ḧemdî

qaremanî sêhemî meydanî şi’ir le berebabî «saḧêbqiran», pasewanî be xemî xermanî edeb lem dewrey dwayî kurdan. pabendî wirdî me’na be hemû hêzêkewe, diłbendî pêzî qise be hemû tînêkewe. meftûn be fîkirî felsefe le hemû bas û xwasêka, teşbîh perist û xeyał dirust le hemû karubarêka, pestî zemane hemû dem hawřazî řoj û şewî bû, boye giłokî zewqî ke depşikût bonî kizey derûnî şemî bû!. dengî le zengî kiłêse be nirketir buwe bo aw û xakekey, hoşî le şapeřî bałî şehên be hajetir buwe bo hoz û qewmekey. diłî be şi’rî gelê xoş buwe, çunke mêjûye, nemamî newřesî fîkire be awî dîde naştûye!.

şa’rî be dîmenî em base nawî «eḧmed û kuřî fetaḧ begî erazîKes» ye. fetaḧ beg kuřî ḧacî biraym begî meḧmûd begî saḧêbqirane, em eḧmede birazazay «kurdîKes» û amozazay «salimKes» buwe. be dû za egatewe be kurdî, be sê za be salim.

le sałî «1876»y mîladî le şarî suleymanî hatuwete dunyawe. her çende ke le kitêbî «şê’ir û edebyatî kurdî» mamosta «řefêq ḧîlmî» da ełêt «1295» y hîcrî hatuwete dunyawe, bełam min lepaş ewe ke dîwanekeyîm xwêndewe, şi’rêkî xoyîm dest kewt ke basî hatne dunyay xoy eka le «1293» y hîcrîda. dyare eme zortir eçête diłewe, boye bem corem dana. şi’rekey ełê:

«barî ẍemim» tarîxî hatne dunyakeyetî, ke ekate «1293» y hîcrî, we «1876» y mîladî.

binemałey saḧêbqiran pabendî xwêndewarî bûn, wekû çon derbendî şa’rî bûn. le temendî heşt sałîda fetaḧ beg eḧmedî kuřî exate qutabxaney «mela ’ezîzî zelzeleyî» le suleymanîCih qur’an û kitêbe wirdełekanî lewê xwênduwe. lepaşa eçête ḧucrey «mela se’îd» «xwace fenî» le mizgewtî «’ezîzaẍa» mizgewtî naw bazař. înca çuwete mektebî îbtidayî ta geyştuwete polî yekemî řeşîdîye. bo xwêndinî ’erebî û dînîş hatuçûy mizgewtekanî suleymanî kirduwe. betaybetî le xaneqay «meḧwî» da gelêkî xwênduwe; îtir lepaş emane destî le xwêndin hełgirtuwe. le zemanî turkekana hatuçûy êranî kirduwe. carêkîş çuwete tewrêz. le dewrî ḧikûmetî ’êraqîşda karwanî beẍday buwe. ke îngilîz ’êraqî girtuwe, em yekêk buwe le ajaweçîyekanî dewrî «şêx meḧmûdî şêx se’îd». we bo geyştin be berizbûnewey xakî kurdistan le hatuçûda buwe. ke şêx meḧmûd be dîl kirawe û birawe bo hîndistan cêgey em kej û kêwekan buwe, asmanî dawe be xoya û zewî kirduwe be řayexî. ke şêx meḧmûd hatewe û ḧikûmetî kurdistan damezra em le «1922 - 1923» bû be ře’îsî gumrîk. lepaşa leber řê nekewtin le hendê bîrubaweřda ew myaneyeyan legeł şêx meḧmûdda nema û lêy tekîyewe.

ta em wexte be mał û be gyan û be ziman le pişt şêx meḧmûd bû, bełam lem wexte be dawawe îtir ne!.

ke ḧikûmetî ’êraqî hate pêşewe le 1924 bû be řeysî beledîyey suleymanî û nazrî e’şarî nawçey «surdaşCih», le 1926da leweş wazî hêna û îtir tuxnî hîç core kar û firmanêkî ḧikûmet nekewt. ta le řojî 12y tişrînî dûhemî 1936 le temenî 60 sałîda be mergî mufacat le şarî suleymanî koçî dwayî kird û le «girdî seywanCih» nêjrawe. em şi’raney xoy leser berdî mezarekey hełkenrawe:

eḧmed beg pyawêkî kełeget û cwan çak, şořeswar û tifengiçî buwe. nawçewanî pan û lûtî tozê dirêj û meylew zil. dû çawî gewre û birokanî lêk cya bûn. dû simêłî zortirî sipî be dirêjayî demî û tozê zyatrîş biřyan ekird, le binewe pan û ta ehate dwayî hatin barîktir ebûnewe. řîşe sipîyekey qełem ekird, řîş û simêłekey cwanîyekî tirî dabû be eḧmed beg. gonakanî pan bûn, demî gewre nebû, çenagey xiř û çałayî jêr lêwî tozê dyar bû. zor teřpoş buwe, kewa û sełte û suxmey leber ekird. zortir diłî be lay taqe û ẍezełda eçû, mişkî û camedaney ebest be serewe. piştênêkî kemî ebest, ta le derewe buwe kiłaşî lepê kirduwe. lem dwayîyeda her kewşî buwe. carcarîş qinderey lepê kirduwe. le qisekirdinda dengêkî nêr û pyawaney hebuwe, le katî qisekirdinda be corê têheł’eçû, pyaw be aşkira eyzanî ke bîr le wişe wişey ekatewe. we be tam û lezetêkewe derî ebřê. betaybetî ke şi’rekanî xoy exwêndewhişořşêkî tirî pê eda. dest biław û mîwanperwer û dîwexangêř buwe řaw û şikar û dîmenî tebî’î zor pê xoş buwe, le xwardinewe dûr nebuwe. xwênî germ bû boye tozê meylî tûřeyî hebû. le jyana zor diłteng bû, legeł eweş ke pyawêkî řûxoş û qise xoş buwe, gelê car ebînra destî exsite jêr çenagey û ekewte deryay xeyałewe, wekû fîkir le nihênî em gerdûne bikatewe!. bo jyan zor be çing buwe.

emênêtewe ser ewe aya çî eḧmed begî han dabê bo ewe bikewête koşî şi’rewe? serçawey îlhamî şi’ir ke çawî perîzadêke, ya çawey serawêke? ya çurtimî řozgarêke? řengibê emane hîçyan nebûbêtin be hoy bizwandinewey telî diłî eḧmed beg, meger emey dwayîyan car car tozê destî têda bûbêt. eḧmed beg le binemałey saḧêbqiran bû, ew giłêneye ke salim û kurdî awî şi’ryan pê xwardibuwewe, le taqî jûrekey eḧmed bigeda her mabuwewe, ke wa bû ebwa emîş bibwaye be şa’ir min nałêm şa’rî mîrate, bełkû ełêm berate. bełam serçawey lezzetî řoḧî ebê bitenêtewe bo weçeş; ca ew weçeye eger amade bû bo wergirtinî werî egrê, egernebû ne. darêk awî edey, em dare liqî lê buwetewe, aweke tenya tozêk le binyaye, her bem toze hendê le liqekan - ba le qefî darekeşewe dûr bin - leber ewe amadey wergirtin xêra le aweke wer’egirin. hendêkîşyan leber bê kełkîyan - ba lêşyewe nizîk bin - ta dêne ewe werî bigirin, aweke wişk ebê!.

eḧmed beg beranber be salim û kurdî awa buwe, çunke amade buwe werî girtuwe, îtir eme ewe nageyenê her çunke ewan şa’ir bûn, ebwaye emîş bibwaye. ewa binaẍeyek hebû înca nizîkkewtinewey le bîrubaweřî meḧwî û hełsûkewtkirdnî le derzixanekey ewda, pałêkî pêwe na bo pêşewe; ewendey pał pêwe na ke emîş wekû ew bikewête xeyałbazî û felsefekarî û şwên me’nay řeq kewtin. bełê eḧmed beg pyawêkî tesewwifî nebuwe, bełam pyawêkî wekû felsefecî wa buwe. řêçkey şi’rekanî eweman pîşan eda ke le gelê lawewe şwên pêy meḧwî hełgirtibê.

agirî tîjtir ke kiłpey send dewrî qewmîyet û nîştimanî bû, eḧmed beg tînû bû be berzî kurdistan, tînû bû bewe ke perdey řeşî namuradî leser dîmenekanî kurdistan labbirêt û perdeyekî ałuwałay cwantirî besera bidrêt. ew dîmenane ke nîşaney bîlbîlekanî çawî eḧmed beg bûbûn û tapokanyan le goşeyekî diłya lengeryan xistibû; be corê lengeryan xistibû ke leber kizî ewan eḧmed beg be dirêjayî jyanî kiz û goşekey tirî diłî perdey matemî beserewe buwe, matemîyekî weha ke xem û endûh û kiftekarî hawřazî der û jûrî bû, we leber hemuwîşya ebwaye xoy řabgirtaye, ba derdedłîşî bikirdaye, her řazî bû be beş, boye nawî şi’rî kird be «ḧemdîNasnava edebî».

înca bêyne ser ewe ke qise le hendê le şi’rekanî ḧemdîyewe bikeyn bo ewe bizanîn ḧemdî çe řêgeyekî girtuwe? we le çe core şa’rêk buwe le bazařî edebyatî kurdîda?.

ême ke bimanewê nefsîyetî ḧemdîman bête dest, ew qapîyane ke in û pêy têhawîştuwe, pêwîste êmeyş yeke yeke pêy têhawêjîn û le her yekeyana çend bełgeyek pîşan bideyn, ew wexte betewawî boman der’ekewê ke ḧemdî yekem car le nîştimanî û dûhem car le fîkirî wekû felsefeçêtîda le hemû qapîyekanî tir zyatir tyayana mawetewe. naheqîşb nebuwe ke lem duweda bê, çunke ew le dewrêka jyawe ke dengî zengî qewmîyet le hemû sûçêkewe ziringey ehat; kurdistan letaw cewrî turkan şax û kêwekanî destyan kirdibû be giryan!, ew firmêske wirde wirde bû be awî nemanî tazepêgeyştuwan; ḧemdî yekêk bû lewan ke hat û kewte meydan, kitupiř be diłêkib buryan dengêkî be giryanewe hate ziman û witî:

ême eger be çawêkî wirdibînewe seyrî em şi’rane bikeyn, ekewîne ser ew baweře ke lewpeřî berzîyewe û le kûrey derûnêkî be kułewe hełqulîwin; çunke bêcge lewe ke nawî hendê şwênî benirxî kurdistan bo yadgar le lapeřey tarîxda hêştuwetewe û goşey diłî pê řûn ebêtewe, fîkirî g şa’rêk twanîwyetî mang û řoj bika be nîşan? newek her ewende, bełkû bîka be nîşan bo ser singî beyanî û êwaranî kêwekanî kurdistan lewêwe biçê sitayşî kanyawî bika, le katêkda ke giznigî xor lê eda û birîskeyekî ałtûnî lê ebêtewe û berdekanî nawîşî wekû duř û gewherî kanî gewher edrewşênewe. lepaşa bête ser ewe biłê: beharan ke kwêstanan eçnewe û xał xał ebnewe; pełeye sûr û pełeye řeş û pełeye sipî, ewe bodre û surmey řeş û sipîye bo ser řûmet û çawekanî!. çwar wext lew xakeda be çwar cor boye dêt; çunke behar, ke řengî payîzî xezanit ebînê, řûmetî dar û dewenekan şîftey hatnî xoy eka. her leber germay hawînekeşte ke befrî zistan řûmetî kêwekan fênk ekatewe. çend be tasewe ełê: ziłziłe û piştênî şaxekante ke kurd leber xoşewîstî kirdûye be piłpiłe û lagîrey kêwekanî û cêgey leser bo terxan kirduwe. ḧemdî ke lemane ebêtewe, dênê nîştimanekey be ḧew pênc xiştekî elawênêtewe û le yekemyana seretay ekatewe û ełê:

lepaşa dîsan eylawênêtewe û ełê: em kurde quřbesere leber cewrî em û ew cilubergî hemû demê ebê bibê be piłas û gwênî! eger eme berî şaristanî bê, herdegeř û kêwekan gelê gelê çatirin lem bangideranî şaristanîyete û çołinşînî zor xoştire lem şarinşînîye. hemû mîlletêkî berz û nizim her yeke bo xoy bû be şitêk, em kurde nebê, be hoy em şaristanî perweranewe řoj be řoj her eçnewe be naxî ’erza!. înca dête ser ’en’enat û xandanî û řabirdûy kurd û biře şi’rekey bem pênc xiştekîye dwayî dênê ke ełê:

bê qewm û weten, bê şeref û piř be cefa xot

lepaş emane dênê be 28 şi’ir hera benawbangekey «awbarîkCih» egêřêtewe ke le sałî 1931da şêx meḧmûd penca kesî legeł ebê, fewcê serwaz û ḧewsed polîs abloqeban eden, emîş bem çend swarewe ew leşkire zore tarumar eka. ca eme dastanêkî zor gewrey qewmîye û payey ḧemdî le meydanî çîrokî mêjuwîşda der’exa, seretay be:

ey weten lutfen tewawî ke wiqû’atî mîlel

em meraqe ba neka bo axrî neşrî ’îlel

dest pê eka û be:

dwayî pê dênê.

ḧemdî zincîre tercî’bendêkê heye, dwazde bende. em tercî’ bendane mêjûy karesatî ew dewreyetî ke legeł şêx meḧmûd têkçûn û hemû hałuhewałî ew dewreye egêřêtewe. le bendî şeşema şi’rî syazdeyem ełê:

em şi’re bêcge lewe, ke le řwałeta zewqêkî edebî heye, felsefeyekî zor nazkîşî têda kirduwete kar, min lam waye cînas û teşbîhî wa sade lem core şitaneda le zimanî kurdîda kem řê kewtuwe ke ewende wişe, ewende me’na bida be destewe.

ḧemdî perdeyekî qewmîyet da’edatewe û ekewête naw felsefe û xeyałî çonyetî zemanewe; em biře şi’rey xwarewey wa pîşan eden ke betewawî le çonyetî zeman têgeyştuwe û zor bewrdî yeke yeke derî ebřê û ełê:

eger ême beřastî û dirustî em biře şi’rey ḧemdî bênîne berçaw temaşay ew cînas û teşbîh û felsefane bikeyn ke tyayana xercî kirduwe, bebê dûdłî ekewîne ser ew baweře ke ḧemdî le barî tefkîr û felsefeda yekêke le şa’re here gewrekanî kurd û awî me’nanasî le badey xeyałata xwarduwetewe...

bełê, lem şi’raneyda heye ke řêçkey yekêkî tirî girtibê, bełam wekû ewe heye, eweş heye ke be cînas û ’îbaretêkî zor cwan basî ewe eka ke zemane îşî wa eka şitî hîç û pûçî wekû nał le bê nirxîda egeyenête asmanî berzî û eyka be mangî yekşewe bo ewe hemû kes pencey bo bikêşê!. we şitî benirx û berzî wekû mangî çwardeş exate sûçî derd û meynetewe û way lê eka wekû nał bê nirxî eka. îtir eme bêcge le cînas û nazkîyek ke lebeynî wişekana heye.

ḧemdî em perdeyeş da’edatewe û ekewête bazařî ẍeramîyatewe. le ẍeramîyatda ême natwanîn le biře şi’rêkî tewawya le řîzî şa’re berzekanî ẍeramîy dabnêyn; çunke yekem leber ewe fîkirî wirdekarî û ’îbaret arayî ewende bałî kêşawe beserya lewaneye eger wîstibêtî qesîdeyekî ẍeramî dabnê le seretawe demî bo birduwe ke çî le naweřast, weya axrewe lêy ladawe û fîkirekey gořawe. dûhem her şitêkî le ẍeramyatda girtibê leber ewe ke zor aşna buwe be fîkirî «meḧwîKes», xêra, ba be destî xoşî nebûbê gurc le fîkirekey ew têkławî buwe!. ca leber emanen natwanîn qesîdeyekî saẍ pîşan bideyn meger be degmen nebê. bełam eger bêyne ser taqe taqe şi’ir, lam waye le piř me’nayîda kem kes geyandûyete ḧemdî. ewa bo nimûne em biře şi’re ẍeramîyey exeyne pêş çaw:

lebin dest emeşewe ḧemdî ke ekewête basî cînas û wirdekarî her le barî ẍeramyatda yekê le liqe berzekanî xeyałbazî eka be şwênî hêlaney xoy û be şanazîyewe seyrî şa’rekanî tiz û merdim eka. ca leber emeye boye ełê:

dû «serma» le şi’rî yekemda ke cînase, yekemyan wate: serî min, dûhemyan serma... le şi’rî dûhema ełê: leber ewe to legełma sardît, ew sardîyet buwe be lerz û çuwete sikmewe. ca eger germayek le sikma bibê ew lerzeye, xo dyare lerz û germayş pêçewaney yekin, ke wa bû min her nazanim germayî çîye!. hemûyşî leber eweye ke to legełma sardît. le şi’rî pêncema ełê: bełê meygêř bezeyî pyama hatewe û hendê kebabî bo meze naye ber demim, lew kebabey ke paşmawey mezey yarim bû, bełam ke têfkirîm eme diłe birjawekey xom bû ke leber agirî ’eşqî yar bûbû be meze û diłxiwazim kirdibûy be kebab!. le axirda ełê: ewa em care ḧemdî be pêyan çuwe yarewe, bo carî dwayî eger ma û nemird her be pêyan eçê, newek be ser, çunke eger be pêyan çû be şêneyî eçê û zortir xoşî wer’egrê!.

ḧemdî ewende be pêy ’îbaret řêkxistinda geřawe, cwanî me’nay lê gum buwe. em şi’rey dwayî eger bem core me’nay lê bidrêtewe her çende cînas lebeynî wişekanya heye, bełam wa nebê me’nayekî cwan bida be destewe. ke wa bû leber ewe me’nakeş tozê cwan bê ełêyn:

ewa ḧemdî êste be pêyan çuwe be pîr yarewe, bełam eger em care řizgarî bû, ye’nî nemird le xoşî eweda ke yarî çaw pê ekewê, bo carî dwayî beser naçê, her eyka?. eme te’bîrêkî kurdîye, ke ełê: «ew îşe neçuwe biçê, ya hêşta beser neçuwe, ya xemit nebê beser naçê». emîş emey mebeste legeł emeşda dîsan wa nebê hêşta şi’reke me’nayekî cwan bida be destewe!. ḧemdî sitayşêkî «biro» eka ełê:

lêreda heta biłêyt fîkirekey nazke û be hemû me’nayek ḧeqî dawe be biro. kem şa’ir twanîwyane bem core basî biro biken û bîken be humayek ke şabałî beser cunîda biław bikatewe û bigate payeyek ke pê leser çaw bêt, eme meger her le dest ḧemdî hatbêt. bełam xêra le şi’rî dwayîda ke ełê:

egeřêtewe ser ew core sitayşane ke şa’rekanî tir kirdûyane û biro eken be şîr û tîr. eger her le şi’rî yekemda xoy bigirtayewe, be tenya ew şi’rey payeyekî berzî le şi’rî ẍeramîyatda le edebî kurdî bo xoy terxan ekird.

ḧemdî em perdeyeş da’edatewe û ekewête wirdekarî û derbiřînî qisey nesteqî zor cwan, lem perdeyeda cêy înkarî nîye ke beriztir şwênî bo xoy le edebî kurdîda dagirtuwe. em perdeye eweman pîşan eda ke ḧemdî zor çewsawey dest jyan buwe, ew dewre ke ewî tya jyawe. ya ew jyane ke ew řaybiwarduwe û tozêke le jyanî têkřayî. hemû kor perdeyekî diłtengî besera kişawe boye qisekanî ew nimûneyekî řabuwařdinî ew dewreye. çunke xoy pêşengî xem û endûh buwe, wekû ełê:

yaxud ełê:

le basî dunyada ke ełê:

zor be têgeyştuwane ełê: her çend lem babetewe meḧwîş heyetî, bełam hînekey emîş kemtir lew nîye. le barî çonyetî ew řewişt û yasaye ke merdimî leserin ełê:

em şi’rey ewe pîşan eda ke qisey řast û ḧeq bawî nîye û merdim lêy hełdên, ca emîş ełê: ke waye qiseyekî nasaẍî becêm pê çatre newek herzeyekî saẍ. bełê qise eger becê bû ewe ebê saẍ bê, ke çî em kirdûye be nasaẍ, leber ewe çunke ba saẍîş bê madam merdim pêyan xoş nebû hełdên, ke lêy hełhatin becê bû û hîç kełkî nebû. herweha swałetêkî piř le meym pê çatre le mînayekî saẍ ke xałî bê, mebest şikandinî arezuwekeye be mey newek şwênî meyeke, ke meyeke bû, ba le swałeta bêt, xo min mînake naxom, bełkû meyeke exomewe. ḧemdî emey wituwe, bełam leber ewe ewende xoy be şi’rekewe xistuwete ’ezêtewe řêkupêkîyekey le dest derçuwe; le kurdîda nebîsrawe sîfetî dûhem pêş mewsûf bikewê, ke çî em lêreda pêş «nefî» mewsûfekeşî xistuwe!.

em şi’rey çend felsefeyekî wirdî têdaye ke ełê:

beřastî em şi’rey ke ełê:

le ew peřî cwanîyeweye û hîç şa’rêkî kurd neytiwanîwe em fîkire ẍeramîye bem core derbiřê. lêreda ḧemdî goy hunerî derkirduwe.

em şi’rey ke ełê:

eweman pîşan eda ke her lew serdemewe şîrazey îş û kar leber yek hełpiçřawe.

çon hełnapçiřê ew ke biłê:

yaxud biłê:

ke ḧemdî emane bibînê naçare em fîkire wirde derbiřê û biłê:

xwa heqe em şi’rey ke ełê:

felsefeyekî cwanî û qiseyekî heta biłêyt řaste.

temaşayekî em fîkire nazke ke basî řeqîb eka û ełê:

ta êste kes fîkirî bewe neşkawe ke řeqîb be corê pîşan bida ’emelîyen bizanrê nahemware wekû ḧemdî nîşanî dawe û kirduweye be dumełî segbab.

ey em şi’rey ke ełê:

aya pyaw naxate ser ew biřwaye ke biłê: perdey nazkî xeyałî ḧemdî zewqêkî bêgerdî şa’raneman pîşan eda?

ḧemdî be dû beyt dû fîkirî çend cwanî derbiřîwe ke ełê:

em şi’re le neş’e geyandinda parçe zêřêke ke ełê:

bełê parçe zêřêke ke em hemû şwêne dûraney lêk nizîk kirduwetewe û fîkirî şa’raney boyan çuwe.

lem şi’ranewe ême ew fîkireyeman le ḧemdîyewe wergirt ke şa’rêkî nîştimanî yuwe le pêşa û le paşa felsefeçî û qise nesteq. lem dû řêçkeyeke payeyekî berzî le edebyatî kurdîda heye.

dîwanêkî be turkî û kurdî û farsî hebuwe le sałî 1334y řomî - ke dewrî îḧtîlal buwe - xanû û kitêyxanekey le suleymanî sûtênrawe, ew dîwaneşî berkewtuwe. lepaş ewe dîwanêkî tirî kurdî pêkewe nawe be xetî xoy, êste lelay binemałekeyetî, we le řûy ewe le ḧuzeyranî 1939 le layen «necmeddîn mela» we le suleymanî nusxeyekî bo ’eqîdî muteqa’îd «muḧemmed ’elî begî kurdî» nûsrawetewe sêhezar û çend şi’rêke.

dîwanekey le sałî 1957 le beẍda le çapxaney es’ed le layen namexaney gelawêj le suleymanî bo carî yekem le çap dirawe.