وەڵامێکی دۆستانە
دۆستێکی زانا و ورد و خۆشەویستم کارتێکی بۆ ناردووم و نووسیویەتی:
«ئەم غەزەلە جوانەی بەم شێعرە تەڕ و ناسکە دەس پێدەکا ئی کام شاعیری کوردە؟
من هێندە بە هۆش و گۆش نیم هەر شێعرێکی لێم بپرسنەوە بزانم ئی کێیە؟ بەڵام بە هەڵکەوت خاوەنی ئەم شێعرە دەناسم و تەنانەت دەزانم بە چ بۆنەیەکەوە گوتراوە.
چونکە ڕەنگبێ زۆر کەسی تریش بن نەزانن ئی کێیە؟ بەم وتارە جوابی دۆستەکەم داوە تا هەم ئەو وەڵامی خۆی پێ بگا و هەم خوێنەرانیش کەڵکی لێ وەربگرن.
ئەم غەزەلە بە هەڵە لە دیوانی نالیدا چاپ کراوە، بەڵام ئی ئەم شاعیرە بەرز و ناسک خەیاڵ و نەمرە نییە. بەڵکوو ئی شاعیری ڕەنجەڕۆ و چارەڕەش مەلا ساڵحی حەریقە.
دیارە شاعیری سەر بە نەتەوە بێبەش و زۆرلێکراوەکان بەختەوەر و کامڕەوا نابن. هیچ شاعیرێکی کورد ناناسین ژیانێکی خۆش و باشی ڕابواردبێ. بەڵام لە هەمووان چارەڕەشتر، لێقەوماوتر و هەژارتر حەریق بووە. ئەم شاعیرە مەزنە کە ئەگەر دیوانەکەی بە ڕێکوپێکی کۆ کرابایەوە دەمانزانی یەکێک لە شاعیرە هەرە باشەکانی کوردە، ژیانێکی زۆر تاڵ و تفت و پڕ لە کوێرەوەری ڕابواردووە، لە تەواوی ژیانیدا ئاهی خۆشی لە دڵی نەگەڕاوە. لە ساڵەکانی دواییی تەمەنیدا کوێر و کۆڵەوار و گردەنشین بووە و کەمبەختی پاش مردنیش یەخەی بەرنەداوە و بە نەناسراوی ماوەتەوە. بەشی زۆری شێعرەکانی فەوتاون و ئەگەر نەفەوتابن هیچ نەبێ چاپ نەکراون، ئەوی چاپیش کراون ئاداریان بەسەر پادارەوە نییە.
چەند ساڵ لەوەی پێش لاوێکی بە زەوق و شێعردۆست و زانا بەشی زۆری شێعرەکانی حەریقی کۆکردبۆوە، دەتوانم بڵێم ڕێکوپێک بوون و یەکێک لە شاگردەکانی هەرە زانای حەریقیش کە هێشتا مابوو یارمەتی دابوو منیش تەماشام کرد و لێی ڕازی بووم و حەریقیشم ناسی و پێم وابوو، باشترین شاگردی نالییە وەک بزانم نەیتوانی چاپی بکا، بەڵکوو لەنێویش چووە. حەریق نەک هەر باشترین شاگردی نالی بووە، بەڵکوو قوتابخانەی نالی بردۆتە موکریان و شاگردی باشی لەو مەڵبەندەی کوردستان پێ گەیاندوون، ئەدەب، سەید ڕەشید، عەلی بەگی حەیدەری و سەیفی قازی کە خۆی خاوەنی قوتابخانەیەکی شێعرییە، هەموو شاگردی حەریق بوون. دەڵێن مشت نموونەی خەروارە ئەوە لە خوارەوە چەن شێعری بە نموونە دێنمەوە. جا دەچمەوە سەر باسەکەی خۆم:
یا:
یا:
حەریق هەر لە هەڕەتی لاوەتی و فەقییایەتیدا سۆزی سۆفیگەری لە دڵدا هەبووە، کاتێ شاکارە بێوێنەکەی نالی بڵاو بۆتەوە کە دەڵێ:
فەقێ ساڵحی لاو جوابی داوەتەوە جوابێکی وشکە سۆفییانە کە تەنیا ڕەبەنێکی دێرنشین دەتوانێ جوابە جەنگی ئەم شێعرەی نالی بکا کە لەسەر بناخەیەکی زانستیی ڕەوانشناسی داندراوە و فەلسەفەیەکی قووڵی تێدا گونجاوە. جگە لە هونەر و سەنعەتی شێعریەکەی کە گەیاندوویەتە ئەوپەڕی.
من جوابی فەقێ ساڵح بە درۆ و فریو نازانم. بەڵکە بە ناشیانە و لاوانەی تێدەگەم. مرۆڤ لە سەردەمی لاوەتی و بێئەزموونیدا زۆر پابەندی بیروبڕوای خۆیەتی با بیروبڕواکەشی دەگەڵ ئەقڵ و زانست و فەلسەفە زۆر یەک نەگرنەوە. وا دیارە حەریق لەکاتی جوابە جەنگی نالیدا زۆر لاو و بێئەزموون بووە و بەتەواوی بڕوای بەم قسانە هەبووە کە کردوونی. بەڵام گوتوویانە، شانامە ئاخرەکەی خۆشە. ئەو فەقێ ساڵحە بە گژ مامۆستایەکی زانا و خاوەن ئەزموونی وەک نالیدا هاتۆتەوە و گوتوویەتی:
بەم بیروبڕوای وشکە سۆفییانەوە خوێندنی تەواو کردووە و چۆتە خانەقای شێخی بورهان و بۆتە سالیک. سالیک لە خانەقا بەو کەسانەیان دەگوت کە بۆ هەمیشە لە خانەقا دادەنیشتن و خەریکی تاعەت و سلووک کێشان بوون و دەستیان لە دنیا هەڵدەگرت و ژنیان نەدەهێنا و بە ڕەبەنی دەمانەوە. تەنانەت ئی وا هەبوون کە دەستیان لە ژن و ماڵ و کەسوکاری خۆیان هەڵدەگرت و بۆ هەمیشە یا بۆ ماوەیەکی درێژ لە خانەقا دەمانەوە.
بۆ کەسێکی وەک حەریق کە تەبیعیترین هەستی ئیسنانی بە عەیب داناوە و خۆشەویستی کچی بۆ پیاوێکی وەک نالی بە کاری منداڵانە ئەژماردووە جێگەی لەوەی باشتر کە قەت چاوی بە چاوی کچ نەکەوێ، باشتر چۆن وەگیرکەوتووە؟ حەریق لە خانەقا ماوەتەوە، لەکن شێخ ماقووڵ بووە، خەڵک ڕێزی لێ گرتووە، تا بۆتە مامۆستای تایبەتی کوڕە شێخەکان. بەڵام هەوەسی پیاوانە و تەبعی شاعیرانەی حەریق ئۆقرەی لێ بڕیوە، نەیتوانیوە وەک سەید ڕەشید، مام وسێن، مەلا حوسێن، مام جەعفەر، یار مەمەد، کاکی شفەڵی و مەحموود دۆشاو و دەیانی تر تا مردن بە ڕەبەنی بژی و بێ ژن و هاوسەر هەڵکا. بە دزیی شێخ ژنی هێناوە و ماڵی پێکەوە ناوە. دووزمان لە هەموو دەور و زەماناندا هەن. ئەم خەبەرە بە گوێی شێخ گەیشتووە و حەریقی لە خانەقا دەرکردووە.
سەرەتای چارەڕەشی حەریق بەتایبەتی لەباری مادییەوە لێرەوە دەس پێدەکا، لەسەر کچ تووشی کوێرەوەری و دەربەدەری هاتووە، عیشقی مەجازی ئەگەر بۆ هیچکەس موجازاتی نەبووبێ، بۆ ئەو هەیبووە. لە زمانی خۆی دەگێڕنەوە کە: «بۆ پەیدا کردنی پاروە نانێک هەموو شار و گوندەکانی کوردستان گەڕاوم جا نازانم سەرم بە هەموو ماڵێکدا کردووە یا نا؟».
پاش ماوەیەک دەربەدەری، پێشنوێژی مزگەوتی حاجی حەسەنییان، کە ئەو دەمی لە قەراغ شاری سابڵاخ و مزگەوتی هەژاران بووە داوەتێ. مزگەوتی نێوبراو چ مەلای زانای پێ ڕازی نەبوون. ئێستاش هەر کۆڵکە مەلایەکی پێشنوێژی کوێرە دێیەکی بدەنێ، پێشنوێژی ئەم مزگەوتە ناکا.
سەرەڕای ئەم هەموو سووکایەتی پێکردنە حەریق هەر سۆفی بووە و عەقیدەی بە شێخی بورهان هەر ماوە و نەگۆڕاوە. بۆیە ئەم غەزەلەی داناوە و بۆ سەید ڕەشیدی دۆستی گیانی بە گیانی و شاگردی خۆی و دەمڕاستی شێخی ناردووە. سەید ڕەشیدیش لە هەلێکی لەباردا بۆ شێخی خوێندۆتەوە، شێخ بەزەیی بە حەریقدا هاتووە و بەخشیویەتی. بەڵام هەرگیز جێی خۆی نەگرتۆتەوە. ئەوەش غەزەلەکەیە:
هیوادارم دۆستەکەم لێی ڕوون بێتەوە ئەم شێعرە ئی حەریقە و بەهەڵە ئاوەکی نێو دیوانی نالی بووە. دیارە بۆ کەسێکی زۆر شارەزای شێعری نالی نەبێ هەڵەکە زۆر زەق نایەتە بەرچاو چونکە وەک گوتم حەریق شاگردێکی زۆر باشی قوتابخانەی نالی بووە. بەڵام بەداخەوە دەبێ بڵێم غەڵەتێکی زۆر گەورە و دزێو لە ئاخر شێعری غەزەلەکەدا کراوە:
«ئەکل و شوربێکی زەریفم کرد لەنێو باخی خەیاڵ» بەڕاستی دەبێ پیاو چەن بێزەوق بێ تا تووشی هەڵەی وابێ، ئەرێ ئەکل و شوربی نێو باخی خەیاڵ دەبێ چ تامێکی هەبێ.
١ - من کچی حەریقم دیبوو کە پیرێژنێکی گۆج و ئیفلیج بوو. لە دیوی ژنانی خانەقا دەژیا و هەموو بەتایبەتی شێخ موحەممەدی کوڕی شێخ و سەید ڕەشید زۆریان ڕێز لێ دەگرت و پێیان دەگوت دێدە.
٢ - جارێک حەریق هەجووی یەکێک لە کوڕەکانی شێخ عوسمانی تەوێڵەی کردووە، ئاغایەک بە ناوی «اعظام الملکفارسی» لەسەر ئەوە ڕیشی تاشیوە. حەریق شکایەتی بردۆتە کن قازی عەلی مەلای وڵات، بە ڕابەری قازی خەریک بوون ئاغاکەی تەمێ بکەن. لەو کاتەدا کوڕە کوردێک لە قەباغکەندی کچە ئەرمەنێکی هەڵگرتووە کە باوکی پیاوی ڕووسی تەزاری بووە. ئەم کارە پچووکە زۆر گەورە بۆتەوە و خەریک بووە شەڕی عوسمانی و ڕووس و دەوڵەتە مەسیحییەکانی لێ پەیدا ببێ. ساڵێ کچی کابرایەک لە حەریق دەپرسێ: ئەرێ مەسەلەی ڕیشەکەت چی لێ بەسەرهات؟ حەریق دەڵێ: بابەلێ ڕیشی من لە هینەکەی کچە ئەرمەنیدا ون بوو.