کەریم خان

لە دوای مردنی عەلی مەردان خان، دوو دوژمنی بەقووەت مابوو: ئەسەد خانی ئەفغانی، محەمەد حەسەن خانی قاجاری. کەریم خان ئەووەڵەن ڕووی کردە ئەسەد خان و لە نزیک قەزوین بەرەنگاری بوو و بە تەرحێ شکا کە نەک ئەمە هەر دەس لە ئەسفەهان هەڵگرێ، بەڵکوو وازی لە شیرازیش هێنا؛ کەریم خان لە دوای شکان، خۆی کێشایە شاخانی بەینی حەوزەی فارس و خەلیجی فارس؛ بەڵام ڕۆستەم سوڵتانی خشت (دێیەکی بچووک بوو لە نزیک لووتی شاخێکی حاکمەوە بە سەر گەرمسێردا)، لێرەدا یارمەتیی کەریم خانی دا و لە دەربەندێکی سەختدا کە «کوماریج»یان پێ ئەگوت، ئەسەد خانی شکاند. کەریم خانیش بە خۆی و لەشکریەوە لە دۆڵەکەدا وەستابوو. بەقایای لەشکری ئەسەد خان کە لە دەربەندی کوماریج لە دەست ڕۆستەم سوڵتان نەجاتی بوو، کەوتە دۆڵەکەوە و لە نزیک خشت تووشی لەشکری کەریم خان بوو و زۆریان لێ کوژرا. زەفەری کەریم خان بێ‌ئەمسال بوو.

قیسمێ لە لەشکر لەگەڵ عەشایری ئەو ناوە شوێن بەقایای دەرچووی دوشمن کەوتن و تا شیراز چوون و گرتیان. لە دوای ئەم وەقعەیە ئەسەد خان ئیتر نەهاتە بەرامبەری کەریم خان و لە شەڕێکدا لەگەڵ محەمەد حەسەن خان دیسانەوە شکا و ڕایکردە بەغدا و والیی ئەم وڵاتە هەرچەندە حوسنی قەبووڵی کرد، بەڵام خۆی نەدایە ئەو دارەتە قووەتی بداتێ تا مەملەکەتەکەی خۆی بستێنێتەوە، لە پاشدا موراجەعەتی بە والیی گورجستان (هەراقلیۆس)یش کرد بەڵام ئەویش هیچی نەکرد، نیهایەت خۆی هاویشتە لای کەریم خان و حوسنی قەبووڵ و لوتفی لێ دی و مەوقیعێکی بڵندی دایە و بە دەرجەیەک ئیعتیماد و عولووی جەنابی دەرحەق نواند کە ئەوەندەی پێ نەچوو ئەم ڕەقیبە موهیلکە، بووە دۆستێکی باش.

دوژمنی هەرە بەقووەتی کەریم خان، محەمەد حەسەن خانی قاجار بوو. ئەم عەشیرەتی تورکی قاجارە لە زەمانی تەیمووری لەنگدا لە سووریەوە هێنرابوونە ئێران و یەکێ لەو حەوت عەشیرەتەیە کە شا ئیسماعیلی ئەووەڵیان هێنابووە سەر تەخت.

کەریم خان لە دوای ئەمە کە وڵاتی فارسی دەست کەوت و باش جێگیر بوو، لە شەڕ و هەرای بەینی ئەسەد خان و محەمەد حەسەن خان ئیستیفادەی کرد و نەک هەر وڵاتی فارس، بەڵکوو وڵاتی ئەسفەهان و بەشێکی عێراقی عەجەمیشی بۆ خۆی ساغ کردەوە. بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو بەشی زۆری ئەم مەملەکەتەی بە مەجبووری تەرک کرد، چونکە محەمەد حەسەن خان لە دوای ئەمەی کە ئەسەد خانی شکاند و وڵاتی ئازەربایجانی خستە سەر مەملەکەتی خۆی، بە لەشکرێکی گەورەوە ڕووی کردە ئەسفەهان، لەشکرێکی وا گەورە کە لە دوای نادر شا تا ئەو ڕۆژە، لە مەعییەتی هیچ سەرکردەیەکا کۆ نەبووبووەوە. کەریم خان هەوڵی دا کە بەربەستی ئەم ئۆردووە بکا بەڵام فائیدەی نەبوو و مەجبوور بوو بگەڕێتەوە بۆ شیراز و قەراری دابوو کە لەم شارەدا مودافەعە بکا.

محەمەد حەسەن خان لە دوای ئەمە کە زۆر باش خۆی خڕ کردەوە، هەشت هەزار کەسێکی لە ئەسفەهاندا بەجێ هێشت و خۆشی بە سێ هەزار کەسێکەوە بۆ موحاسەرەی شیراز کەوتە ڕێ و لە وەقتێکدا کە ئەتڕافی شیراز بۆ موهاجمین زۆر موساعید بوو و هەموو سەحرا پڕ لە دەغڵی پێگەیشتوو بوو، گەیشتە شیراز و هێشتا تۆپەکانی دانەمەزراندبوو کە تووشی تەعەڕوز بوو (١٧٥٧ م). شێخ عەلی خان کە ڕەئیسێکی بەکار و ئازای عەشیرەتی زەند بوو، لە پڕێکدا هەڵیکوتایە سەر بارگرانی و دوایی لەشکری محەمەد حەسەن خان، خەڵکی ئەو ناوەش کە ماڵ و منداڵیان بردبووە ناو شاخانی ئەو دەورە، هەموو یارمەتیی شێخ عەلی خانیان دا و ئەم حەرەکەتە بووە سەبەبی کەمیی زاد و زەخیرە و نامەمنوونیی محەمەد حەسەن خان. لە لایەکی تریشەوە دەوام و توول کێشانی موحاسەرە، ئەم لەشکرە بێ‌زابیتە و غەیرە مونتەزەمەی کە تەنیا بە زۆری ڕەئیسەکەیان کۆ ببوونەوە، بێزار کرد. بێجگە لەوەش لە ناو ئۆردووەکەدا تەجانوس و ئیخلاس نەبوو، بەعزێکی تازە هێنرابووە ژێر سیلاحەوە و بەعزێکیش بەقایای لەشکری ئەسەد خان بوو، کە چەند مانگێک لەوەو پێش لەگەڵ محەمەد حەسەن خاندا شەڕیان کردبوو.

لەم بەینەدا لەشکری گورج و بەکاری کەریم خان موحاسرینیان زۆر ناڕاحەت کرد، نەک هەر ئەمەی شارەکە مەردانە مودافەعە بکەن، بەڵکوو بۆ بڵاوکردنەوەی زەرەر لێدان لە موحاسرین، هیچ فرسەتێکیان لە دەست نەئەدا. نیهایەت ئیش گەیشتە دەرەجەیەک کە هەموو ڕۆژێ بەشێکی لەشکری محەمەد حەسەن خان بڵاو ئەبووەوە و ڕایئەکرد و ئەمە ڕەئیسی قاجاری مەجبوور کرد کە واز لە موحاسەرە بێنێ. واقیعەن لە پڕێکا شیرازی بەجێ هێشت و گەڕایەوە بۆ ئەسفەهان و ئەو قووەتەی کە بەرامبەر بە شارەکە بەجێی هێشتبوو، ئەوانیش بڵاوەیان کرد. محەمەد حەسەن خان لە ئەسفەهانیش خۆی نەگرتەوە و لەگەڵ ئۆردوویەکی زەعیف و مەعنەوییات شکاو، کە عیبارەت بوو لە ١٢ هەزار کەسێک، خۆی گەیاندە مازەندەران.

کەریم خان لە دوای ئەمە کە خۆی باش کۆ کردەوە و ئەمنییەتی وڵاتی فارسی تەئمین کرد، ڕووی کردە ئەسفەهان و لە تەڕەف خەڵکی ئەم شارەوە بە شوکر و مەمنوونییەت قەبووڵ کرا و داخڵی بوو (١١٧٠ هـ/ ١٧٥٦ م). ئەغڵەبی شارانی عێراقیش هەر بەم تەرحە کەوتە دەس کەریم خان. بۆ ئیعادەی شەوکەت و قودرەتی خۆی، موحتاجی زەفەر بوو. واقیعەن لەو شەڕانەی کە کردبووی، لە بەعزێکیانا غاڵب بوو، بەڵام لە زۆریانا تالع موساعەدەی نەکردبوو. وەزعییەتی، زۆر جار جێگەی ئومێد نەبوو، بەڵام ئەو حورمەتەی کە خەڵکی شاران دەرحەق ئەویان ئەنواند، لە کەوتن موحافەزەی کرد و بە نەتیجە سەری خست.

کەریم خان لەگەڵ ئەمەدا کە ئەو وڵاتانەی کە بە ئارەزووی خۆیان تابیعی بوون، باش ئیش و کاری ڕێک خستن و لە لایەکی تریشەوە شێخ عەلی خانی لەگەڵ لەشکرێکی هەڵبژێردراودا نارد بۆ مازەندەران، تا محەمەد حەسەن خان بە تەواوی مەجبووری ئیتاعەت بکا و بۆ ئەمە لازم بوو ئەووەڵەن ئیتیحادی عەشایری قاجار تێک بدرێ. ئەم عەشیرەتە جەسوور و زۆرە، سێ فیرقە بوو: یەکیان لە دەوری «گەنجە» بوو، دووەمیان لە ئەتڕافی «مەرو» بوو و حدوودی خۆراسانی بەرامبەر بە ئۆزبەک موحافەزە ئەکرد. سێیەمینیش لە وڵاتی «ئەستەرئاباد» بوو. ئەم فیرقانە ئەساسەن لە ژێر نفووزی دوو خانەدانا بوو و لەم سەرەدا چ بە تەشویقاتی کەریم خان و چ بە ئارەزووی ئیعادەی نفووز، خەسمی محەمەد حەسەن خان بوو و تەسادوفی، ناوی ئەم ڕەئیس خانەدانی «بوخاری‌باش»ەش هەر محەمەد حەسەن خان بوو. ئەم حیرسی ئینتیقامە ڕەئیسی بوخاری‌باشی ئیلحاقی ئۆردووی شێخ عەلی خان کرد. ئەم حادیسەیە خەسمی کەریمی زەعیف کرد. لەگەڵ ئەمەش ناچار ما و لەگەڵ قووەتێکی زەعیف لەگەڵ شێخ عەلی خانا کەوتە شەڕەوە، بەڵام بەشێکی لەشکرەکەی لە وەقتی شەڕدا بەجێیان هێشت و خۆشی نەجاتی نەبوو و بە دیل گیرا.

لە نەتیجەی ئەم زەفەرە عەزیمەی مازەندەراندا وڵاتی گەیلان و بەشی زۆری ئازەربایجان کەوتە دەست کەریم خان، ئەم وڵاتی ئازەربایجانە ئەوەندەی پێ نەچوو تووشی ئیستیلای فەتحعەلی خان ڕەئیسی ئەفشار (= هەوشار) بوو. ئەم ڕەئیسە گەلێ جار کۆمەکی دوژمنانی کەریم خانی کردبوو و ئەم دەفعەیە ئاشکرا ئیعلانی حەربی لەگەڵ کرد. لە جەنووبی تەورێز و لە دەشتی قەرەچیمەندا شکا و ڕایکردە شاری ورمێ و لە دوای موحاسەرەی چەند مانگێک، کە زانی موقاوەمەت ناکا، خۆی فڕێ دایە لای کەریم خان و عەفو کرا (١٧٦٠ م).

فەتحعەلی خان لە پێش ئەمەدا کە تەسلیم بێ، بەعزێ لە ڕوئەسای ئۆردووی کەریم خانی بۆ خیانەت دەرحەق بە حەیاتی کەریم خان تەشویق کردبوو بەڵام ئەم سووئی قەسدە ئاشکرا بوو و فەتحعەلی خان جەزای خۆی دی و چەند ئومەرایەکی مەشهووریش کە داخڵی ئەم ئیتیفاقە بوون، هەڵئاوەسران و موئەریخینی ئێران ئەڵێن بە سەبەبی ئیشتراکی بەم خیانەتە، دە سەرداری مەشهووری شێخ عەلی خانیش بە ئیعدام مەحکووم کران، بەڵام ئەم ڕیوایەتە بەڕاستی موحتاجی تەئیدە.

کەریم خان لەم هەموو شەڕ و دەعوای حاکمییەت و نفووزەدا معاوەنەتێکی باشی لە عەشایری عەرەبی دەوری خەلیجی فارس دی. بەعزێ لە قووەتی عەرەب تا ئەسفەهان لەگەڵی چوون، لە بەر ئەمە کەریم خان موعامەلەی لەگەڵیانا باش بوو، لە حاڵی عوسیانیانا یا ڕەسم‌نەدانیانا، ئینجا لەشکری کردوونەتە سەر، مەسەلەن عوسیانی موحانای بەندەر ڕیغ (نیو دەرەجە لە شیمالی غەربی بەندەر بووشەهرەوە بوو) کە بەینی ڕێگەی شیراز ـ بەندەر بووشەهری بڕیبوو، بەم نەوعە کەریم خان بە شیددەت تەئدیبی کردن. ڕەئیسی عەشیرەتی «کەعب»یش کە شێخ سولەیمان ناو بوو، ئەویش بەرامبەر بە کەریم خان بێ‌ئیتاعەتی کرد و کەریم خان مەجبوور بوو بە لەشکرێکی زۆرەوە چووە سەری، شێخ سولەیمان بە سەفینە ڕایکردە جەزیرەیەکی نزیک.

حکوومەتی کەریم خان گەلێ جار بە سەبەبی شیددەت و شەڕ داگیرساندنی زەکی خانی برایەوە ناڕەحەت کراوە. ئەم زەکی خانە جارێک بە تەواوی عوسیانی کرد و لەگەڵ بەعزێ ئومەرا و قووەتدا ڕایکردە لای عەشیرەتی فەیلی. بەڵام ئەم تەشەبوسەی بۆ نەچووە سەر و گەڕایەوە و خۆی هاویشتە لای کەریم خان و عەفو کرا و حەتا وەزیفەی درایە و نێررایە دامغان . حسێن قولی خانی قاجار لەو مەنتیقەیەدا عوسیانی کردبوو، بەڵام زەکی خان زوو ئەم عوسیانەی تەسکین کرد و حسێن قولی خان ڕایکردە ناو تورکمان.

دەهشەت و شیددەتی زەکی خان هیچ شوبهە نییە کە بۆ موحافەزەی ئەمن و ئاسایشی مەملەکەت لە فائیدە خاڵی نەبوو، چونکە حیلم و عەدڵی کەریم خان، جەسارەتی بە بەعزێ ڕوئەسا و ئومەرا دابوو کە عوسیان بکەن و ئەیانزانی کە لە نەتیجەدا عەفو ئەکرێن. بەڵام ئیتر هەموو کەس تێگەیشتبوو کە بۆ تەنکیلی عوسیان، برا غەددارەکەی ئەنێرێ و عەفوی کەریم خان بە عەمەل نایە. عوسیان هەر لە دامغاندا نەبوو، لە مازەندەران و زۆر جێگەی تریش پەیا بووبوو، بەڵام هەمووی بە شیددەت تەسکین کرا، زۆر جار لە پێش گەیشتنیا جەمعییەتی عوسات بڵاو ئەبووەوە. خولاسە شیددەتی زەکی خان، ئێرانی لە عوسیان پاک کردەوە و ساڵانی دوایی دەوری کەریم خانی خستە سکوون و بێدەنگییەوە.

خوشکەزاکەی شاهـ حسێنی سەفەوی کە منداڵێکی نۆ ساڵە بوو و بە ناوی شاهـ ئیسماعیلەوە لە تەڕەف عەلی مەردان خانەوە هێنرابووە سەر تەخت، لە تەڕەف کەریم خانەوە موحافەزە کرا و کەریم خان بە عینوانی «وەکیل شاهـ» ئیکتیفای کرد و مەیلی مەقامی حوکمداریی نەبوو، شیرازی کرد بە پایتەخت و تیا دانیشت و ئیتر بیلزات خۆی لەشکری سەوق و ئیدارە نەکرد. لەشکرێکی زۆری بۆ موحاسەرەی بەسرە کۆ کردەوە و خستییە ژێر قوماندای سادق خانی برای. موحتەمەلە کە وەکوو حکوومەتەکانی پێشووی ئێران، کەریم خانیش، تەنها بۆ تەئمینی ئاسایشی داخڵیی خۆی، حەربێکی خارجی (تەعەڕوز بە تورک)ی بە موناسیب زانیبێ و بە گوێرەی ئەم مولاحەزەیە ئەفکاری عموومییەی بۆ غایە و هەدەفی خۆی تەوجیهـ کردبێ، ئەیزانی کە هیچ شتێک بە قەد فکری زەوتکردنی ئەو وڵاتەی کە ئەماکینی موقەددەسەی تیایە، شیعە تەشویق و تەهییج ناکا، لە بەر ئەمە، کەریم خان مەملەکەتی عێراقی کردبوو بە هەدەفی خۆی.

کەریم خان ئەووەڵەن سەری عومەر پاشای والیی بەغدای لە حکوومەتی ئەستامۆڵ داوا کرد، چونکە عومەر پاشا ڕەسمێکی خستبووە سەر زواری ئێران. حکوومەتی عوسمانییە بە تەبیعەت جوابی ڕەدی دایەوە و سادق خانیش بە لەشکرێکی پەنجا هەزار کەسییەوە لە نزیک ساحلی خەلیجی فارسەوە ڕووی کردە بەسرە، فیلوویەکی سووکی ٣٠ سەفینەییش کە لە بووشەهر و ڕیغدا بوو، لەگەڵ لەشکری سادق خاندا تەوحیدی حەرەکاتی کرد.

واقیعەن حکوومەتی عوسمانیش لە بەسرە چەند سەفینەیەکی حەربییەی هەبوو، بەڵام بێ‌عەمەل بوو و نەیتوانی بەرامبەر بە فیلووی سادق خان مقاوەمەت بکا، سادق خان لە دوای ئەمە کە بە سەر شەتتول‌عەرەبدا حاکم بوو، زوو بە زوو پردێکی لە بەلەم دروست کرد و ئۆردووەکەی پەڕاندەوە ساحیلی ڕاستی شەتتول‌عەرەب و دەسی کرد بە ئیستحزاراتی موحاسەرە.

شاری بەسرە زۆر گەورە و چەند باغچەیەکی تیا بوو. نفووسی ئەهالییەکەی تەخمینەن ٥٠ هەزار کەس و قووەتی مودافەعەی لە ڕوبعی ئەم عەدەدە زیاتر بوو. والی سلێمان ئاغا، عەسکەرێکی ئازا بوو و بە سەر مەعییەتدا ئەمری نافز بوو. دیواری قەڵای بەسرە بەرز بوو، بەڵام مەحکەم نەبوو، خەتی مودافەعەی ئەسڵی چەند ئیستحکامێک بوو و سەد تۆپی تیا بوو.

لە زستانی ١٧٧٥ م.دا موحاسەرە بە هێواشی دەسی پێکرا و ئۆردووی ئێران پێش کەوت. حکوومەتی عوسمانی ئەمری بە والییەکانی وان و مووسڵ و دیاربەکر و حەڵەب و شام دا تا بە هەموو قووەتی خۆیانەوە لە بەغدا گرد ببنەوە.

وا زەن ئەبرا کە ئەمانە دێنە بەغدا و لەگەڵ والیی ئەم وڵاتە بە فریای بەسرەدا ئەگەن. وەلحاڵ ئەمانە هاتنە بەغدا و بە فیکری ئەمەی کە حوکمداری ئێران مەمنوون بکەن، عومەر پاشای والییان کوشت و دەسبەجێ تاتارێکیان نارد بۆ شیراز تا خەبەر بدا بە کەریم خان کە سەبەبی ئەم حەربە کە والی بوو، کوژرا و ئارەزووی ئەو هێنرایە جێ. بەڵام کەریم خان گوێی نەدایە و ویستی لە زەعیفیی حکومەتی عوسمانی ئیستیفادە بکا. خولاسە والیی بەسرە لە دوای سیانزە مانگ مودافەعە، بە سەبەبی نەمانی زاد و زەخیرە، ناعیلاج تەسلیم بوو (حوزەیرانی ١٧٧٦ م).

موتەسەلیم و بەعزێ ئەرکانی شارەکە بە حورمەت نێررانە شیراز، سادق خان حوسنی موعامەلەی لەگەڵ ئەهلی بەسرە کرد و عەلی مەحموود خانی کرد بە قوماندانی بەسرە و گەڕایەوە شیراز. مەحموود خان خیلافی ئیحتیات و بەسیرەت، خۆی تێکەڵی شەڕی بەینی دوو عەشیرەت کرد و تووشی مەغلووبییەت بوو و زایعاتێکی زۆری دا و قوماندانەکانی کوژران. سادق خان کە ئەمەی بیست، خۆی گەیاندە بەسرە و بە حوسنی موعامەلە و ئەخلاقی باشی، لەو ناوەدا ئاشتی دامەزراند و تا وەفاتی کەریم خان، بە ڕاحەتی ئیدارەی ئێرەی کرد و لە پاشدا بە بەعزێ ئامالی شەخسییەی خۆی بەسرەی بەجێ هێشت و والیی بەغدادیش لە دوای ئەو، بە سووک و ئاسانی شارەکەی سەندەوە.

لە پێش زەمانی کەریم خاندا ئەورووپا لە بەر تەقەلوباتی داخڵی ، ئەوەندە ئەهمیەتی بە تیجارەتی ئێران نەدابوو، بەڵام لە زەمانی کەریم خاندا وەکوو تیجارەتی داخڵی، زەراعەتی ئێرانیش زۆر تەرەقی کرد. ئەم حوکمدارە عاقڵە، هەموو ئەهلی سەنعەتی و حەتتا ئەرمەنی ئێرانیشی زۆر تەشویق و حیمایە کرد و بەم تەرحە لە ئەواخیری حکوومەتیدا بەڕاستی ئێران کەوتبووە ڕەفاهـ و سەعادەتەوە. ساحیب موڵک و زورراع لە حاسڵاتی خۆیان بەشێکی زۆر کەمیان بە حکوومەت ئەدا بەڵام هەر وەقتێ حوکمدار تەکلیفی بکردایە، بە مەمنوونییەت قەبووڵیان ئەکرد. لە بەر ئەمە، ئەم سنفی خەڵکە ئەکسەرییەن وەکوو موستەقیل وا بوون و ساحێبی سەروەت و سەعادەتی خۆیان بوون و لە ئەمسالیان مەسعوودتر بوون. لە دەوری کەریم خاندا هەر موساعەدە و موعاوەنەتێ کە بە خەیاڵدا بێ، بۆ ئەم سنفە ئەکرا.

هەموو شارانی ئێران، لە دەوری ئەم حوکمدارەدا تەرەقی کرد، بەڵام هیچیان وەکوو شیراز نەبوون. کەریم خان ئەغڵەبی ئیحتیمال بە سەبەبی نزیکیی عەشایری خۆی و مەربووتییەتی خەڵکەکەی بە نەفسی خۆیەوە، ئەم شارەی کردبوو بە پایتەخت. بە زەحمەتێکی زۆر، ئیش و کاری مودافەعەی ڕێک خست، بە گەلێ بینای زۆر جوان و زۆر بەکەڵک، شارەکەی تەزیین کرد. دەورەکەشی بە بەعزێ باغ و باغات جوان کرد. بە قەدەر ئەوەی کە لەگەڵ تەزیینی شارەکە خەریک بوو، زیاتر بۆ تەئمینی ڕەفاه و سەعادەتی ئەهلەکەشی سەعی کرد. «شوعلەی ئەم ڕۆژە موحتەشەمە» لە تەڕەف موئەریخێکی ئێرانییەوە باش تەسویر کراوە و کە باسی کەریم خان ئەکا ئەڵێ: «ئەم شەوقە هەموو مەملەکەتی داگیر کرد، بەڵام حەرارەتی لە شیرازدا زیاتر مەحسووس بوو، خەڵکی ئەم شارە لەتیفە، لە ڕەفاه و سەعادەت بە تەواوی بەهرەمەند بوو. لە جەمعییەتی کچانی مەهـ‌ڕوویاندا وەقتی خۆیان ڕائەبوارد. عەیار و یاریکەرانی شەوقدار لە هەموو لایەکا ئەسووڕایەوە، عەشق و کەیف لە هەموو سەرێکدا حاکم بوو».

کەریم خان لە عومرێکی هەشتا ساڵیدا وەفاتی کرد (١٣ی سەفەری ١١٩٣ هـ/ ١٧٧٩ م) بە ئیستقلالێکی تەواو بیست و هەشت ساڵ حوکمدار بوو و بیلخاسسە لە بیست ساڵی دواییدا بە تەواوێ، بێ ڕەقیب حوکمدارێکی ناسراوی ئێران بوو.

ئەخلاق و تەبیاتی

تەسویری ئەخلاق و فەزائیلی ئەم زاتە، سووک و ئاسان نییە. واقیعەن بەعزێ ئاساری حوکمدارانی موتڵەقی تیا بوو، نە زۆر شەدید و نە زۆر حەلیم بوو، تەبیاتێکی موعتەدیلی بوو. لە هەموو ئەدواری حەیاتیدا بە ڕۆحی سووک و ئازادی شۆرەتی سەندبوو و بە سایەی ئەمەوە لە هەڵەشەیی و غرووری مەقامی بڵندی ئەپاراست و موحافەزەی حیلم و تەوازوعی ئەکرد. لەگەڵ ئەمەشدا وەکوو ئینسانانی تر، بەعزەن بە شیددەت جەزای ئەدا و دائیمەن بۆ ئیشێکی موخالیفی تەبعی خۆی، یەکێکی تری ئەکرد بە واسیتە و دەهشەتی ئەخستە ناو دوژمنانی و تەبەعەی عاسییەوە. بەڵام ئەوەندە بە مەرحەمەت بوو کە هەر کەسێ ئیلتیجای پێ بکردایە و تەڵەبی عەفوی لێ بکردایە، ڕەدی نەئەکردەوە. یەکێ لە ئەوسافی هەرە بڵندی، دڵپاکی و چاکی بوو. ئەغڵەبی سەرگوزشتەی حەیاتی خۆی ئەگێڕایەوە کە حەقیقەتەن زۆر غەریب و پڕ مەراق بوو.

کەریم خان لە عەفو و موسامەحەدا جورئەتێکی نەجیبانەی بوو و دەرحەق بەوان کەسانەی کە عەفوی ئەکردن، ئەمنییەت و ئیعتیمادی ئەکرد و بەو تەرحە ڕەبتی شەخسی خۆی ئەکردن. بە دڵ هەموو کەسی خۆش ئەویست، لە وەزائیفی دینیدا زۆر دروست بوو، بەڵام موتەعەسیب و شەدید نەبوو. ڕووخۆش و جازب بوو، لە ئەزواقی دنیەوی بە تەواوی ئیستیفادەی ئەکرد و ئەیویست هەموو کەسێکیش وەکوو خۆی لە نیعمەتی حەیات و دونیا بەهرەدار بێ و لەم خسووسەوە قەت مەیلی ئیفراتی نەکردووە و قەت نەیگەیاندۆتە دەرەجەیەک کە تەئسیر لە مەوقیع و وەزیفەی حوکمداری بکا.

کەریم خان هیچ تەحسیلی نەبوو و نەیئەتوانی بنووسێ و ڕەنگە لە زەمانی منداڵیدا نەچووبێتە حوجرە و نە ئارەزووی چوونی بووبێ؛ کوڕی ڕەئیسێکی بچووکی عەشیرەتێکی کێوی ، بە غەیری ئەو شتانەی کە بۆ حەیاتی بە عەمەل بێ، ئەڵبەتە مەیلی فێربوونی شتێکی تر ناکا. کەریم خانیش لە سەر ئەم شوێنە ڕۆیی و بە قەد پاڵەوانێ بەقووەت و چالاک بوو، لە سواریدا بێ ئەمسال و لە ئەنواعی ئەوسافی عەسکەرییەدا مومتاز بوو. لەگەڵ ئەمەشدا کە خوێندەوار نەبوو، ئەیویست هەموو کەسێ بخوێنێ و تەشویقی ئەکردن. مەجلیسی، جێگەی عولەما و فوزەلا بوو. مەرقەدی شێخ سەعدی و حافزی کە لە ئەتڕافی شیراز بوو، سەرلەنوێ و لە سەر جێگەی قەدیمی بینا کرد و بەعزێ باغ و ئەرازیی بۆ وەقف کرد و پاسەوانی بۆ دانا. لە ناو ئەعمالی زۆر گەورەیدا ئەم حەسەناتەی، بە نەزەری ئەهالی شیرازەوە یەکێ لە ئاساری زۆر مەقبوول و مەشهووری دەوری سەڵتەنەت بوو، چونکە ئەم شارە بە بوونی بە وەتەنی ئەم دوو شاعیرەوە ئیفتیخاری ئەکرد.

یەکێ لە عادەتی کەریم خان ئەمە بوو کە هەموو ڕۆژێک چەند ساعەتێکی بۆ بیستنی شکاتی تەبەعەی تەخسیس ئەکرد. بە موناسەبەتی ئەم عادەتەیەوە حیکایەتێک ئەگێڕنەوە کە بەڕاستی دەلیلێکی زۆر جوان و بڵندی لەسەرخۆیی و عەداڵەتی کەریم خانە کە لە ئیدارەی حکوومەت و ئەهالیدا بەجێی هێناوە.

ڕۆژێک لە دیوانی عەداڵەت، ئیشی تەواو ئەکا و ئەگەڕێتەوە. بە سەبەبی موحاکەمە و مەشغووڵییەتی ئەو ڕۆژەی، زۆر هیلاک ئەبێ. لەو حاڵەیدا کابرایەکی پەشۆکاو بە هەڵەداوان دێتە سەر ڕێگەی و هاوار ئەکا: داد! داد!

کەریم خان لێی ئەپرسێ: تۆ کێی؟

کابرا: توجارم و هەرچیم بوو دز بردی.

کەریم خان: چۆن؟ لە کوێ دزراوە؟

کابرا: نووستبووم.

کەریم خان (بە زمانێکی تووڕەیی و بێتاقەتی): بۆچی نووستی؟

کابرا: بە غەڵەت چووم، وام زانی کە تۆ بێداری.

ئەم جوابە تووڕەیی و عاجزیی لە کەریم خاندا نەهێشت و جورئەتی کابرای بەرامبەر بە عیتابی خۆی زۆر پێ خۆش بوو. ئەمری کرد بە وەزیرەکەی کە قیمەتی ماڵەکەی لە خەزێنە بداتێ و گوتی: ئەبێ سەعی بکەین ئەم ماڵە دزراوە بدۆزرێتەوە. (تاریخ ایران، مالقولم، ل ٨٧)

ئەو ڕێگەیەی کە کەریم خان بۆ دامەزراندن و موحافەزەکردنی قووەت و نفووزی خۆی ئیستیعمالی کردووە، [ویستوویە] لە سایەی حیسسییاتی ڕۆحانییەوە کەسبی قووەت بکا و قەت مەیلی ئەوەی نەکرد بە واسیتەی تاڵان و خراپە، ئۆردووەکەی بە خۆیەوە بنووسێنێ و نەیویست کە بۆ زیادکردنی شەرەفێکی میللیی بێ فائیدە، وەیا بۆ بەرزکردنەوەی مەقامی حوکمداریی خۆی، سیاسەتێکی حەریسانە تەعقیب بکا. تەبعێکی زۆر موتەوازیعی هەبوو و لە جلوبەرگیشدا ئەم حاڵەی هەبوو. لەگەڵ ئەمەشدا حوکم و ئەوامیری قەتعی بوو و لە وەقتی لازمدا توندەتەبیات بوو دەرحەق بە ڕەعیەتی. بە سووڕەتی عوموومی، ڕووخۆش و هاوحاڵ و خۆشەویست بوو، لە ئەخلاق و تەبیاتدا هیچی بە قەت ئەمەی باش و عەجائیب نەبوو کە ئەیتوانی لە موحیتێکی وادا کە تیا ئەژیا، حیس و شعوورێکی تەبیعی و ئینسانی لە ناو هەموو ئیجرائاتی حکوومەتدا بنوێنێ و موەفەقییەتی لەمەدا، بۆ حوکمدارانی موتڵەق دەرسێکی باش بوو.

بە مەسعوودی ژیا، وەفاتی وەکوو مردنی باوکێکی زۆر خۆشەویست و زۆر شایانی ئیعتیمادی عائیلەیەک بوو. هەموو ئێرانییەکی ئەو دەورە ناوی کەریم خانیان لەگەڵ ئەو ئەعمالە گەورانەی کە بۆ تەئسیسی حکوومەتەکە سەرف کردبوو، تەقدیس و تەبجیل ئەکرد و بە سەبەبی عولووی جەنابیەوە هەموو کەسێ بە دڵ و شەوق تابیعی ئەبوو. هەر وەقتێک مەزایا و ئەخلاقی بهاتایە ناوەوە، موحەققەق زۆر زۆر مەدح و سەنای ئەکرا و ئەیانگوت «پادشایەکی گەورە نەبوو، سەرا و مابەینێکی موحتەشەمی نەبوو و فتووحاتێکی کەمی بوو، بەڵام ئەبێ ئیعتیراف بکرێ کە حاکمێکی بێ ئەمسال و موستەسنا بوو» {fn|تاریخی کەدخودا، سێر مالقۆلم ئەڵێ: زۆر دەفعە بیستوومە کە ئەم موتالەعەیە لە تەڕەف ڕوئەسای قاجاری دوای دەوری کەریم خانەوە بیستراوە.

بینینگ لە ئەسەرەکەی خۆیدا (جڵدی ٢، ل ٢٦٧) ئەڵێ: لە هەموو جەدوەلی حوکمدارانی ئێراندا تەنیا ناوی کەریم خانە کە لە تەڕەف هەموو ئەهالییەوە بە باوکێکی خۆشەویست و حاکمێکی عادڵ و ئینسانیترەوە زیکر ئەکرێ و لە زوڵم و تەعەدی دوورە.} .

لە دوای کەریم خان

وەفاتی کەریم خان مەبدەئی تێکچوونی حکوومەتی زەند و پشێویی مەملەکەتی ئێران بوو. کەریم خان پێنج کوڕی بوو ، یەکێکیان لە پێش خۆیدا وەفاتی کردبوو. تەنیا چواری مابوو کە قەزا و قەدەر هەموویانی تووشی خیانەت و غەدری ڕوئەسای عائیلەی خۆیان کرد.

زەکی خان هەر لە دوای وەفاتی کەریم خان، حکوومەتی هێنایە ژێر دەسی خۆی. بەعزێ لە ڕوئەسای عەشیرەتی زەند شەخسەن لە زەکی خان ئەمین نەبوون و لە وەحشەت و خیانەتی، خۆفیان بوو. لە بەر ئەمە ئیچ قەڵایان گرت و بۆ مودافەعە خۆیان حازر کرد و لە عەینی وەقتدا خۆیان بە تەڕەفداری ئەبولفەتح خانی کوڕی کەریم خان ئیعلان کرد. زەکی خان لە ئیعلانکردنی وەلیعەهدیی ئەبولفەتح خان و محەمەد عەلی خانی برای ، بۆ تەختی باوکیان، موزاهەرەتی ئەهالی لێ مەنع کردن، بەڵام لە حەقیقەتدا هەردووکیان بە ناو حوکمدار بوون و بە بەهانەی ئەمەوە کە خزمیان بوو، ئەم دوو شازادە جاهیلە لە ئومووری ئیدارەی دەوڵەتدا شارەزا نەبوون، هەموو حوکم و نفووزی گرتبووە دەس خۆی و لە هەموو ئیش و کارێکدا لە تەڕەف مەشهوور عەلی موراد خانی خوشکەزایەوە موعاوەنەتی دی.

زەکی خان بۆ زەوتکردنی ئیچ قەڵا زۆری هەوڵ دا بەڵام ئەم ئیشە ئەوەندە سووک نەبوو. زەکی خان لە ئەندێشەی موحاسەرەیەکی دوور و درێژ ڕێگەی حیلە و فێڵی گرتە پێش. بە سوێند و قورئان ڕوئەسای ئیچ قەڵای تەئمین کرد و نەک ئەمەی هەر عەفویان بکا، بەڵکوو وەزیفەی گەورە گەورەشی پێ وەعد دان، ئەم ڕوئەسایە بڕوایان کرد و تەسلیم بوون و زەکی خان بە خیلافی سوێند و وەعدی، هەموویانی بە سووڕەتێکی فەجیعانە کوشت.

سادق خان کە خەبەری وەفاتی کەریم خانی بیست، بەسرەی بەجێ هێشت و ڕووی کردە شیراز. کە نزیک ئەم شارە بووەوە، ئۆردووگای هەڵدا و جەعفەر خانی کوڕی نادر شاهی نارد تا لە وەزعییەت و فیکری زەکی خان دەرحەق بە ئیرادەی حکوومەت بگا. جەعفەر خان گەڕایەوە و وەعد و تەئمیناتی زەکی خانی بۆ باوکی گێڕایەوە، لەگەڵ ئەمەشدا باوەڕ پێنەکردنی تەوسیە کرد، چونکە موحتەمەل بوو تووشی عەینی غەدر و ئیهانە ببێ کە دەرهەق بە ڕوئەسای زەند کرا. ئەم تەوسیەیە تەئسیری لە سادق خان کرد و ئومێدی لە ڕێکەوتن بڕی و قەراری دا کە شیراز موحاسەرە بکا و بە گوێرەی میقدار و موحیبەتی ئۆردووەکەی، لە غەلەبە ئەمین بوو. بەم قەناعەتە خۆی حازر کرد.

لەولاوە زەکی خان کە تەماشای کرد بە فێڵ سادق خانی بۆ جەلب نەکرایە شارەوە، دەسبەجێ ئەبولفەتح خانی حەپس کرد و محەمەد عەلی خانی برای کە تا ئەو وەقتە لە حوکمداریدا شەریکی ئەبولفەتح خان بوو، بە تەنیا بە شاهی ئێران ئیعلان کرد و سێ کوڕی سادق خانیشی کە لە شیرازدا بوون، خستە حەپسخانەوە. قاپیی شاری داخست و ئیعلانی کرد کە ماڵ و منداڵی زابتان و نەفەراتی ئۆردووی سادق خان هەمووی ئیعدام ئەکرێ. نەتیجەی ئەم ئیعلانە بە موافیقی مەتلووبی بوو، چونکە هەموو کەس ئەیزانی کە ڕژاندنی خوێنی ئەو مەعسوومانە لە لای زەکی خان وەکوو ئاو خواردنەوە وایە. لە ترسی ئەمە هەموو زابتانی ئۆردووی سادق خان و هەموو ئەفرادێ کە ماڵ و منداڵیان لە شاردا بوو، سادق خانیان بەجێ هێشت و چوونەوە شیراز.

بەم تەرحە هەموو پلان و ئومێدی موەفەقیەتی سادق خان تێک چوو و تەنیا ٣٠٠ کەسێکی لە دەور ما و لەگەڵ ئەمانە ناعیلاج ڕایکرد بۆ کرمان. زەکی خان قووەتێکی سوارەی ناردە سەری و لە چل میلێکی شەرقی شیراز لە دەربەندی ئورسینجاندا تووشی بوون و کەوتنە شەڕ. کوژرانی قوماندانی ئەم لەشکری سوارەیە بووە سەبەبی شکان و گەڕانەوەی قووەتەکە بۆ شیراز، سادق خان خۆی گەیاندە کرمان و ئیلتیجای کردە قەڵایەکی بچووک.

یەکێ لە وەقایعی موهیممەی دوای وەفاتی کەریم خان، خەلاسبوون و دەرچوونی ئاغا محەمەد خانی قاجار لە شیراز بوو. ئەم زاتە کە لە ساڵی ١٧٤٧ م (١١٦٠ هـ)دا ئەسیر کرابوو، لەو تاریخەوە تا ئێستا، لە شیرازدا قەلعبەند کرابوو. بەینێک موساعەدەی کرابوو کە جارجار بچێ بۆ ڕاو. کەریم خان زۆر لوتفی دەرحەقی بوو و لە ئیش و کاری حکوومەتیدا لە ڕەئی ئیستیفادەی ئەکرد. ئاغا محەمەد خان موقەددەراتی خۆی بە مردنی کەریم خانەوە ڕەبت کردبوو و ئینتیزاری ئەوەی ئەکرد. خوشکیشی ژنی کەریم خان بوو. ڕۆژی وەفاتی کەریم خان لە پەشۆکیی حکوومەت و موحافزان ئیستیفادەی کرد و لەگەڵ چەند خزمەتکارێکیدا لە شار هاتە دەرەوە و ڕۆیشت و خۆی گەیاندە مەملەکەتی خۆی و قووەتێکی زۆری کۆ کردەوە و ئیعلانی شاهی کرد (١٧٧٩ م/ ١١٩٣ هـ).

زەکی خان ئەیزانی کە ڕەئیسی قاجار تەنیا بە مازەندەران ڕازی نابێ، لە بەر ئەوە، هێنای لەشکرێکی هەڵبژێردراوی لە قوماندای عەلی موراد خانی خوشکەزایدا نارد بۆ ئەو تەڕەفە تا مەنعی پێشکەوتنی بکا؛ بەڵام بەم حەرەکەتە خۆی زیاتر تووشی تەهلوکە کرد. خوشکەزاکەی ئازا و حەریس بوو، بە تەجروبە تێگەیشتبوو کە شەرائیت و ئەحواڵی مەملەکەت بۆ کەسێکی وەکوو خۆی، بەبێ قووەت موساعید نابێ و بەم قەناعەتە لە شوێن فرسەتێک ئەگەڕا، کە بەرامبەر حوکمدارێکی وا زاڵم، کە قەت لێ ئەمین بوونی مومکین نییە و هیچ تەبەعەیەکی حەزی لێ ناکا، عوسیان بکا. دەعوەت و ئیستیمدادی سادق خان، لە وەقتی ڕاکردنی لە شیراز و لە وەقتی گەیشتنی عەلی موراد خان بە تەهران، بووە بەهانەیەکی باش. بەم فیکرە ئومەرا و زابتانی لەشکری کۆ کردەوە و پێی گوتن کە یارییەدانی ڕەئیسێکی وەکوو زەکی خان، کە موعامەلەیەکی زۆر خراپی دەرحەق بە کوڕانی کەریم خان کردبێ، جائیزە یان نا؟

خولاسە، بە ئاسانی ئەمانەی ئیقناع کرد. لە دوای ئەمە، عەلی موراد خان ڕووی کردە ئەسفەهان؛ کە نزیک بووەوە، والییەکەی زەکی خان ڕایکرد. هەموو تەبەقەیەکی ڕەعیەت، تەڕەفداری غەلەبەی عەلی موراد خان بوو. بێجگە لەوەش ئیعلانی کرد کە مەقسەدی لەم حەرەکەتە، سیرف دانانی کوڕە گەورەی کەریم خان لە سەر تەختی باوکیەتی و بە غەیری ئەمە، فیکرێکی تری نییە. ئەم ئیعلانە زیاتر موحیبەتی ئەهالی بۆ جەلب کرد.

زەکی خان، کە لە عوسیانی خوشکەزاکەی خەبەردار بوو، ئەقڵی لە سەرا نەما، زوو بە زوو لەشکرێکی کۆ کردەوە و ڕووی کردە ئەسفەهان، بەڵام ئینتیقامی ئیلاهی بۆی نزیک بووبووەوە و کە گەیشتە «یەزدی خواست»، داوای بەعزێ ڕەسمی ئەو ساڵەی لێ کردن کە ئەمری بە کۆکردنەوەی کردبوو. ئەهالی ئینکاری کرد و لە بەر کەمحاڵییان، پاڕانەوە. لە باتی عەفو، پیاوماقووڵەکانی کۆ کردەوە و لە پەنجەرەی قەڵاکەوە خستنیە خوارەوە. بەمەش وازی لێ نەهێنان و سەیدێکی موبارەکی ئەم شارەشی ڕاکێشایە لای خۆی و بە عەینی بەهانە ئەویشی بەو دەردە برد و ویستی بەعزێ شەناعەتی تریش بکا، بەڵام موحافیزەکانی قەبووڵیان نەکرد و بە سەبەبی ئەم وەحشەتەیەوە لێی سارد بوونەوە و خۆیان لێ داگرت و کوشتیان (١٧٧٩ م).

لە دوای کوژرانی زەکی خان، ئەبولفەتح خانی کوڕی کەریم خان بە شاهی ئێران ئیعلان کرا (١٧٨٠ م). ئەم زاتە جورئەتکار و عادڵ بوو، تەبعێکی باشی بوو، حەریس نەبوو. بەڵام وا دیار بوو کە لە عۆدەی ئەم ئیشە زەحمەتە نایە، لەگەڵ ئەمەشدا شوبهە نییە کە بۆ لەناونەچوونی خانەدانی زەند و ئیعادەی سکوون و ئاسایش، بە غەیری ئیعلانی شاهیی ئەو، چارەیەکی تر نەبوو.

سادق خان کە خەبەری لەناوچوونی زەکی خانی بیست، هەڵسا و ڕووی کردە شیراز . ئەم ئەمیرە سەردارێکی باش و بەعەقڵ و تەدبیر بوو، بەڵام زۆر حەریسی سەڵتەنەت بوو. لە لایەکی تریشەوە لە ژێر ئیدارەی حوکمدارێکی جاهیل و زەعیفدا ژیانی پێ ناخۆش بوو. خولاسە مودارای مام و برا، لەم خسووسەوە مومکین نەبوو. نیهایەت سادق خان برازاکەی گرت و چاوی ئەو بەسەزمانەی هەڵکۆڵی و خۆی بە شاهـ ئیعلان کرد (١١٩٤ هـ/ ١٧٨٠ م)، بەڵام هیچ ئومێد نەئەکرا کە تەختێک کە بەم زوڵمە دەست کەوتبێ، پایەدار بێ و واقیعەن تەهلوکەی هەرە گەورەی، عەلی موراد خانی زڕکوڕی بوو. جەعفەر خانی کوڕی ناردە ئەسفەهان تا لەوێوە موراقەبەی حەرەکاتی عەلی موراد خان بکا .

لە وەقتی وقووعی ئەم حادیساتەدا عەلی موراد خان لە تەهران بوو، کە ئەم خەبەرەی گەیشتێ، دەسبەجێ خۆی بە شاهـ ئیعلان کرد و لەگەڵ لەشکرێکی زۆر، ڕووی کردە ئەسفەهان و کە نزیکی ئەم شارە بووەوە، والییە تازەکەی ڕایکرد.

سادق خان، ئۆردوویەکی بیست هەزار کەسی پێکەوە نا و خستییە ژێر ئیدارەی تەقی خانی کوڕی و ئەم لەشکرە تەعەڕوزی کردە سەر عەلی موراد خان و بووە مانیعی پێشکەوتنی و بڵاوەی بە لەشکرەکەشی کرد. بەعزێکیان ئیلتیحاقی لەشکری تەقی خانیان کرد. عەلی موراد خان لەگەڵ بەعزێ لە خزمان و تەوابیعی خاسی خۆی، گەڕایەوە هەمەدان و ئەم وڵاتەی موحافەزە کرد. سادق خان کاغەزی بۆ کوڕەکەی نووسی و نەسیحەتی کرد کە لەم غەلەبەیە و موساعەدەی تالعە، ئیستیفادە بکا و تەهلوکەی عەلی موراد خان بەرتەرەف کا. بەڵام ئەم شازادە جاهیلە گوێی نەدایە و موزەففەرانە داخڵی ئەسفەهان بوو و نزیک مانگێک بەبێ غائیلە وەختی ڕابوارد، بەڵام عەلی موراد خان لەم فرسەتە بە تەواوی ئیستیفادەی کرد و خۆی کۆ کردەوە.

لە وەقتێکدا کە تەقی خان بۆ ئیکمالی فتووحات ڕووی کردبووە عێراق و بەعزێ لە ڕوئەسای مەعییەتی لێی جوێ ببوونەوە، لە نزیک هەمەدان تووشی عەلی موراد خان هات و زۆر خراپ شکا و بە هەزار حاڵ دەرچوو و ڕایکرد بۆ شیراز. عەلی موراد خانیش لە دوای ئەمە، بەعزێ فتووحاتی تری کرد و قووەتێکی زۆری پەیا کرد و قەراری بە موحاسەرەی شیراز دا.

سادق خان کە خەبەری هاتنی عەلی موراد خانی بۆ سەر پایتەخت بیست، بە پەلە ئۆردوویەکی (بەشی زۆری پیادە بوو) پێکەوە نا و ناردیە ٢٥ میلێکی شیراز، تا نەهێڵن عەلی موراد خان پێش کەوێ. وەلحاڵ ئەم لەشکرە لە وەقتێکدا کە خەریکی بەشکردنی ئەرزاق بوو، تووشی تەعەڕوزی عەلی موراد خان بوو و ڕایکرد و لە تەرەف لەشکری سوارەوە بە شیددەت تەعقیب کرا.

شیراز هەشت مانگێک موحاسەرە وەیا تەجرید کرا. موحاسرین بۆ ئیسقاتی قەڵا هیچ ئەزیەتی خۆیان نەدا، بەڵام مودافیعین و ئەهالی، چونکە زۆر زۆر موحتاجی خواردەمەنی بوون، لە فیکری عوسیانا بوون. بەشێکی مودافیعین قاپییەکەیان زەوت کرد و بۆ عەلی موراد خانیان کردەوە. بەم تەرحە شارەکە کەوتە دەسی و حوسنی موعامەلەی لەگەڵ ئەهلەکەی کرد.

سادق خان بە خۆی و ماڵ و منداڵیەوە لە ئیچ قەڵاکەدا خۆی قایم کردبوو، بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو بە ناعیلاجی تەسلیم بوو و لەگەڵ هەموو کوڕەکانیا کە لەوێ بوون، ئیعدام کرا (١٧٨١ م). تەنیا جەعفەر خانی کوڕی نەجاتی بوو، چونکە زۆر لە پێش گیرانی شارەکەدا لەگەڵ عەلی موراد خان تێکەڵیی پەیا کردبوو. سادق خان لە زەمانی کەریم خانی برایدا بە ئیعتیدال و حوسنی موعامەلە و عەدالەتی، لە ناو ئێراندا شۆرەتێکی باشی بوو، باخسووس فەتحی بەسرەش شەرەفێکی تری عەلاوەی ئەو ئەوسافانەی کردبوو، بەڵام لە دەوری دواییدا بەبێ حەرەکەتی و بەدموعامەلەیی دەرحەق بە قەومی خۆی، ئەم شۆرەتەی ون کردبوو و ئومێدی بە حوکم و حوکمداری نەمابوو.

لەم حاڵەدا ئینسان نازانێ بەزەیی بە سەری سادق خانی لەتاجبڕاو بێ، یا بە چاوانی هەڵکۆڵراوی کوڕی کەریم خاندا، کە شۆرەت و وەحشەتی ئەم خانەدانە تەنیا لە سایەی ئازایی و گەورەیی ئەوەوە پەیا ببوو.

عەلی موراد خان بەم تەرحە بوو بە شاهی ئێران، لە موعامەلە و غەلەبەی، وا دەرئەکەوت کە ئەم مەملەکەتە چەند ساڵێک ئەحەسێنێتەوە. لە ناو سەرلەشکرانیا هیچ کەسێ لە وەقتی موحاسەرەدا بە قەد ئەکبەر خانی کوڕی زەکی خان شۆرەتی نەسەندبوو؛ بەڵام ئەوەندەی کە ئازا و مەزبووت بوو، ئەوەندەش زاڵم و مونتەقیم بوو، بە دەرەجەیەکی وا کە بە تەعجیلی قەتڵی سادق خان و سێ کوڕەکەی و بەعزێ ڕوئەسا، ئیکتیفای نەکرد بەڵکوو ئەم جینایەتەیشی بە دەس خۆی کرد؛ بەڵام حەقسێنی گەورە ئەمەی کرد بە سەبەبی تەعجیلی قەتڵی خۆشی و بە تەرتیبی سووئی قەسد، دەرحەق بە شاهـ ئیتتیهام کرا و ئیقناعی عەلی موراد خان زەحمەت نەبوو، جەعفەر خان بە دەسی خۆی ئەم پرەنسەی کە هێشتا خوێنی باوک و براکانی بە دەستیەوە بوو، ئیعدام کرد.

عەلی موراد خان لە دوای چەند مانگێک چووە ئەسفەهان و ئێرەی کرد بە پایتەختی خۆی. ئەوەندە لە جەعفەر خانی زڕبرای ئەمین بوو کە بەبێ تەرەدود کردی بە والیی سەرلەشکر، شێخ وەیس کوڕی بوو و موحافەزەی سەرحەدی شیمال و تەرەسود کردنی ئاغا محەمەد خانی قاجاری تەودیعی ئەو کردبوو. ئەم شازادەیە لە ئەووەڵا زۆر موزەفەریەتی بوو و مازەندەرانی داگیر کرد و ڕەئیسی قاجاری شکاند و ڕایفڕاندە ئەستەرئاباد، قووەتێکی نارد بە دوایدا، بەڵام محەمەد زاهیر خانی [قوماندانی] ئەم لەشکرە، خەتی ڕەجعەتی خۆی موحافەزە نەکرد و لە پاشدا ڕێگەی گەڕانەوەی بۆ مازەندەران بڕا و نەیتوانی بگەڕێتەوە و تووشی تەعەڕوزی قاجار بوو و کوژرا. ئۆردووەکەشی تەفر و توونا بوو، بەعزێکی کە دەرچووبوو، خۆیان گەیاندە لەشکری شێخ وەیس و ئەویشیان بڵاو کردەوە و شێخ وەیس مەجبوور بوو مازەندەرانی بەجێ هێشت و گەڕایەوە تەهران و لەم شارەدا لەگەڵ لەشکری عەلی موراد خان یەکدگیر بوو (١١٩٩ هـ/ ١٧٨٤ م).

عەلی موراد خان تووشی نەخۆشییەکی زۆر گران هاتبوو، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا فەعالییەتێکی فەوقەلعادەی نواند. لەشکرێکی بۆ مازەندەران [نارد] و خۆشی فکری وا بوو کە لە دوای ئەم لەشکرەوە بچێ. لەم سەرەیەدا بیستی کە جەعفەر خان عوسیانی کردووە و ڕووی کردۆتە پایتەخت. عەلی موراد خان ئەوەندە موتەئەسیر بوو کە خۆی ڕانەگرت و ڕووی کردە ئەسفەهان و وەزیر و حاکمەکەی هەرچەندە تکایان لێ کرد، کەڵکی نەگرت و لەو زستانە ساردەدا و بەو نەخۆشییە قورسەوە، سوار بوو ڕۆیشت و بە نەتیجە لە ڕێگە وەفاتی کرد (١٧٨٥ م). ڕوئەسا و پیاوماقووڵانی لەشکر، مردنی شاهیان شاردەوە تا گەیشتنە پایتەخت. لەشکرەکە لەم وقووعاتە خەبەردار بوو، بڵاوەی کرد و لە هەموو لایەکەوە دەسیان کرد بە خراپە و تاڵان.

ئەتوار و ئەخلاقی عەلی موراد خان لە تەڕەف گەلێ کەسەوە بەیان کراوە؛ وا دیارە کە زۆر جەسوور و مەتین بووە. هیچ ئیفادەیەک بە قەدەر شەهادەتی دوشمنێکی موقتەدیر مەقبوول نابێ، ئاغا محەمەد خانی قاجار کە لە حاڵی حەیاتی ئەم حوکمدارەدا بۆ موحافەزەکردنی مازەندەران زۆر تووشی ئەزیەت ببوو، بەرامبەر بە تەشویقاتی مەعییەتی، بۆ چوونە سەر عێراق ، ئەیگوت: سەبر بکەن تا ئەم کوێرە موحتەرەمە لە ناو بچێ، ئینجا لە دوای ئەو، ئەم ئیشەمان بۆ ئەچێتە سەر.

لە بەینی وەفاتی عەلی موراد خان و گەیشتنی جەعفەر خان بە ئەسفەهان، پێنج ڕۆژ مۆڵەت بوو و لەم موددەتەدا عینوانی شاهی لە تەرەف والیی ئەسفەهان، بەکر خانەوە غەسب کرابوو؛ بەڵام کە جەعفەر خان گەیشتە پایتەخت، ڕایکرد و پیاو نێررا بە شوێنیا و گرتیان. ئیتر بە غەیری شێخ وەیس کەسێکی تر نەبوو کە بتوانێ ئیدیعای سەڵتەنەت بکا. جەعفەر خان کاغەزێکی برادەرانەی بۆ نووسی و لە دوای ئەمە کە هێنایە ژێر حوکم و نفووزی خۆی، موعامەلەی لەگەڵ گۆڕی و بۆ ئەوەی کە ئیتر نەتوانێ بەرامبەر بە مامەکەی، دەعوای حکوومەت بکا، کوێر کرا.

ئاغا محەمەد خانی قاجار ئەو وەعدەی کە بە تەرەفدارانی خۆی دابوو، بەجێی هێنا. واقیعەن گوتبووی کە لە دوای وەفاتی عەلی موراد خان لەگەڵیانا ئەچێتە سەر عێراق. ئیتر بۆ بەجێهێنانی ئەم وەعدە، مانیعێک نەمابوو، لەگەڵ ٥٠٠ تا ٦٠٠ سوارێکی خەواسی خۆی، لە چیاکانی مازەندەران هاتە خوارەوە، کە تەماشای کرد قووەتەکەی پەیدەرپەی بە ئیلتیحاقی تەرەفدارانی ڕوو لە زیادی دایە، بۆ سام شکاندنی (تەشجیعی) ئۆردووەکەی، جەسوورانە ڕووی کردە ئەسفەهان و لە دوای دوو مانگ، کەمێ زیاتر، لە پاش وەفاتی عەلی موراد خان داخڵی ئەسفەهان بوو (٦ی مایسی ١٧٨٨ م) و جەعفەر خانیش لە پێش گەیشتنی ئەودا بە تاڵووکە شارەکەی بەجێ هێشتبوو و لەم تاڵووکەیەدا هەموو بارگرانی و خەزێنە و بەیاخی شاهیش لە تەڕەف عوساتی ناو پایتەختەوە تاڵان کرابوو .

لە وەقتێکدا کە ڕەقیبە بەقووەتەکەی بەم تەڕحە لە ئەسفەهاندا جێگیر بوو، جەعفەر خانیش داخڵی شیراز بوو، سەداقەتی سەید مورادی حاکمی شیراز، زۆر جێگەی باوەڕ نەبوو، بەڵام ئەهالیی شیراز، بە تەئسیری ڕوئەسا و ئەشرافی مەملەکەتەکە، تەرەفداری جەعفەر خان بوون. لە ناو ئەشرافدا هەرە فەعال و بەنفووزیان حاجی ئیبراهیم بوو و لە تەرەف جەعفەر خانەوە دەسبەجێ ڕوتبەی کەلانتەر یەعنی والییەتی «فارس»ی درابوویە.

ئاغا محەمەد خان نەیویست فرسەت فەوت بکا، بەعزێ شەڕی بێفائیدەی لەگەڵ بەختیاریی فارس کرد و لە نەتیجەدا ناچار ما و بە عەجەلە گەڕایەوە تەهران. جەعفەر خان لەم فرسەتە ئیستیفادەی کرد و ئەسفەهانی سەندەوە و ڕەحیم خانی والیی ئاغا محەمەد خانی گرت و کوشتی. بەڵام لە دوای بەینێک کە بیستی ئاغا محەمەد خان دیسانەوە ڕووی کردۆتەوە ئەسفەهان، ئەم شارەی بەجێ هێشت. موقابەلەی جەعفەر خان لە شکڵی مودافەعەدا بوو، چونکە ئاغا محەمەد خان زۆر قووەتی پەیا کردبوو و وڵاتانی شیمالی ئێران و عێراقی عەجەمی هەموو داگیر کردبوو و فیکری موحاسەرەی شیرازی بوو. جەعفەر خان وەکوو بەرامبەر بە ڕەئیسی قاجار زەعیف و عاجز بوو، لە عۆدەی عوسیانی داخڵیش نەئەهات. والیی هەمەدان کە ناوی ئیسماعیل خان بوو، عوسیانی کردبوو و ئەو لەشکرەی کە جەعفەر خان ناردبوویە سەری، شکاندبووی. لە دوای زایعاتێکی زۆر شاری یەزدیشی لە دەس چووبوو، بەڵام لە ئاخیر ساڵی سەڵتەنەتیدا تالعی زیاتر موساعەدەی کرد. لوتفعەلی کوڕی، سەفەرێکی غالبانەی لە وڵاتی «لار»دا کرد و دووریی ئاغا محەمەد خان جەسارەتی دایە و بە قووەتێکی زۆرەوە ڕووی کردە ئەسفەهان و قووەتی موحافەزەی ئەم شارەی شکاند، بەڵام ئەم غەلەبەیە ئەوەندە دەوامی نەکرد و خەبەری نزیکبوونەوەی ڕەئیسی قاجار، دیسان ئەم شارەی پێ چۆڵ کرد. جەعفەر خان لە تەڕەف ئەهالییەوە خۆشەویست بوو و لەگەڵ ئەجانبیشدا موعامەلەی باش بوو. تەبعی حەلیم و حورمەتکار و عەداڵەت[خواز] بوو. ئومووری ئیدارەی دابووە دەس وەزیرێکی عاقڵ و موحتەرەم، بەڵام دەرحەق بە یەکێ لە ئومەرای زۆر سادقی و حەتتا بە زیددی ئیعتیقادی، موعامەلەیەکی ناشیرینی کرد و ئەمە بووە سەبەبی سووئی شۆهرەتی و حەتتا ڕووخانی بینای حەیات و سەڵتەنەتی. لە ناو ئومەرای جەعفەر خاندا «حاجی عەلی قولی خان کازروون»ی هەبوو و ئەم ئەمیرە لە تەرەف جەعفەر خانەوە بۆ تەسکینی عوسیانی کاشان نێررابوو. عەرەب محەمەد حسێن خان، ڕەئیسی عوسات بوو. حاجی عەلی قولی خان تەنگی پێ هەڵچنی و مەجبووری ئیتاعەتی کرد. لە ناو ئوسەرای عاسییەدا ١٥٠٠ کەسێکی خۆراسانی هەبوو کە لە دوای موقاوەمەتێکی تەواو، بە شەرتی موحافەزەی شەرەفیان، تەسلیم بووبوون. جەعفەر خان گوێی نەدایە ئەم قەولی شەرەفی حاجی عەلی قولی خان و ئەم خۆراسانییانەی خستە حەپسخانەوە. هەرچەندە حاجی عەلی قولی خان ڕجا و تکای کرد، فائیدەی نەبوو. لە بەر ئەوە، ئەم ئەمیرە بەشەرەفە تەرکی خزمەتی جەعفەر خانی کرد و ڕۆییەوە بۆ وڵاتی خۆی. لە دوای بەینێک جەعفەر خان لەشکرێکی ناردە سەری و تەکلیفی هاتنە سەر شیرازیان لێ کرد، بەڵام بە تەئمینات قەبووڵی نەکرد و نیهایەت گرتیان و هێنایە شیراز و خستیانە حەپسخانەوە. حاجی عەلی قولی، لەگەڵ بەعزێ مەحبووسی تردا بۆ ئینیتقام سووئی قەسدێکی لە حەق جەعفەر خان تەرتیب کرد. لە ناو ئەو مەحبووسانەدا یەکێکیان سەیید موراد خان بوو کە بە سەبەبی مەئموورییەتی پێشووی و ئیعتیباری، هەرە موهیممی ئەعزای ئەم تەرتیباتە بوو و نفووزێکی زۆری بوو. کە تەرتیباتی سووئی قەسد تەواو بوو، ئافرەتێکی ئەسیر میقدارێ دەرمانی بێهۆشیی برد و کردیە ناو خواردەمەنیی جەعفەر خانەوە و لە وەقتی بێهۆشیدا مەحبووسەکان بە واسیتەی تەرەفدارانیانەوە نەجات دران و خۆیان گەیاندە هۆدەکەی جەعفەر خان و کوشتیان و سەرەکەیان لە ئیچ قەڵاوە فڕێ دایە بەر دەرگاکەی و بە ناو شارا جاڕیان دا کە جەعفەر خان لە ناو چووە (١٧٨٩ م).