٤

Azizim, aynen böyle degil mi? Emin Alî Bey-in hal ve ahwal ile ilgili söyledikleri dogru degil mi

کوردێن بژارتە یێن ستەمبۆلێ ل جیهێ کۆرت تەعالی جەمیەتێ، ل سالۆنا فرەهـ ئا بەهچەت پاشا کۆناگ- رۆنشتنە و ل گۆتارا ئەمین ئالی بەگێ بەدرخانی گوهداری دکن. گۆتار ل سەر حال و هەوالێ وەلاتێ ئۆسمانی و رەوشا کوردانە. سالۆن تژییە. زانە، رێبەر، سەرەک، پاشا، زابت، دیپلۆمات، ئالیم، نڤیسکار، رۆژنامەڤان، میر، سەرەکەشیر، ئاغا، شێخ و گەلەک کەسێن دن ئێن ژ جیهـ، وار و مەسلەگێن جهێ یێن کورد ل ور جڤیانە. کوردان ل ستەمبۆلێ رێخستنەکە نۆ یا سیاسی ئاڤا کرنە؛ کۆرت تەعالی جەمیەت. هەموو کورد تێ دە نە و هەیە کۆ جارا یەکەمین کوردان، ل ور، خوە دانە هەڤ. سەرەکێ جەمیەتێ سەعید عەڤدلقادرە، کورێ سەرەکێ مەزن ئێ کوردان ئوبەیدولاهـ نەهری کۆ رێبەریا سەریهلدانەکە مەزن ئا کوردان کربوو. سەرەکێ دووەمین ئێ جەمیەتێ باڤێ جەلادەت، ئەمین ئالی بەگە، کورێ سەرەکێ مەزن ئێ کوردان میر بەدرخان کۆ رێبەریا سەرهلدانا مەزن ئا کوردان ئا ١٨٤٦ -ئان کربوو. هەیەتا وان ئا ئیداری ژی، ژ ناڤێن مەزن و قەدرگر ئێن کوردان هاتیە پێ.

کورد ل ستەمبۆلێ گهیشتنە هەڤ دا کۆ ب دۆز و داوا کورد و وەلاتێ کوردان رابن، دا کۆ د ڤان رۆژێن نەزەلال ئێن ئاڤاکرنا دووزانا نۆ دە، ژ بۆ کوردان ژی، چارە و رێ ببینن. ئەو ب جۆش و هەیەجان کەتنە ناڤ خەباتێ، جڤین و جڤاتان ل دار دخینن، کاخز و بەلاڤۆکان دنڤیسن، هەیەت و مەرڤان دشینن وەلێت و نک سەرەکێن دەولەتێن بسەرکەتی یێن ل ستەمبۆلێ، لق و کۆمەلەیێن خوە ل وەلێت ئاڤا دکن، رۆژنامە و کۆڤار دوەشینن... تێکچوونا دەولەتا ئۆسمانی، ل ملەکێ، ئەو خەمگیر کرنە، ل ملەکێ ژێ، هێڤیێن نۆ دانە وان دا کۆ ئەو بکاربن ژ بۆ وەلاتێ خوە هن حەق و حقووقان ب دەست خینن. جەمیەتێ، ئاڤابوون و خەباتێن وێ، چرووسکەکە نۆ یا رۆناهیێ ڤێخستیە.

- Aziz Dostlar، ئەمین ئالی بەگ دبێژە و ژ جیهێ کۆ مایە، خەبەردانا خوە، ب ترکی، ددۆمینە.

گۆتنێن کۆ ئەم دبێژن، دکارن راست بن. ئەڤ نە گرینگە. یا گرینگ ئەوە کۆ ئەم ئێ، ل گۆرا ڤان گۆتنێن راست، چ بکن... ئەم دڤێ ل سەر ڤێ یەکێ ل هەڤ بکن. هێ ژی دەولەتەک، حکومەتەکە ئۆسمانی هەیە. لێ بەلێ، هەموو حکوم و دەستهلاتی د دەستێ چار دەولەتان دە نە؛ ئامەریکا، ئینگلیستان، فرانسە و ئیتالی. ئەگەر مە دل هەیە، ئەم، ل گۆرا گۆتنێن خوە، ب سەر کەڤن، هنگێ، ب باوەریا من، ئەم دڤێ پێوەندیەکە گەلەکی خورت ب ڤان دەولەتان رە بینن پێ. یەک ئەڤ. یا دووەمین ژی، ئەڤ دەولەت کار و شخولێن خوە، ل گۆرا پرەنسیبێن پرەسدەنت ولسۆن، ب رێ دخن. ئەڤ پرەنسیب ل حال و حەوالێ مە، ل رەوشا وەلاتێ مە تێن. ئەم ژی دڤێ، کار و شخولێن خوە، ل گۆرا ڤان پرەنسیبێن پر ئەساسی و پر گرینگ، ب رێ خینن...

وەلێ دخویە کۆ ئەڤ حالێ مرۆڤ و مرۆڤاهی یێ یە؛ گاڤا تشتەکێ ل بەر چاڤێ مرۆڤان دبە و دقەومە، مرۆڤ باش بالا خوە نادیێ، وێ باش نابینە. پاشێ، پشتی بوویەرێ، مرۆڤ وێ چێتر دبینە، پاشێ قیمەت و گرنگیا وێ فاهم دکە. لێ هنگێ ژی، مرۆڤ نکارە، وێ تشتێ، دگەل هەر کتەکتێ، ژ نۆ ڤە، ئەینی مینا بەرێ، ببێژە یان ژی بنڤیسە. هەروەکی خەونان... هەر چاوان کۆ مرۆڤ نکارە خەونان، ئەینی مینا وان ب خوە، ژ نۆ ڤە، بینە زمێن، بوویەرێن بهوری ژی، ژ نۆ ڤە، مینا خوە ڤەناگەرن. مرۆڤ لێ زێدە دکە، ل گۆرا رەوشا خوە یا رۆژا ڤەگۆتن و سالخدانێ، ب ئالیکاریا بیر و خەیالان، وێ ل هەڤ تینە و «چێدکە.» هەروەکی کۆ تو نها وان ل هەڤ تینی و چێدکی.

ئەو رۆژ و ئەو جڤین نها باش تێ بیرا من. لێ گۆتنێن باڤێ من باش نایێن بیرا من. هنگێ بالا من، ژ گۆتارا باڤێ من زێدەتر ل سەر ئاورێ گوهداران بوو. من بێتر ل تەسیرا گۆتارا باڤێ خوە دنهێری. هەرکەس ل ور بوو؛ سەعید عەڤدلقادر، ئابدلاهـ جەودەت، مامێن من، برایێ من کاموران، فواد و حەمدی پاشا، شوکری بابانزادە و گەلەک کەسێن دن ئێن بژارتە یێن جڤاتا کوردی. د ناڤ گوهداران دە، گەلەک هەڤالێن من ئێن پێشەرۆژێ، هەڤریێن من ئێن قەدەرێ ژی هەبوون؛ در. شوکری محەمەد، مەمدوح سەلیم، هەمزەیێ موکسی، مەولانزادە رفعەت... هەموو ل ور رۆنشتبوون، بێیی کۆ هایا وان ژ بوویەرێن کامباخ ئێن رۆژێن بێ، مرن، سێدار و سرگوونی هەبە...

گۆتنا تەیە، د وان رۆژان دە، «قاعدە و پرەنسیبێن ویلسۆن» ژ دەڤێ کوردان نەدکەتن. ب دۆ شەر رە، سەرەکێ دەولەتێن یەکگرتی یێ ئامەریکایێ تهۆماس وۆدرۆ ویلسۆن، ژ بۆ چارەسەرکرنا مەسەلە و گەلشێن پشتێ شەر پرەنسیبنە گەلەکێ هێژا و دەمۆکرات ئیلان کرن. ل گۆرا وان پرەنسیبان، کورد ژی دکاریبوون ببن خوەدان دەر و دەولەت. ئەو پرەنسیب، ب گۆتنا باڤێ من، گەلەکی ل رەوشا کوردان دهاتن. لۆما ژی کورد، ب هەموو هەبوونا خوە، ل وان خوەدی دەردکەتن و بەحسا وان دکرن.

هنگێ رێبەر و پێشەوایێن جەمیەتێ کۆڤارەک ژی، ب ناڤێ «ژین» دوەشاندن. دۆستێن من مەمدوح سەلیم بەگ و هەمزە بەگێ موکسی گەرینەندەیێن کۆڤارێ بوون. مخابن، من وەخت نەبوو تێ دە بنڤیسا، لێ برایێ من ئێ بچۆک کامۆ کۆ ئێدی ژێ رە دگۆتن کاموران بەگ، تێ دە، ب پێنووسا خوە یا پر دەلال، دنڤسی. هەم کامۆ هەم ژی برادەرێن دن، د ژینێ دە، گەلەک بەندێن هێژا و بالکێش ل سەر پرەنسیبێن ویلسۆن نڤسین. بەندا کامۆ نها ژ وان رۆژان چێتر تێ بیرا من. هنگێ بالا من باش نە لێ بوو، لێ نها کتەکت ژێ تێن بیرا من.

رۆژەکێ، دانێ ئێڤارێ، ل مالێ، ل بەخچێ، ئەز ل کێلەکا بیرێ رۆنشتبووم، شەهریبانا نازک و هەرتم ئالیگر کۆ من، مخابن، ئێدی مینا بەرێ نکاریبوو هەرتم بدیتا، چایەکە ب دەم چێکربوو و ژێ قەدەهەک دابوو من و من کتابەک ل سەر وەزیر -ێ ئازامێن ئۆسمانی کۆ ب دەستێ سولتانێن ئۆسمانی هاتبوون کوشتن، دخوەند. نڤیسکارێ وێ نها نایێ بیرا من، لێ کتابێ ل سەر مێژیێ کارگەراندنا دەولەتا ئۆسمانی گەلەک تشتێن بالکێش دگۆتن.

سۆراهیا چایێ، رەنگێ تاڤا دانێ ئێڤارێ و خوینا کۆ ژ ناڤ رۆپەلان دهەرکێ، ل هەڤ دهاتن. لێ بەندا کامۆ، یانێ کاموران بەگ، ئەو ئاهەنگ خرا کر. هنگێ ئەو ب هەیەجان ژ هوندر هات و کاخزێن دەستێ خوە رێبەرێ من کرن. «مۆتهیش بیر ماکالە یازدم»، وی گۆت. من ب کەن لێ نهێری. وی نۆ سمبێل بەردابوون. سمبێلێن وی یێ زراڤ لێ هاتبوون. «سمبێل ل تە هاتیە»، من ژێ رە، ب کەن، گۆت. «ل ڤێ بەندێ بنهێرە، لێ بنهێرە...» وی ب ئیسرار گۆت. من کتابا دەستێ خوە دانی سەر ماسێ و ب لەز، ل بەندا کامۆ نهێری. ناڤێ بەندا وێ «کۆردستان یچن»» بوو. وی د نڤیسارا خوە دە قالا سەربەستی و ئازادیا کوردان دکر و ل دەرەکێ ژی، مینا نها تێ بیرا من، وی بەحسا هێژاهیا ١٤ قاعدەیێن ویلسۆن دکر. وی بەندەک ژ بەژن و ئومرێ خوە مەزنتر نڤیسیبوو. بەند ب زمانەکێ خوەش، ل سەر مژارەکێ بالکێش و ب زانینەکە کوور هاتبوو نڤیسین. لێ ژ بۆ کۆ ئەز وی هێرس بکم، من ژێ رە گۆت؛ «تو ڤێ بەندێ بگرە و باڤێ ناڤ ڤێ بیرێ... ئەو نە تشتەکییە...» لێ کامۆ دووربین بوو، وی بەندا خوە ناڤێت بیرێ، بێدەنگ، ئەو وەرگرت و چوو. بەندا وی د ژین -ئێ دە وەشیا.

باڤێ من راست دگۆت، هونەر نە گۆتنا تشتێن راستە. هونەر ئەوە کۆ مرۆڤ بکاربە تشتێن راست چێکە ژی. پرەنسیبێن ویلسۆن کۆ ژ دەڤێ کوردان نەدکەتن، راست بوون، هێڤی و هەدەف بوون. لێ کوردان نکاریبوون ئەو ب جیهـ بانیانا، ئەو کەتن هەڤ و ل پەی خەلکێن دن مان...

ئەمین ئالی بەگ ب دەستێ خوە یێ راستێ ریا خوە مست ددە، ل گوهداران دنهێرە. تشتێن کۆ ئەو ببێژە، هێ ژی، پرن. لێ ئەو دل دکە، هەڤالێن وی ژی بپەیڤن و ئەو ب هەڤ رە ل چارەیان بگەرن.

- Aziz Dostlar، ئەو دبێژە، ئەگەر وە ئیزن هەبە، ئەز ئێ روونم. ئەز وەستیام. ئو ئەز دخوازم، هوون ژی بیر و رەیێن خوە ببێژن.

بێیی کۆ ئەو ل هێڤیا بەرسڤا وان بسەکنە، ئەو ب هێدیکا ل سەر کورسیە کێلەکا ماسێ روودنە.

بەدەنا وی یا گران و فرەهـ کورسی دادگرە. ئەو ژ بەریکا خوە یا هوندر ئا چاکێت دەستمالەکێ دەردخە و پێ ئەنیا خوە پاک دکە.