بەشی سێیەم: نووسیار (املا)
1. Wushe y sade
1
پیتە ناسیاریی (ادات تعریف معین) «ye(e), (yeke) eke» و پیتە ئینکاریی (ادات تعریف غیرمعین) «yê(ê), (yêk) êk» و پیتە گەلیی (ادات جمع) «(yan) an» بنووسرێن بە دوای ووشەکەیانەوە؛ وەکوو،
Shar-eke = Shareke
ga-yeke = gayeke
kurh-e = kurhe
da-ye = daye
bra-yan = brayan
merh-ek = merhek
dê-yek = dêyêk
kerwêshk-ê = kerwêshke
ga-yê = gayê
kich-an = kichann, kichekan
2
بۆناوە پێوەنووساوەکان (ضمائر متصلە) دیارە، کە ئەنووسێن بە ووشەکانی پێشیانەوە:
-1-
bawk-im = bawkim
bra-t = brat
kak-y = kaky
xalh-man = xalhman
mam-man = mamman
nenk-yan = nenkyan
-2-
kewam
daykit
westay
ejnoman
zawatan
hewêyan
-3-
legelhim
lêt
pêy
boman
pêtan
têyan
3
وێنەی نووسرانی دەمەکانی باس (زەمانەکانی فعل)؛ [لەم وێنانەدا بۆناوە پێوەنووساوەکان لە کاری باسلێکراودا (فاعل)، لە کاری تەواوکەری سەربەخۆدا (مفعول صریح)، و لە کاری تەواوکەری بەیاریەدا (مفعول غیر صریح) ئەبینرێن]:
-1-
nexosh-im = nexoshim
chak-yt = chakyt
aza-ye = azaye
xeriyk-yn=xeriykyn
êwe berz-in = berzin
ewan yaxiy-n= yaxiyn
-2-
nexosh niym
chak niyt
aza niye
xeriyk ni’yn §21
êwe berz niyn
ewan yaxiy niyn
-3-
minalh bum
diyar buyt
gewre bu
shareza nebuyn
êwe shêt nebun
ewan dirh bun
-4-
ekew-im = ekewim
ekew-y = ekewy
ekew-ê = ekewê
ekew-yn = ekewyn
ekew-in = ekewin
ekew-in = ekewin
-5-
hêna-m = hênam
hêna-t = hênat
hêna-y = hênay
hêna-man = hênaman
hêna-tan = hênatan
hêna-yan = hênayan
-6-
ey hênim
em nêryt
et nêrê
nayan nêryn
eman nêrin
etan nêrin
-7-
binuwsim
birhêjy
birhwa
pixönyn
pikewin
bimênin
-8-
biy cuwm
biy drhyt
bim biynê
bit nasyn
neman biyen
neyan krhyn
-9-
em nardyt
narditim
nardny
nardimanin
nardtanyn
nardyanyt
-10-
nem nardy
net nardim
ney nardyn
neman nardin
netan nardyn
neyan nardin
-11-
kushtuwmyt
kushtuwtim
kushtuwmy
kushtibumanin
kushtibutanyn
kushtibuyanin
-12-
em bird
et birdim
ey birdim
neman ebirdin
netan ebirdyn
neyan ebird
-13-
bim diyaye
bit diyaye
biy diyaye
biman diyaye
bitan diyaye
biyan diyaye
-14-
Pety psand u rhay kird.
Cholekeyeky girtibu, ney ezaniy, chony rha grê.
Waman lê nekirdnaye, chaktir ebu.
Kewêkim girt, pêyan ser brhiym.
Ew awe birhêje; mey rhêje; ney rhêjin.
4
«ysh»ی ووشەیەکخەر (حرف عطف) هەمیشە بە تیپی پێشیەوە ئەنووسێ:
Sêwysh exom.
Birduwyshmane.
Neyshtan birduwe.
Eyshit xward.
Neyshit xward.
Darekeysh bishkêne.
Biyshy shkêne.
Birdyshy.
Neyshy suwtênin.
Biyshtan girtaye.
Biyshyan girtnaye.
Biyshy biyniynaye.
êmeysh neman hênabunaye.
Minysh diybêtim.
Diybêtyshim.
Chuwbêtysh.
Diybêtyshit.
Kewtibuyshmaye.
Biysh bumaye be piyaw.
Kewtibyshy.
5
«(ye) e»ی دوایی ئاوەڵناو نشانی (صفت اشارت) بە ووشەکەی پێشیەوە ئەنووسێ:
em köxa-ye = em köxaye
em mryshk-e = em mryshke
ew mryshkane
ew bare dare
em bare darane
ew köxayane
6
«y»، «ke»ی بۆناوە لێکدەر (ضمیر وصلی) بە جوێ بنووسرێ:
Kurhiyne, ewe y êwe eyken, narhewaye.
Aghayine, ewe y naxönê, pashiyny gende.
Xunche, ew goraniye xoshe ke to eylhêy taze da hatuwe.
Her qewmê ke xöndewariy beqed zman girtin be pewyst nezanê, beshy birsiyetiy w diyliye.
7
«y»ی ووشە تەواوی (ادات اضافة) بە جوێ بنووسرێ:
Eme ba y barane.
Ewe hode y nustin bu.
Gö y piyaweke kerh bu.
Muw y Pirchy estuwre.
Deng y deholh le duwr xoshe.
Ew kurhe y bawky mamosta y êmeye, desy shkawe.
Kilk y espy Köxa’ke y Qirhge drêje.
8
«y»ی ووشە تەواوی (حرف جر) بە ووشەکەی پێشیەوە نەنووسێنرێ:
Echim e bazarh, kebab y germ exom.
Hêshuwyêk y trêy be plarê xist e xwarê.
Kê xisty e Xwarê?
Pezyshkeke hêna ye qse.
E la y kes nachê.
9
«tê، pê، lê، bo، be، le»ی ووشەتەواوی بە ووشەکانی پێشیانەوە نانووسێنرێن؛ بەڵام «(a) da»، «ewe» بە ووشەی پێشیانەوە ئەنووسێنرێن:
Le malhewe hatbum.
Be derbendekeda pichuwmaye, gurgeke le shaxêkewe bom ehat e xwarewe.
Le rhojêk y wehada chawim pêy kewt.
Lêm bibuwre; natwanim têt bgeyênim.
Le kolhana tuwshy bum, we pêm wut.
Rhêwiyeke xza ye kunewe.
10
«(yê) ê»ی ووشەتەواوی بە جوێ بنووسرێ:
Dêyeke imshew ey geyn ê.
Ew ktêbêky da yê, belham deftery nadat ê.
Diysanewe gayeke kay nedrawet ê.
11
«u/w»ی ووشەیەکخەر (حرف عطف) بە جوێ بنووسرێ:
Em baxe gulh u rhêhaney zore.
Dönê ewanysh trê w henciyryan ekrhiy.
Kar u gyskeke chiyan lê hat?
Kabra w kurhekey nan exon.
12
ئەگەر ووشە تەواوییەکانی «e، bo، be، le» پێش ووشەی وەک «سەر، ژێر، کن، بن، ناو، لا ... هتد»، بکەون،
١- ئەگەر ئەم ناوانەی دوایی، «y»ی ئیزافەیان لەپاشەوە نەیێت، لەگەڵ ووشە تەواوییەکان بەسەریەکەوە ئەنووسرێن، چونکە ئەبنە ووشەلێکدراو (☜§13)؛ وەکوو،
Dönê chuwm eser bêstan.
Defterekey na ye jêr mêzekewe.
Benaw dêyekeda rhoyishtyn.
Legelh kê buyt?
Kolare’ke bokin Seywanewe frhiy.
٢- و ئەگەر ئەم ناوانە «y»ی ئیزافەیان لەپاشەوە بێت، بە جوێ ئەنووسرێن؛ وەکوو،
Geyishtibuyn e ser y bêstaneke.
Hêlke’ke le bin y awekeda diyar bu.
٣- و ئەگەر ئەم ناوانە لەگەڵ ووشەکانی دوایانەوە ووشە لێکدراویان دروست کردبێ، دیسانەوە ووشە تەواوییەکانیان لێ جوێ ئەکرێتەوە (☜§13)؛ وەکوو،
Lêyan perhiy e serban.
Ba serê pikeyn be jêrxanekeda.
Ewe bo nawmalh bashe.
Desttan nagat e binmiycheke.
2. Wushe l’êkdraw
13
ووشەی لێکدراو ئەگەر لە دوو ووشە دروست بووبێ، بەسەریەکەوە بنووسرێ:
Serban, jêrxan, bersmêlh, nawshar, binchiyne, leser, ejêr, lepash, bekin, boser, lebin, bochiy?,
dargöz, tewirdas, göswane, pishtmil, brajin, rheshmalh, chawbaz, zigdiyzolke, chiynchiyn, rhêrhê, xalhxalh, narhêk, bêkes, bemêshk, chwarchaw, serzil, chawzeq, zorxor, kewkuj, goraniybêj,
babirduw, gurganxwarduw, nemirduw, nekewtuw, beshxuraw, nekujraw, zigsuwtaw, hemanedrhaw, nebiynraw, lêkewtuw, têgeyiw, rhochuw, derperhiyw,
helhkirdin, lêdan, dakêshan, rhacheniyn, rhokirdin, berbuwn, hesanewe, helhsanewe, têxistnewe, pêgeyishtin, nexwardin, nexwardnewe, nesuwtênran, helhekirdin, deskewtin, terhkirdin, rhakirdin, tawdan, ladan, palhkewtin, serxistin, sewzbuwnewe.
14
بەڵام ئەو ووشانەی وەکوو chiynchiyn ، bemêshk ئەگەر ئاوەڵناو (صفت) بن بەسەر یەکەوە، و ئەگەر ئاوەڵباس (ظرف) بن جوێ جوێ ئەنووسرێن:
ئاوەڵناو:
Pirchêk y chiynchiyn
ئاوەڵباس:
Berdekanim chiyn chiyn komelh kird
ئاوەڵناو
Lawêk y bemêshk
ئاوەڵباس (تەواوکەری بەیاریە)
Kabra be mêshk doziyewe
15
ئەگەر لە ناوەڕاستی ووشەلێکدراوێ لە دوو ووشە دروستبوودا،
١- «y»ی ئیزافە ببێ، ئەم «e»یە بنووسێنرێ بە ووشەی یەکەمەوە:
kilke bêlh, berde nöj, nêrke piyaz, chychke gosht, jane ser, berde rhesh, bizne kêwiy, emuste tuwte, shorhe biy, naske nan, nane suwtaw, tiyroke shkaw, hemane drhaw.
«e»ی دوای «hemane» هیی ووشەکەیە؛ ئەتوانین هەم «hemanedrhaw» بنووسین، هەم «hemane drhaw»؛
یەکەمیان ئاوەڵناوە؛ وەکوو،
Kabra y hemanedrhaw
دووەمیان ناوێکی لێکدراوە؛ وەکوو،
Hemane drhawêkim doziyewe
٢- «u» یان «w»ی ووشە یەکخەری (حرف عطف) ببێ، ئەم ووشەیە ئەنووسێنرێ بە ووشەی یەکەمەوە:
lerzu ta, zewiyw zar, zaw zê, dêwu drine, kasew kewchik, shilu shorh, panu porh.
16
ئەگەر ووشەی لێکدراو لە دوو پتر ووشە دروست بووبێ، هەر دووانیان پێکەوە بنووسرێن، و ئەوانی تریان جوێ جوێ بنووسرێن (☜§17):
Tê helhkirdin, lê dakêshan, pê têkirdin, helh nechuwn, tê helh nekirdin, pê lênan, der nebirdin, ber nekewtnewe, da nehênran, shön nekewtin, grê nedanewe, fêr nekirdin, shiy nekirdnewe, chak nebuwnewe,
camane beser, shew leban, shêlim betirsh, sirkeyi lekolh,
kich zigsuwtaw, ser lêshêwaw, beserda chuw, amoza w bramirduw, kesu karkochiyw, kesu karnekochiyw, pirch dahênraw, pirch da nehênraw, rhuw wergerhaw, rhuw wer negêrhaw, demu chawrhinraw,
karêz helhken, chêsht lêner, qse der nexer, wulhat serxer, pê lê dagir, pê lê da negir,
troziy w kalhekxor, cherx y druwman kirh, serma lêdaw, dijmin rhê pêgirtuw, dijmin rhê pê negirtuw, Xwa negirtuw.
17
لە لێکدانی ئەم دوو ووشەیەدا زیاتر تەماشای مەعنا ئەکرێ؛ سەرنج بدەنە ئەم وێنانەی خوارەوە:
pê dakirdin
pêda kirdin
18
باسە لێکدراوی گەردانکراو (فعل مرکب تصریف کراو) پارچەکانی جوێ جوێ بنووسرێ:
Ew porhekey helh frhand.
Leser em kursiye da menyshe.
Minalheke rha cheniybu.
Êwe rhatan nekirduwe.
Minysh wer negerhamewe.
Pêm rho nachêt e xwarewe.
Ewysh ber kewt.
Bochiy der perhiyt?
Eme lêy nachê.
Xeyarekeyshy tê cine.
19
ناوە لێکداروی جوغرافیا بەسەر یەکەوە ئەنووسرێ:
Sharbajêr, Mêrgepan, Sharezuwr, Kaniymasiy, Piyremeguwn, Shemewêleke.
3. L’êwe dan
20
ئەو «w، u، ê، e، y»ە لە بە تەنیا ئەنووسرێن (☜§6 هەتا §11)، لە خوێندنەوەدا ئەبێ بدرێن لە دوا تیپی ووشەی پێشەوەیان، یەعنی (واتا)، ئەمانە هەرچەندە بە جوێ ئەنووسرێن، بەڵام ئەبێ وەکوو یەکێ لە تیپەکانی ووشەکانی پێشەوەیان بن، وەها بخوێنرێنەوە؛ وەکوو لەم وێنانەی ژێرەوەدا ئەبینرێ، ئەو ووشانەی پێش کەوانەکان (پەرانتێزەکان) بە چەشنێ لەناو کەوانەکانا نووسراوە، ئەخوێنرێنەوە:
Ew qewme y gö nadat e (nadate) xöndin, chepoky le ejno cö nabêtewe.
Kurde, axo ezaniy, qewmekan y (qewmekany) tir chon wa pêsh kewtuwn u (kewtuwnu) berz buwnetewe, we em le xêlh becê mawiye w (mawiyew) jêrkewtuwyiye y (jêrkewtuwyiyey) to leber chiye?
Bê guman, peyit pê birduwe ke ewan be zaniyn pêsh kewtuwn u (kewtuwnu) toysh leber gö nedan e (nedane) zaniyar u (zaniyaru) sharezayi becê mawy.
Bawerhim heye, iytir tê geyishtiby ke be têkoshiynêk y (têkoshiynêky) bêsrewt nebê nayan geyt ê (geytê), we jêrtir ekewy.
4. Kirtandin
21
هەندێ جار دوو بزوێنی دوو ووشە ئەکەونە لای یەکەوە و لە ئاخێوتندا یەکێکیان نابێژرێ؛ ئەم چەشنە ووشانە ئەبێ بەسەریەکەوە بنووسرێن و لەباتی ئەو بزوێنەش کە نابێژرێ نشانەی «’» دابنرێ. بەم جۆرە نووسیارە ئەڵێن کرتاندن، و بە نشانەکەی «’» ئەڵێن کرتێن (Kirtên)؛ ئەمانە هەندێ وێنەن:
l’eme=le eme
le ladê’we = le ladê ewe
b’ewê’we = be ewê ewe
shayi’ xosh = shayi y xosh
talhiy’ jiyn = talhiy y jiyn
trê’sh = trêysh
êwe’sh = êweysh
na’shnuwsê = nayshh nuwsê
l’êk kirdin = lê yêk kirdin
p’êk hatin = pê yêk hatin
t’êk shkan = tê yêk shkan
chaki’yan = chakiy+yan (ewan)
chaki’y = chakiy+y (ew)
krhi’yan = krhiy+yan
ewan eyan nasi’yn = nasiy+yn (یەعنی ewan êmeyan enasiy)
tê’we dan = tê ewe dan
lê’we chuwn = lê ewe chuwn
pê’we buwn = pê ewe buwn
kabra’ke = kabra+eke
kunde’ke = kunde+eke
hermê’ke = hermê+eke
Ew hodeye hetaw y beyani’y (beyaniy+y) lê nada
5. Xalhe rhazênerewe
xalh .
xalhe pirsiy ?
xalhe seyriy !
bor ,
xalhu bor ;
cuwte xalh :
kirten ’
teqelh -
kishtek —
chwarbore “”
kewane ()
goshedar []
Jimare
1 / yek
2 / duw
3 / sê
4 / chwar
5 / pênc
6 / shesh
7 / hewt
8 / hesht
9 / no
10 / de
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
40 50 60 70 80 90 100 1000 10000 100000
58 143 2937 43674 984268