٥
بیرا بێدەنگ ل سپارتایێ کۆ بوویە پاردارێ ژیانا رۆژانە یا مالا ئەمین عالی بەگێ، نها ژی، ب ئوسول، ب وان رە د شینێ دەیە. شین ژ مالێ کێم نابە. هەر گاڤ ئەو خەبەرەکە نەخوەش دبهیسن، خەبەرا مرنا یەکێ حەزکری ب وان دگهێ. دگەل کۆ مالباتا بەدرخانی ل هەر ئالیێن تخووبێن دەولەتا ئۆسمانی هاتنە بەلاڤکرن، ئەو خەبەرێن خوە دگهینن هەڤ. خەبەرێن ژیانا مەنفایێ، خەبەرێن کەسەر و حەسرەتێ. بەری نها ب دو رۆژان، د ڤێ زڤستانا ١٩٠٧ -ئان دە، خەبەرەکە نۆ یا نەخوەش گهیا وان؛ عەلی شامیل پاشا ل زیندانێن ترابلوسگاربێ وەفات کریە.
ئەمین عالی بەگێ هەر خەبەرێن نەخوەش ئێن عەلی شامیل پاشا و ئەڤدلرەزاق بەگێ دبهیست. دەولەت ب تایبەتی ل سەر هەردویان دسەکنی. ژخوە ئەڤدلرەزاک بەگ ب عیدامێ هاتبوو جەزاکرن، لێ د دەقا داوین دە پادیشاهـ جەزایێ وی قولپاندبوو سەر حەپسا موئەبەد. هەرچی ژیانا وان ئا زیندانێ بوو، گۆتن تێری کرێتی و دژواریا وێ نەدکرن. ئەڤدلرەزاق بەگێ، ب ئالیکاریا زابتەکێ دۆستێ وان، خەبەرێن خوە یێن زیندانێ ب «دنیا دەرڤە» گهاندبوو. ل گۆرا ڤێ خەبەرێ، ئەو د ئۆدەیەکە تاری دە هاتبوو زیندانکرن، وی، ب مەهان، ژ نۆبەدارێ کۆ ژی رە خوارن تانی پێ ڤە، تو کەس نەدیتبوو، ئەو دەرنەکەتبوو دەرڤە، ئۆدەیا وی یا زیندانێ ئەوچەند تاری بوو کۆ وی رۆژ و شەڤ تەڤی هەڤ کرنە، مشکێن مەزن بوونە هەڤالێن وی یێن زیندانێ. رەوشا گرتیێن دن ژی، کێم -زێدە، وەها بوو.
دلێ عەلی شامیل پاشا یێ سەربەرز و سەربلند دێ چاوان ل هەمبەر ڤێ رەوشا نزم و کرێت خوە رابگرتا؟.. مرنا عەلی شامیل پاشا بوو داربەیەکە خەدار و مینا زۆمپەکێ گران، ل سەر سینگا ئەمین بەگێ کەت. عەلی شامیل پاشا کەکێ وی بوو، ب دوو حەمید تێلی بەگێ رە، مەزنترین لاوێ میر بەدرخان بوو. ژ بەر کۆ حەمید تێلی بەگ کۆر بوو و ژ وان ب دوور، ل شامێ، دژیا، مەزنێ مالباتێ ل ستەمبۆلێ عەلی شامیل پاشا بوو. ئەو نەخوەندە، لێ بیرەوەر و خورت بوو. قەهرەمانیێن وی یێن شەر و پەڤچوونان ل سەر زمانان بوو. میر بەدرخان، مالباتا میر، بەدرخانیبوون، وەلاتێ باڤ و کالان جزیرا بۆتان هەر تشتێ وی بوو. لێ وی نها چاڤێن خوە ل وەلاتەکێ پر دوور، د زیندانەکێ تاری دە گرتبوون و دەولەتێ رێ نەدابوو کۆ مەیتێ وی بشینن جزیرا بۆتانێ یان ژی ستەمبۆلێ. ئەو مینا کەسەکێ بێناس، بێهەڤال، بێکەس، بێپشت، ل ئاخەکە نەناس هاتبوو ڤەشارتن. شینا وی نەهاتبوو گرێدان، خوشکێن وی د شینا وی دە ل سەر خورتیا وێ نەلۆراندبوون، برایێن وی ل سەر گۆرا وی فاتیهە نەخوەندبوون. ئەو هەر یەک ل دەرەکێ بەلاڤ بوون. ب تایبەتی ژی ڤێ یەکێ ئەمین عالی بەگ گەلەکێ دئێشاند. نها ئەو ل شینا برایێ خوە رۆنشتبوو. ب کێ رە؟ هەما ب تو کەسێ رە. ل سپارتایێ، هەما چ بگرە، قەت ناسێن وان یان ژی کورد نین بوون. ب تەنێ ل دەرڤەیی سپارتایێ، نێزیکی یالڤاچ و گەلەندۆستێ چەند مالباتێن کورد هەبوون. بەری نها ب ٥٠-٦٠ سالان، د ناڤەندا ١٨٠٠ -ئان دە، ئەو ژ دەڤەرێن هەکارێ هاتبوون سرگوونکرن. چاخا وان بهیستبوو کۆ ئەمین عالی بەگ، لاوێ میر بەدرخان، هاتبوو سپارتایێ، ئەو هەما هاتبوون سەردانا وی. پێوەندیێن وان و ئەمین عالی بەگێ ب هەڤ رە هەبوون. نها ژی د شینا عالی شامیل پاشا دە، ئەو دەرن و تێن مالا ئەمین عالی بەگ.
مالا کۆ ئەمین عالی بەگ و زارۆکێن وی تێ دە دژیان، د ناڤەندا سپارتایێ دە، مالەکە دو قاتی و ب بەخچە بوو. کەس و ناسێن وان ل باژێر نین بوون. ئەمین عالی بەگ هەرتم ل مالێ بوو، ب تەنێ جارنا دچوو «توجارلەر کولوبو» یا باژێر و ل ور ژ ئەشراف و بەگێن باژێر کەسن ددیتن و ب وان رە ل سەر حال و هەوالێ دەولەتا ئۆسمانی و بوویەرێن رۆژانە دپەیڤی. دەولەتێ هەر مەهـ مەعەشەکێ بچۆک ددایێ و مالباتێ ب وێ مەعەشی، ب زەحمەتی، دەبارا خوە دکر. گاڤا ئەو نۆ هاتبوون سپارتایێ و ئەڤ خانی پەیدا کربوون، هنگێ خانیێ نە ئەوچەند تەکووز بوو؛ بەخچە خربە، بیرا ل بەخچێ مچقی و دەڤگرتی، کەڤرێن نەردەوانێن هەردو قاتان شەهەتی، سواخا ئۆدەیان رژیایی و هەر دەر گەماری بوو. ئاڤاکرنا خێنی ژ بۆ مالباتێ بوو مەشکەلەیەکە باش. تەڤی دو کارکەرێن ئەرمەن ئێن باژێر، وان د ناڤ چەند مەهان دە مال کرن مینا قەسرەکێ. بانێ خێنی ژ نۆ ڤە هاتە راخستن، سواخەکە سپێ ل دیواران هاتە رەشاندن، متباخ ب جارەکێ لێبوو، سەرشۆکەکە نۆ چێبوو، کەڤرێن پێپیلۆکێن نەردەوان ب کرێجا سپی هاتن قایمکرن، دەڤێ بیرێ ڤەبوو و گەماریا تێ ژی هاتە دەرخستن و بیر ژ نۆ ڤە هاتە ڤەژاندن و بەخچە بوو بەخچەیەکێ کەسک و شین، تێ دە لەمێن خیار، قتک، فرەنگی، ئیسۆت و باجانان بەژن ئاڤێتن. د ئاڤاکرنا ڤان هەموو تشتان دە جەلادەت و کاموران مینا دو مووریێن کارکەر هەر ئالیکاری ل کارکەران کرن و ب شەڤ و رۆژ خەبتین. حەتا کاتەکێ حیکمەت ژی ئالیکاریا وان کر. وان ل ئاککایێ، ل کێلەکا بیرەکێ، ژیانەکە پەپووک وندا کربوون. لێ بیرا مالا وان ئا سپارتایێ ژیان ددا بەخچێ. کارکەرێن ئەرمەن دۆرا دەڤێ بیرێ ب دو قۆر کەڤرێن نەهیت، پر خوەش، مینا برجەکە کەلەهەکێ لێکربوون، بیرەکە گەنێ و خەتمێ قولپاندبوون سەر ئاڤاهیەکە سپەهی.
تو دزانی، گۆتنەکە برایێن مە ئاشوریان هەیە، دبێژن، «ئاڤا بیران ب تەدبیرە.» مە ژی ئاڤا بیرا خوە ب تەدبیر ب کار تانی، لێ دگەل ڤێ، وێ تێرا هەر تشتێ مە دکر. دەستێ باڤێ من پر تەنگ بوو. ب خێرا بیرێ، مە سەڤزێن مالێ هەموو ل بەخچێ دچاندن. ئەم ل سپارتایێ مێڤان بوون. ئەم ئێ، ئیرۆ، سبێ، بچوونا. لێ بەلێ، هەرچەند ئەم مێڤان بوون، ئەوچەند ژی ئەم ل ور دژیان. باڤۆ و مە ژینەکە رۆژانە دڤیا. مەنفا بێیۆم بوو، خەبەر نەخوەش بوون، ل باژێر خێرخواز کێم بوون، بەست و کێف نین بوون، جۆش دوور بوو. ب کورتاهی، ژین غەریب بوو، ژینا غەریبیێ بوو. دگەل ڤێ هندێ، ئەو ژین بوو.
سپارتە باژارەکێ کەڤنارە و بچۆک ئێ تێکەل بوو، تێ دە ترک، رووم و ئەرمەن هەبوون. هن دبستانێن ترک، ئەرمەن و روومان ل باژێر هەبوون. ژ ناڤ وان دبستانا ئارامیان ئا ئەرمەنان هەم پر خوەش هەم ژی ناڤدار بوو. مە د دبستانێن ترکان دە دەست ب خوەندنێ کر. ل مالێ ژی باڤ و دیا من و شەهریبان کۆ ب مە رە هاتبوو، تەڤی برا و خوەها من، رۆژێن وەکهەڤ ل هەڤ زێدە دکرن. هەروەکی تە گۆت، هن مال و عەشیرێن کوردان ژی ل دەر و دۆرێن سپارتایێ هاتبوون جیوار کرن. جارنا باڤێ من دچوو سەردانا وان. گاڤا چووینا وی دهات رۆژێن ئینیان، کۆ هنگێ ئەم نەدچوون دبستانێ، ئەز و کامۆ ژی پێ رە دچوون. ئەم ژ دەشتا سپارتایێ دبهورین و دچوون ناڤ عەشیرێن کوردان، کۆنێن وان ئێن رەش. جارنا ژی باڤێ من هەموو مال ب خوە دبر سەیرانگەهێ، گۆلا کۆڤادا و گەلیێ ئاکسو. ل دۆرا گۆلێ دارێن کەڤن، قەهیم و خوەش ئێن گوهیز، بی و سپینداران هەبوون. مە مەهفوورێن خوە ل بنێ داران رادخستن، خوارنێن کۆ دیا من و شەهریبانێ حازر کربوون، دەردخستن و ئەو دخوارن. مینا نها تێ بیرا من؛ هنگێ باڤۆ پشتا خوە ددا دارەکێ و رۆژنامە و کتابێن خوە دخوەندن. مەزۆ ژی ب دەنگێ خوە یێ خوەش ستران دگۆتن. ئەز و کامۆ و حیکمەت ل ناڤ داران دگەریان و تەوفیق و سەفتەر ژی ل دۆرا دیا من و شەهریبانێ دبەزیان.
ئیرۆ هن سەرەکئەشیرێن کوردان هاتنە و سەرساخێ ژ ئەمین عالی بەگ و کوردان رە دخوازن. ئەو ل کێلەکا ئەمین عالی بەگ ل سەر دۆشەک و مەهفوورێن رەنگین رۆنشتنە، قەهوا تاهل ڤەدخون و دبێژن؛
- بلا سەرێ وە، سەرێ مە، سەرێ کوردان ساخ بە. رەحما خوەدێ لێ بە، عەلی شامیل پاشا، لاوێ میرێ مە یێ مەزن ێ گۆربەهیشت چوویە رەحمەتێ، لێ روهێ وی یێ شاد بژی. ل مەنفایێ شین دژوارە. لێ مەنفا مێڤانییە. قەی خوەدێ دێ رۆژەکێ ڤەگەرا مە ژی بکە ناسیبێ مە. چاڤێ مە ل رێ، ل بەندا وێ رۆژێیە...