narî

le sayeqey samałî asmanî merîwanda giłopêkî kareba, le lalezarî piř nîgarî dewrî zirêyarda bulbulêkî xoş newa, be sirwey nesîmî beyanyan baweşênî kiłpey diłî zarî kirduwe, be zerdepeřî xoraway êwaran ziřkiftî perdey diłî kirduwe, inca lew diłew lew laleye lew sayeqew lew perdeye, dîmenî neylûfeřî şi’rî teřî serdeftere, zimanî goyayekî bazařî şi’ir firoşan le ẍeramda, qełemî nemamêkî gułzarî sitayş bêjan le meramda, zana buwe be basî ’îlim û edeb le hemû dewrî xoy, dana buwe be kar û îşî pesend bo hemû dewrî xoy, şi’rî teř û řewane, cînasîşe û xoşxiwane. şa’rî dastan gêřî em base nawî «kake ḧeme û kuřî mela eḧmedî kuřî mela muḧemmedî kuřî mela ’ebduřřeḧman» e. bawkî herçende binemałey konyan le deştî «şilêr» buwe bełam xoy le dêy «sawcê konCih», le merîwan danîştuwe. kake «ḧeme» leber ewe daykî le begzadekanî «kîkin» buwe, le sałî «1874» y mîladî lew gunde hatote dunyawe. «kîknîşCih» her gundêke le merîwan.

le temenî şeş sałîda lay bawkî destî kirduwe be xwîndinî qur’an û kitêbe wirdełekan, le paşa lekin feqêkanî bawkî dest eka be «’wamil» û ebê be suxte. înca be feqyetî be merîwanda geřawe, lewêwe çuwete «sineCih» û geřawetewe bo pênciwênCih, «şirḧ şimsNava taybet»y le lay ’almî gewre «mela ’ebduřřeḧmanKes» y pênciwênî xwênduwe, lewêwe eçê bo suleymanî, maweyek lemizgewtî «şêx ’ebduřřeḧmanî şêx ebûbekir» - ke êste be mizgewtî babe ’elî be nawbange- mawetewe. înca bo carî dûhem geřawetewe bo «sine» le mizgewtî «şerî’etmedar» û «darul’îḧsan» nizîkey sał û nîwêk emênêtewe; lewêwe çuwe bo «bane» bo lay «qazî ’ebduřřeḧmanKes» lewêwe bo «sabłaẍCih» bo medresey turcanî zadekan, lewêwe bo «wanCih» û «başqełaCih» wigeřawetewe bo «hewlêrCih». lewêwe çuwe bo «řewandizCih» bo lay «esi’d efendî xeylanîKes». le «1897» da îcaze tedrîs û ’îlmî le «es’ed efendî» wergirtuwe û geřawetewe bo merîwan. lem maweda bawkî mirduwe, ke geřawetewe bo merîwan ledêy «kîkin» da’enîşê û le paş sê sał le xizmekanî daykî jin dênê, le «1904» da leser dawakirdinî «ḧiseyn begî bêlû» benawî mudeřřîsewe eçête gundî «bêlûCih». - bêlû dêyêke le merîwan be 9 mîlêk kewtote řojełatî pênciwênewe_ îtir lewê wextî be derzutnewe řa’ebwêrê ta le «1944» letemenî 70 sałîda koçî maławayî eka û le dêy bêlû enêjrê. xawenî terceme pyawêkî bała pyawane buwe, çawekanî lem axreda leber zor mutałakirdin tozî têkçûbûn, lûtêkî zil û dirêjkeley pêwe buwe. nawçewanî pan û serkułmekanî nextê zyad hatbûne derewe. řîşêkî topî sipî, cûtê simêłî pałewanane, mêzerî sipî kurdaney leser ena gwêçkekanî da’epoşî. le cilubergida diłteř buwe, kewşî sûrî lepê û keway şîrdax û cubbeyekî melayaney le ber ekird, ziman paraw û qise kirdinîşî leser xo buwe. mela kake ḧeme melayekî berz û bała buwe, be taybetî le ’îlmî belaẍeda destêkî berzî hebuwe, berçaw têr û řend meşreb buwe, le naw merdima zor beřêz buwe, nuktezan û qise řewa buwe, le gel pêşewa «şêx meḧmûdî şêx se’îdKes» da gelê dastanî edîbaney hebuwe, her weha legeł «tahîr beg»Kes şa’rî cafanîşda řaz û nyazî şi’rîyan zor kirduwe. kake ḧeme bû be «mela kake ḧeme», we herçende zayndey «kîkne» bełam be «mela kake ḧemey bêlû» benawbange. aya hîç eçête diłewe bêcge lew şitane ke ta em dewre îlhamî şi’rî şa’rekan buwe, şitêkî tir baweşî be şi’ûrî mela kake ḧemey bêlûda kirdibê bo ewe bibê be şa’rî merîwan? we bigre bibê be şa’ryêkî berzî kurdekan? ne’, hîçî tir nebuwe, çunke sayeqey samałî kurdistan, dîmenî bendenî berzî kêwekan, xuřey awî safî tavge kan; emane ke kewtine çawşarkê legeł cirîwey estêrekanî asmanda xeyałî danîştiwanî ew şwêne eken be heykelêkî firîşteyî ke baweşî be asoy tebî’eta kirdibêt!. yekê ke eme mełbendî bê ebwaye dûrbînî xeyałî bo gelê şitî dûr û quł biřoyştaye û le asmanêkî tira perwazî bikirdaye, ke çî telî ’atîfey ya bo çawî xewałûy perîzadêk, ya bo nîgarî baẍçeseray newzadêk, ya bo danewey wêney kanî û serawêk ebziwêtewe!. bełê, legeł emaneşda perçemî bûkî xakî kurdistan lebatî taray sûrî bûkênî xarayekî řeşî matemî beserewe buwe. emeş zor bekoł ebête tîskey handanî řewřewey fîkirî şa’ir, bełam ew şa’rane ke ta em dewre le badey ’en’enatî xet û xałda şerabî jyanî ẍeramîyan xwardotewe!. ewende serxoşî ew meydane bûn legeł ew hemû dîmene řengawřenganeşda neyantiwanîwe pel bibzêwin û be layekî tirda la bikenewe, ya bikewne ’alemêkî tirewe. dyare şa’rî êmeyş mela kake ḧeme - yekêk buwe le kořî ew meynoşane, meger carcar nebê tozê lew serxoşîyey kem kirdibêtewew be layekî tirda awřêkî dabêtewe. eme perdey şa’rekanman, mayewe ser ewe ke mêjûyekî şi’rî em şa’rey xomanman dest kewê. wekû witra mela kake ḧeme pabendî ’en’enatî ẍeramî buwe le siruştida, leber ewe zorî ḧez be ewřengî xeyałatî nazkî ẍeramî kirduwe. gołdestey şi’rî «nalîKes» ewendey tir demaxî çax kirduwe, felsefey tesewwifî «meḧwî» karî tê kirduwe. sereřay emaneş xeyałatî ẍeramî «mewlana camîKes» û bîr nazkî mewlanay tawegozîş şořşêkyan le diłya kirdotewe. be naçarî le dewrî feqyetîda çak egrêtewe û leber xermanî hezar xerwarey şi’irda řa’ewestê ta diłî biłêseyekî lêwe dêt. ke biłêsey hat, çakî piř ekaw be dyarî eybatewebo kořî şa’ran, dyarîyan edatê û xoyşî le kořekeda da’enîşê û «narîNasnava edebî» eka be nawî şi’rî û îtir ekewête meydanî qise řewanîyewe. şi’rî «narî» le dû perdew nîwda der’ekewê; ẍeramî; sitayşî ayînî. nîw perdekeş: carcar demî birduwe bo nîştimanî. bełam her dem bo birdin, newek felsefe derxistin, her dem bo birdin newek qise lêwe kirdin. em ẍeramîye ke «narî» girtûyetî wekû gelêkî tir le şa’rekan le řwałeta ẍeramîye, bełam ke lêyan bipirsin emeçîye? ełên sitayşî diłxiwazî ḧeqîqî ayînîye û ’eşqêkî mecazî le perdey şi’rêkî řwałetêda derî ebřîn; mebestiman ’eşqêkî ḧeqîqî û sitayşî mînay bałay ew keseye ke nîşanî řeḧmetî xwaye. ca eger bem core me’naye, wate le şi’rî narî bideynewe, tenha yek perdeye, ya ẍeramî řwałetî û ayînî penamekîye, ya xud ayînî řwałetî û ẍeramî penamekî!. kewabû to etwanî be her barêka em şi’rey narî me’na lê bideytewe, serbestî le katêka ke ełê:

înca bêyne ser ewe ke le barêkî řastîda nextê le çonyetî şi’rî narî bidwîn bo ewe payey narîman le edeb û edebyatî kurdîda bo derkewê. narî" qapî diłî xoy exate ser gazî pişt, le kûrey derûnêkî becoşî ’eşqewe em şi’re ẍeramîye agirînane heł’eřêjê û ełê:

narî le paş ewe ke řaz û gileyî xoy legeł dostya eka ełê: em diłe kesasem le sayey perçemî şew’amêzî toda hîç xewî nîye, lomeş nakirê, çunke kêşkiçîye, pasewan û êşkiçî nabê binûn!. lepaşa ełê: min seyrim heye herwa qisey labela ekem, aya basî ḧîkmetî kitêbî cwanî to ta êste bo kê tewaw buwe, tawekû min bêm basî çaw û perçemit bikem, tewaw nabê, çunke her lapeřeye lew lapeřane be hezaran îşare û řemzî way têdaye ke heryeke pêwîste çend qełem û ziman şerḧî leser binûsê. înca dête ser ewe ełê: xałî ser řûmetit řêy serfirazî be însan nîşan eda û biławbûnewey zułfekanîşt wekû «qazî» çon xoy biław ekatewe û kitêb û defter lem la û lewlay xoyewe da’enê, derzî mesa’îlî wird wird ełêtewe, ewîş bewcore basî nuktey ew xałet eka. perawêzî egrîcekanîşt beserya lar bûnetewe, gwê lem basî ḧîkmete egirin!. narî lem şi’reda cînas û telmîḧêkî zor cwanî nwanduwe legeł derbiřînî me’na ẍeramîyekeda, eweş bem core: «qazî» kitêbêke le ḧîkmetda hî ḧisîn meybudî» ye. «hidaye metnî ew kitêbeye hî esîreddînî ebherî» ye. «larî» yiş ḧaşîyeyeke beser kitêbekeweye. «lar» le laristanî xurasane. ca ełê: xałî řuxsarî to ḧîkmetêke pêwîste şerḧ bikirê, ew xałe metnêke ke «hidaye»ye biławbûnewey zułfekanit şerḧî em metne eka ke kitêbî «qazîNava taybet» ye. egrîcekanîşt wekû ḧaşîyey «larî» bûn be perawêzî ew xałî ḧîkmetet! wişey «larî» hem nawî xawen ḧaşîyekeye, hem îşareye bo çewt bûnewey egrîceke, çunke ḧaşîye be çewt nûsrawe. hem qafyey şi’rekeşî pê řêk xistuwe!.

înca le axir şi’ra řû ekate dostî û be teşbîhêkî tir pêy ełê: řûmetit leweda ke piřtewî germayyekey ’aşiq esûtênê, wekû meqełîyekî agir waye, birjangekanit şîşî kebabe û birokanîşt qîmekêş, zułfekeşt baweşênî ew agireye. eme dûkanêkî kebabçêtî lem lawe bo dana, ca ełê: goştî kebabî em kebabxaneye cergî pare pare kirawî narîye" be dest dûrîtewe!. em dû şi’rey narîye yekêkin lew şi’re zor berzane ke le babet teşbye û belaẍewe le basî ’eşqida le zimanî kurdîda witrabêtin!. lêreda pêwîste qise le şitêkî wirdewe bikeyn: şa’rekanî dewrî ewweł û nawřastî kurd le hemû şit zyatir bewe fêr bûn ke teşbîhî zołfî yar be «keman» û birjangî be «tîr» û «derzî» û biroy be «şîr» û «qîmekêş» biken, ke emane goya leser zewqî edebî řê nakewn û me’şûqêk bew nazk û nazdarîye ebê zułfî lebatî «keman», be perdey nazkî awrîşmî beser kogay gewherda hełda û birjangî lebatî «tîr» betêşkî barîkî birîskey ałtûnî ber hetaw û biřoy lebatî «şîr» be peřî le mîsk hełkêşrawî be cûqey padşahanewe awêzan kiraw; çunke emane legeł nazkî û şoxî sitayşî berzî me’şûqda řê ekewn, newek ew şite tirsênere pêşuwane ke pyaw załetrek eken!. eme ewtirê, le bin dest emeşewe eme şitêkî aşkiraye ke perdey ’eqłîyetî her dewreyek şan beşanî ’en’enat û yasay ew dewreye eçê beřêwe. dyare em ’eqłîyeteş zortir le awêney mêşkî edîb û şa’rekana cêgîrtir ebê, çunke tenha ewanin ke te’bîr le karesat bidenewe û bîken be azûxey paşeřoj. ca min leser ew baweřem ke fêrbûnî şa’rekan bo te’bîrdaneweyan le sitayşî dostî hawřazyan bem core şite tirsênerane ewe pîşan eda ke qewmî kurd qewmêkî cengawer û şeřanî bûn, jyanyan jyanêkî şeř û şoř û herdegeřî buwe, hamřazî şew û řojyan şîr û tîr û keman buwe. beḧukmî tebî’et naw û tapoy em core şitane le hemû şit zyatir beser ziman û leber çawî gewre û biçukyanewe buwe!. înca şa’rêk ke wîstibêtî řaz legeł dostêkya bika, naçar buwe beştêk qapî em řaz û nyazey legeł bikatewe ke baw bê û dyar bûbê. ew şiteyş ke aşkira bûbêt û legeł ’eqłîyetî dostekeya lewanebê muturbe bikirê tenha basî şeř û şoř buwe betîr û gurz û keman. çunke em dosteş wekû em, le małêka goş kirawe ke çawî be şîr û tîr û kemendî bawik û birakanî pişkûtotewe - ke kirawin be dara bo meydangêřî beyanî û êwaran emîş hatuwe bew şitane basî ewî kirduwe... kewabû lemewe ewe bo ême der’ekewê ke kurd le lapeřey pêş tarîxewe ta êste gurdî meydanî ceng û neberd bûn, qewmêkî cengî û dûr le şaristanî çîyan dawe beser perdey nazkî awrêşim û birîskey ałtûnî qał kirawewe û peřî le mîsk hełkêşrawewe!. dîsan narî bem şi’raney dwayî core diłxiwazîyekî tir dênêtewe yad û dewrî řabwardinî řaburdûy dostêkî ekewêtewe fîkir û pêy ełê: hemû şi’urêkim êste ḧîkayetxiwanî dûrî toye, çend xoş bû eger yekman bigirtayetewe bo ewe ke le penay sêberî toda bimênmewe û neygořmewe bewe ke biçme sêberî tac û textî keykawis şawe. ełên: derdî dûrî be sebir derman ekirê!, eme wanîye be fiřokey sebir çon ew řêge dûrey dûrîyet ebřirêt? daxî giranim bebê to le dûrî to baẍçey xeyałatîşim her dwayî dêt, ne xoy ma ne xonçey ma, ne bonî ma!. ca dem bem řaz û gileyîye ekatewew ełê:

narî be cînasewe witûyetî: qesîde be bałay toda nawtirê, ya parçey ẍezeł bo to nakirê, çunke ezanim leberçî hewest le taqeye. ya boye ẍezeł bo to nabê çunke ezanim to bo «kewa» hewest le taqeye. narî perdey ẍeramîyat da’edatewe û le coşî kûrey derûnêkî besozewe sitayşêkî zor berzû û bała, le barî ayînîda be bałay diłřubay bê sêberî nuxtey cewherî em kewneda der’ebřê û ełê:

narî em perdeyeş da’edatewe, dênê be tercî’ bendêkî 30 şi’rî - ke her tîskêkî pênc şi’re - be nawî sozî ayînewe basî nîştiman eka û seretay yekem tîskî ekatewe û ełê:

bem şi’raney xwarewey derdedłêkî diłsûwtawane eka le dest řewştî kurd, le katêka ke ełê:

narî le dewrûberî pîrîda û demedemî koçî dwayîda be diłêkî birîndar û çawêkî piř le firmêskewe amojgarîyekî edîbaney kuřekey eka û pêy ełê:

le basî felsefey namuradî dunyada çend cwan derî biřîwe ke ełê:

beřastî zor cwanî wituwe ke ełê:

narî lebarî wirdekarî û cînas perwerîşda xoy enwênê le katêka ke ełê:

dîsan ełê, bełam çend cwan ełê û «hełmat» kerit eka:

«wiso’aẍa» ke pyawî şêx meḧmûdî şêx se’îd buwe, didanî dêtejan, le ledewrûberî şarî suleymanî ebin, eyewê biçête şar le kin şêx letîfî dansaz bîkêşê, be şêx meḧmûd ełê: şitêkî bo şêx letîf bo binûsê, lew wexteşa narî lay şêx meḧmûd ebê, şêx be narî ełê ke boy binûsê, narîş be nukte em şi’rey bo enûsê eydate dest wiso aẍa ke bo şêx letîfî berê: «wiso» muḧtacî dane hate latan ke destêktan heye êweş le dana! em şi’rey narî ewende cwane ḧew me’na be şîrînî heł’egrê! narî wekû le kurdîda şa’rêkî kurdî buwe, le farsî û ’erebîşda herweha şa’rêkî kurdî berzî ew dû zimaneyş buwe, dîsan wekû çon em şa’re buwe, edîbêkî bała û ’îbaret arayekî bê wêneş buwe. nûsînekanî estêre zêřîneyekin le asmanî edebyatî kurdîda. dîwanêkî şi’rî berz û bałay heye hêşta leçap nedrawe. hendê le şi’rekanî narî be nawî dîwanewe le layen kitêb firoşî seydyan le mehabad çap kirawe be bê tarîx.