرێ، مەجلیس و حکومەت تێک بریە و دەستهلاتیا خوە ئیلان کریە. ئالەمانیا دکەلە.

جەلادەت و هەڤالێ وی ژ ئۆدێ دەردکەڤن. د رۆژەکە وەها دە جەلادەت ئێ د ئۆدا تەنگ دە چ بکە؟

جەلادەت دەرە یونیوەرسیتێ. یونیوەرسیتە دکەلە، خوەندەڤان د ناڤ هەیەجانەکە بێپایان دە نە. دەرس راوەستانە، مامۆستا نەهاتنە، یان ژی نەخویانە. جەلادەت ل ور کاموران، برایێ خوە یێ شۆرەشگەر، دبینە. کاموران تەڤی خوەندەڤانان بوویە، ب هەیەجان ژ جەلادەت رە، بەحسا سەرهلدان و گوهەرینێن نۆ دکە. هەردو برا ژ خوەندەگەهێ دەرن کاهنهال -ئێ، وارێ شێنیان. کاهنهال ژی مینا خوەندەگەهێ دکەلە. ئەو ل ور سەفتەر، ب تەسادوفێ، دبینن. د رۆژەکە وەها دە وی خوە رانەگرتیە و داکەتیە باژێر. هەرسێ برا، ب دو بسکلێتان، جەلادەت و سەفتەر ل سەر بسکلێتا سەفتەر، کاموران ژی ل یا خوە، ل باژێر دگەرن. تاریخ ل بەر چاڤێن وان تێ نڤیسین، رۆپەلەکە نۆ یا تاریخێ ل نک وان دەست پێ دکە. ئەو، زارۆکێن سەرهلدانان، ناخوازن رۆ ژ شاهیدیا تاریخێ بادن. ب قاسێ چەند ساعەتان ئەو ل باژێر، ب هەڤ رە، دگەرن، پاشێ تێن ئۆدا جەلادەت. ژ گۆتن و خەبەردانێ بێتر، ئەو رۆژنامان دخوینن دا کۆ روودانا بوویەران باش تێبگهێن. پشتی نیڤرۆیێ، کاموران و سەفتەر دەرن. جەلادەت ژی دەفتەرا خوە یا بچۆک ڤەدکە و بوویەرێن دانێ سبێ دنڤیسە. لێ بوویەر نەقەدیانە، ژ بەرڤاژیێ نۆ دەست پێ دکن. ئەو هێ ب رێزێن پر بەسیت بوویەران دنڤیسە، هەڤالەکێ وی یێ دن تێ. هەڤالێ وی یێ ئالەمان ب هەیەجانەکە مەزن و کەلگری دبێژە؛

- «داس بلوت... بلوت... خوین دهەرکە، ل ئۆدیۆنپلاتزێ خوین دهەرکە...»

جەلادەت کۆ ل سەر خوارنا خوە یا کارتۆلانە، ب جارەکێ رادبە و بەرێ خوە ددە ئۆدیۆنپلاتزێ. دۆر ل ئۆدیۆنپلاتزێ هاتیە گرتن. ل هن ئالیێن مەیدانێ کوشتی ل عەردێ درێژ بوونە، ل سەرێ هەر کوچەیێ ئۆتۆمۆبیلێن ئەسکەری یێن ب زرخ و میترالیۆز ل هێزێن هیتلەر ددن. ئۆردیا کۆ ب دەولەت و حکومەتا ئالەمانیایێ گرێداییە، سەرهلدانا تەڤگەرا نازیستان دشکینە. ئادۆلف هیتلەرکەس و هەڤالێن وی ل بەر خوە ددن، لێ وان شکەستێن خەدار خوارنە، ئەو مینا پەلێن پایزێ ژ هەڤ دکەڤن و هلدوەشن. تەقینە، ئۆدەۆنپلاتز ب دەنگێ چەک، میترالیۆز و تۆپان ئۆلان ددە. دوومان و بیهنا باروودێ ژ مەیدێن رادبە.

جەلادەت ل کێلەکا کۆشەیەکە کۆلانەکە تەنگ رادوەستە و ل مەیدێن و خانیێن دۆرالێ دنهێرە. تەڤگەرەکە بۆش ئا مرن و کوشتنێ، ب دەنگێن بۆش، دۆر ل مەیدێن گرتیە. ب قاسێ پێنجێ میترۆ ژ جەلادەت دوور، ل بەر دەڤێ کۆشەیەکێ، ئەسکەرەکێ، ب قیرین، هلدوەشە و دکەڤە. ئەسکەر ل عەردێ خوە دلڤینە. کەس ناچە سەر وی. ژ خانیێ ژۆر ئێ ل سەر کۆلانا جەلادەت دەنگێ موسیکەکە کلاسیک، پر بلند، تێ. د ناڤ هەموو دەنگان دە، جەلادەت گوهـ دبە سەر دەنگێ موسیکێ ژی.