١

شەر، شەرێ جیهانێ ئێ مەزن، جارەکە دن، قاعدا خوە یا ئەساسی دیاری ئینسان و ئینسانیەتێ کر؛ مەرڤێن کۆ رێ و رێچوونا خوە ل گۆرا مرن و کوشتنێ ب رێ دخینن، د ناڤ خوینا خوە دە دگڤزین. دووزان و ئاهەنگا جیهانێ، ژ بنی ڤە گوهەرێ، دەولەتێن بسەرکەتێ، ئینگلیستان، فرانسە و ئیتالیا، نها، دووزانەکە نوو، ل گۆرا ئارمانج، هەدەف و خوەستەکێن خوە، ددن جیهانێ. ئالەمانیا، رووسیا، دەولەتا ئۆسمانی و ئالیگرێن وان تێک چوونە، دووزانا وان هلوەشیایە، ئاخ و تخووبێن وان ژ هەڤ کتنە. نالینا شینێ و بیهنا دوو و دوومانێ ژ وان رادبە.

د ناڤ ڤی ئاگر و شەواتێ، دوو و دوومانێ دە، قیمەتا فۆتۆگراف و وێنەیان، یەکجار زێدە بوویە. پەڤچوون و شەر، مرن و وندابوونێ، یەکجار، فۆتۆگراف کرنە تشتەکی ئەساسی یێ ژیانا جڤاکی. ب هەزاران، دەهـ هەزاران، سەد هەزاران و ملیۆنان مەرڤ د شەرێ بێهەمپا دە، د بەری و دەشتان، نەوال و گەلیان، کۆرت و کۆزکان دە، د چیا و داهلان دە، بێ گۆر و گۆرستان، بێ کەفەن، مرن و هاتن کوشتن. ئەو بێ ناڤ و نیشان، بێ شۆپ و شووڤ، بێ وێنە و فۆتۆ چوون. «قەت نەبوویا، هن وێنەیێن وان هەبوونا...» ب دوو شەر رە، ئینسانیەتێ ژ سەد هەزاران مالێن خوەدێ مرێ و کوشتێ قیرین و نالینێن وەها بهیستن. «قەت نەبوویا هن فۆتۆیێن وان هەبوونا، ئەو ل سەر دیوار، ماسە و رەفێن کتێبان ل یێن مایی بنهێرتنا... یێن مایی ژی ل وان بنهێرتنا و بگۆتنا، باڤێ مە، مێرێ مە، برایێ مە، مامێ مە، خالێ مە ئەڤە... ئەو وەها بوو، ژیا و مر...»

مرنێ نەمریا فۆتۆگرافێ ب بیر ئانیە. ئینسان و ئینسانیەتێ نها باش بیر پێ بریە کۆ، فۆتۆگراف ڤەژاندنا مریانە، هەروەکی کۆ فلیسۆفەکێ فرانسز گۆتیە، ڤەگەرا مریانە. فۆتۆگراف د ناڤبەرا هەردو جیهانا دە چووین و هاتنە، هەم بیر ب نەمریێ، هەم ب مرنێ برنە. فۆتۆگراف راوەستاندنا وەختی، دەور و دەورانێیە، ل دژی دەم و وەختی شەرەکێ بێهەمپایە.

لۆما ژی، نها، مەرڤ ل هەر ئالیێ دنێ، ل بەر دەریێن ستودیۆیێن وێنەکێشان، د رێزێ دە نە. مریێن وان، بێیی کۆ ل پەێ خوە تشتەکێ بهێلن، بێ ناڤ و نیشان، بێ رۆ و سوورەت چوون. «قەت نەبە، بلا ئەو وەلێ نەرن...» لۆما ژێ فۆتۆ و فۆتۆکێشێ، نها، یەک ژ مەسلەگێن هەری باش، هەری ب قەزەنج، هەری ماقبوول و هەری ب «سەواب» ئە. نها، پشتی شەرێ کامباخ، هەرکەس ل پەێ رۆ و رۆچکێ خوە یێ نەمرە. هەروەها رێزێن درێژ ل بەر دەریێن ستودیۆیێن فۆتۆگرافکێشێن ستەمبۆلێ ژی هاتنە پێ. ستەمبۆل، پایتەختێ دەولەتا ئۆسمانی یا تێکچوویی، ژی، پشتی مرنا دەولەتێ، نها کەتیە پەێ نەمریێ و خوە ل سەر کاخزێن رەش و سپی «قەید» دکە.

مینا هەرکەسێ کۆ خوەدی ئیمکانن، مالباتا بەدرخانپاشازادان ژی خوە ل سەر کاخزان قەید دکن. هەم مێر، هەم ژن، لێ پری جاران ژ هەڤوودو جهێ. ئەو ژ دەڤەرێن شەر، مرن و کوشتنێ ڤەگەریانە و ل ملەکێ خوە ژ نۆ ڤە ددن هەڤ و ل ملەکێ ژی، ب قاسێ کۆ ژ دەستێ وان تێ، خوە دکن نەمر و وێنە ل سەر وێنە زێدە دکن.

فۆتۆگرافا شەشەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ د وان رۆژێن هلوەشین، کەفت و لەفتێن دووزانا نۆ و دەمێن رێزێن درێژ ئێن ل بەر ستودیۆیێن فۆتۆکێشان دە تێ کشاندن. لێ نە ل ستەمبۆلێ، ل کوردستانێ. نە د ستودیۆیەکە فۆتۆکێشەکێ دە، ل بەخچێ مالەکە کوردی. نە ژ ئالیێ ئۆسمانی یان ژی کوردەکێ، لێ ژ ئالیێ زابتەکێ ئینگلیز، مێجەر نی. ئێم. نوئێل.

ل سەر فۆتۆیێ دو کەسێن ناس هەنە؛ جەلادەت و برایێ وی کاموران ئالی بەدرخان. هەردو ل پێ، ل کێلەکا هەڤوودو، ل بەر ستوونەکە ستوور ئا شانەشینەکێ سەکنینە. دار و بەرێن بەخچە بەرگەها فۆتۆگرافێ دخەملینن. جەلادەت ل کامارایێ، کاموران ل ئالیێ بەخچێ دنهێرە. هەردو ژی ب سمبێل، ب کنجێن سواران، لێ ب کراواتن. پۆرێ هەردویان ژی، ب پاش دە، شەهکرییە. جەلادەت ب قاسێ چەند تلیان ژ کاموران درێژترە و ب قاسێ چەند تلیان ل پێش وێ راوەستایە. شڤەکێ سواران د دەستێ جەلادەت دەیە. کاموران، دەست بەر ب ژێر، ب ئاوایەکێ سەربەست سەکنیە. ژ راوەستانا هەردویان دخویە کۆ جەلادەت بێتر خوەدی بەرپرسیارێ و گۆتنە. هەردو ب رێز و رێزداری سەکنینە. ئاورێن وان جیددی، نێرینا وان کوورە.

کنجێن کۆ وان ل خوە کرنە، نۆ نە و ژ کنجێن سوار، رێوی، نێچیرڤان و سەیدڤانێن ئینگلزانن. چاکەتێن هەردویان ژی، ژ ناڤتەنگێ، ب کەمەرەکێ، هاتنە شداندن. پانتۆلۆن ژ ژۆر فرەهـ، بەر ب دەلنگان تەنگن. کنجێن هەردویان ژی مینا هەڤن. کنج نە یێن منتقێ نە، نە یێن وەلاتێ ئۆسمانی نە ژی. کنجێن وان یێن ئەوروپاییانن. یانێ دو کوردێن ژ مالەکە ناڤدار ئا کوردی، ب جل و بەرگێن ئەوروپایێ، ل وەلاتێ باڤ و کالانن. دو ستەمبۆلیێن کورد ل وەلاتێ کوردانن.

ژ ئاور و نێرین، جل و بەرگێن وان، ژ شڤا دەستێ جەلادەت دخویە کۆ ئەو ب وەزیفەنە گرینگ رابوونە و رێوی نە. ئەو، حازر، خوە شداندی، جددی، ل سەر رێ نە. د گەرەمۆلا پشتی شەر دە، د کەفت و لەفتا ئاڤاکرنا دووزانا نۆ یا جیهانێ دە، ئەو ژی ل سەر هن ریانن، ل پەی هن دۆز و داوانن. فۆتۆگرافا شەشەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ، ب قاسێ مستەکێ بە ژی، رەوش، ئالۆزی، داوە و دۆزێن پشتی شەرێ جیهانێ نیشان ددە. فۆتۆگراف، ب بەرگەها خوە یا خویایی و ب ئالیێن خوە یێن نەخویایی، هەم ریێن نۆ یێن ل بەر جەلادەت و کاموران نیشان ددە هەم ژی ریێن نۆ ل بەر رۆمانا بیرا قەدەرێ ڤەدکە.

تشتەکێ دن ئێ بەرگەهێ ژی هەیە کۆ مەرڤ دڤێ، ژ بۆ تەمامکرنا سالۆخدانێ، بەحس بکە؛ ژ بەر و پەلێن داران خویایە کۆ دنیا گەرمە، وەخت، وەختا دار و بەر، گول و کولیلکانە.

.