beşî sêyem: nûsyar (amla)
1. Wushe y sade
1
pîte nasyarîy (adat ti’rîf mi’în) «ye(e), (yeke) eke» û pîte înkarîy (adat ti’rîf ẍîrim’în) «yê(ê), (yêk) êk» û pîte gelîy (adat cim’) «(yan) an» binûsrên be dway wuşekeyanewe; wekû,
Shar-eke = Shareke
ga-yeke = gayeke
kurh-e = kurhe
da-ye = daye
bra-yan = brayan
merh-ek = merhek
dê-yek = dêyêk
kerwêshk-ê = kerwêshke
ga-yê = gayê
kich-an = kichann, kichekan
2
bonawe pêwenûsawekan (zima’ir mitsile) dyare, ke enûsên be wuşekanî pêşyanewe:
-1-
bawk-im = bawkim
bra-t = brat
kak-y = kaky
xalh-man = xalhman
mam-man = mamman
nenk-yan = nenkyan
-2-
kewam
daykit
westay
ejnoman
zawatan
hewêyan
-3-
legelhim
lêt
pêy
boman
pêtan
têyan
3
wêney nûsranî demekanî bas (zemanekanî fi’il); [lem wênaneda bonawe pêwenûsawekan le karî baslêkirawda (fa’il), le karî tewawkerî serbexoda (mif’ul sirîḧ), û le karî tewawkerî beyaryeda (mif’ul ẍîr sirîḧ) ebînrên]:
-1-
nexosh-im = nexoshim
chak-yt = chakyt
aza-ye = azaye
xeriyk-yn=xeriykyn
êwe berz-in = berzin
ewan yaxiy-n= yaxiyn
-2-
nexosh niym
chak niyt
aza niye
xeriyk ni’yn §21
êwe berz niyn
ewan yaxiy niyn
-3-
minalh bum
diyar buyt
gewre bu
shareza nebuyn
êwe shêt nebun
ewan dirh bun
-4-
ekew-im = ekewim
ekew-y = ekewy
ekew-ê = ekewê
ekew-yn = ekewyn
ekew-in = ekewin
ekew-in = ekewin
-5-
hêna-m = hênam
hêna-t = hênat
hêna-y = hênay
hêna-man = hênaman
hêna-tan = hênatan
hêna-yan = hênayan
-6-
ey hênim
em nêryt
et nêrê
nayan nêryn
eman nêrin
etan nêrin
-7-
binuwsim
birhêjy
birhwa
pixönyn
pikewin
bimênin
-8-
biy cuwm
biy drhyt
bim biynê
bit nasyn
neman biyen
neyan krhyn
-9-
em nardyt
narditim
nardny
nardimanin
nardtanyn
nardyanyt
-10-
nem nardy
net nardim
ney nardyn
neman nardin
netan nardyn
neyan nardin
-11-
kushtuwmyt
kushtuwtim
kushtuwmy
kushtibumanin
kushtibutanyn
kushtibuyanin
-12-
em bird
et birdim
ey birdim
neman ebirdin
netan ebirdyn
neyan ebird
-13-
bim diyaye
bit diyaye
biy diyaye
biman diyaye
bitan diyaye
biyan diyaye
-14-
Pety psand u rhay kird.
Cholekeyeky girtibu, ney ezaniy, chony rha grê.
Waman lê nekirdnaye, chaktir ebu.
Kewêkim girt, pêyan ser brhiym.
Ew awe birhêje; mey rhêje; ney rhêjin.
4
«ysh»y wuşeyekxer (ḧirf ’itif) hemîşe be tîpî pêşyewe enûsê:
Sêwysh exom.
Birduwyshmane.
Neyshtan birduwe.
Eyshit xward.
Neyshit xward.
Darekeysh bishkêne.
Biyshy shkêne.
Birdyshy.
Neyshy suwtênin.
Biyshtan girtaye.
Biyshyan girtnaye.
Biyshy biyniynaye.
êmeysh neman hênabunaye.
Minysh diybêtim.
Diybêtyshim.
Chuwbêtysh.
Diybêtyshit.
Kewtibuyshmaye.
Biysh bumaye be piyaw.
Kewtibyshy.
5
«(ye) e»y dwayî awełnaw nişanî (sifit aşarit) be wuşekey pêşyewe enûsê:
em köxa-ye = em köxaye
em mryshk-e = em mryshke
ew mryshkane
ew bare dare
em bare darane
ew köxayane
6
«y», «ke»y bonawe lêkder (zimîr wislî) be cwê binûsrê:
Kurhiyne, ewe y êwe eyken, narhewaye.
Aghayine, ewe y naxönê, pashiyny gende.
Xunche, ew goraniye xoshe ke to eylhêy taze da hatuwe.
Her qewmê ke xöndewariy beqed zman girtin be pewyst nezanê, beshy birsiyetiy w diyliye.
7
«y»y wuşe tewawî (adat azafة) be cwê binûsrê:
Eme ba y barane.
Ewe hode y nustin bu.
Gö y piyaweke kerh bu.
Muw y Pirchy estuwre.
Deng y deholh le duwr xoshe.
Ew kurhe y bawky mamosta y êmeye, desy shkawe.
Kilk y espy Köxa’ke y Qirhge drêje.
8
«y»y wuşe tewawî (ḧirf cir) be wuşekey pêşyewe nenûsênrê:
Echim e bazarh, kebab y germ exom.
Hêshuwyêk y trêy be plarê xist e xwarê.
Kê xisty e Xwarê?
Pezyshkeke hêna ye qse.
E la y kes nachê.
9
«tê, pê, lê, bo, be, le»y wuşetewawî be wuşekanî pêşyanewe nanûsênrên; bełam «(a) da», «ewe» be wuşey pêşyanewe enûsênrên:
Le malhewe hatbum.
Be derbendekeda pichuwmaye, gurgeke le shaxêkewe bom ehat e xwarewe.
Le rhojêk y wehada chawim pêy kewt.
Lêm bibuwre; natwanim têt bgeyênim.
Le kolhana tuwshy bum, we pêm wut.
Rhêwiyeke xza ye kunewe.
10
«(yê) ê»y wuşetewawî be cwê binûsrê:
Dêyeke imshew ey geyn ê.
Ew ktêbêky da yê, belham deftery nadat ê.
Diysanewe gayeke kay nedrawet ê.
11
«u/w»y wuşeyekxer (ḧirf ’itif) be cwê binûsrê:
Em baxe gulh u rhêhaney zore.
Dönê ewanysh trê w henciyryan ekrhiy.
Kar u gyskeke chiyan lê hat?
Kabra w kurhekey nan exon.
12
eger wuşe tewawîyekanî «e, bo, be, le» pêş wuşey wek «ser, jêr, kin, bin, naw, la ... hitid», bikewn,
1- eger em nawaney dwayî, «y»y îzafeyan lepaşewe neyêt, legeł wuşe tewawîyekan beseryekewe enûsrên, çunke ebne wuşelêkdiraw (☜§13); wekû,
Dönê chuwm eser bêstan.
Defterekey na ye jêr mêzekewe.
Benaw dêyekeda rhoyishtyn.
Legelh kê buyt?
Kolare’ke bokin Seywanewe frhiy.
2- û eger em nawane «y»y îzafeyan lepaşewe bêt, be cwê enûsrên; wekû,
Geyishtibuyn e ser y bêstaneke.
Hêlke’ke le bin y awekeda diyar bu.
3- û eger em nawane legeł wuşekanî dwayanewe wuşe lêkdirawyan dirust kirdibê, dîsanewe wuşe tewawîyekanyan lê cwê ekirêtewe (☜§13); wekû,
Lêyan perhiy e serban.
Ba serê pikeyn be jêrxanekeda.
Ewe bo nawmalh bashe.
Desttan nagat e binmiycheke.
2. Wushe l’êkdraw
13
wuşey lêkdiraw eger le dû wuşe dirust bûbê, beseryekewe binûsrê:
Serban, jêrxan, bersmêlh, nawshar, binchiyne, leser, ejêr, lepash, bekin, boser, lebin, bochiy?,
dargöz, tewirdas, göswane, pishtmil, brajin, rheshmalh, chawbaz, zigdiyzolke, chiynchiyn, rhêrhê, xalhxalh, narhêk, bêkes, bemêshk, chwarchaw, serzil, chawzeq, zorxor, kewkuj, goraniybêj,
babirduw, gurganxwarduw, nemirduw, nekewtuw, beshxuraw, nekujraw, zigsuwtaw, hemanedrhaw, nebiynraw, lêkewtuw, têgeyiw, rhochuw, derperhiyw,
helhkirdin, lêdan, dakêshan, rhacheniyn, rhokirdin, berbuwn, hesanewe, helhsanewe, têxistnewe, pêgeyishtin, nexwardin, nexwardnewe, nesuwtênran, helhekirdin, deskewtin, terhkirdin, rhakirdin, tawdan, ladan, palhkewtin, serxistin, sewzbuwnewe.
14
bełam ew wuşaney wekû chiynchiyn , bemêshk eger awełnaw (sifit) bin beser yekewe, û eger awełbas (zirf) bin cwê cwê enûsrên:
awełnaw:
Pirchêk y chiynchiyn
awełbas:
Berdekanim chiyn chiyn komelh kird
awełnaw
Lawêk y bemêshk
awełbas (tewawkerî beyarye)
Kabra be mêshk doziyewe
15
eger le naweřastî wuşelêkdirawê le dû wuşe dirustibûda,
1- «y»y îzafe bibê, em «e»ye binûsênrê be wuşey yekemewe:
kilke bêlh, berde nöj, nêrke piyaz, chychke gosht, jane ser, berde rhesh, bizne kêwiy, emuste tuwte, shorhe biy, naske nan, nane suwtaw, tiyroke shkaw, hemane drhaw.
«e»y dway «hemane» hîy wuşekeye; etwanîn hem «hemanedrhaw» binûsîn, hem «hemane drhaw»;
yekemyan awełnawe; wekû,
Kabra y hemanedrhaw
duwemyan nawêkî lêkdirawe; wekû,
Hemane drhawêkim doziyewe
2- «u» yan «w»y wuşe yekxerî (ḧirf ’itif) bibê, em wuşeye enûsênrê be wuşey yekemewe:
lerzu ta, zewiyw zar, zaw zê, dêwu drine, kasew kewchik, shilu shorh, panu porh.
16
eger wuşey lêkdiraw le dû pitir wuşe dirust bûbê, her duwanyan pêkewe binûsrên, û ewanî tiryan cwê cwê binûsrên (☜§17):
Tê helhkirdin, lê dakêshan, pê têkirdin, helh nechuwn, tê helh nekirdin, pê lênan, der nebirdin, ber nekewtnewe, da nehênran, shön nekewtin, grê nedanewe, fêr nekirdin, shiy nekirdnewe, chak nebuwnewe,
camane beser, shew leban, shêlim betirsh, sirkeyi lekolh,
kich zigsuwtaw, ser lêshêwaw, beserda chuw, amoza w bramirduw, kesu karkochiyw, kesu karnekochiyw, pirch dahênraw, pirch da nehênraw, rhuw wergerhaw, rhuw wer negêrhaw, demu chawrhinraw,
karêz helhken, chêsht lêner, qse der nexer, wulhat serxer, pê lê dagir, pê lê da negir,
troziy w kalhekxor, cherx y druwman kirh, serma lêdaw, dijmin rhê pêgirtuw, dijmin rhê pê negirtuw, Xwa negirtuw.
17
le lêkdanî em dû wuşeyeda zyatir temaşay me’na ekirê; serinc bidene em wênaney xwarewe:
pê dakirdin
pêda kirdin
18
base lêkdirawî gerdankiraw (fi’il mirkib tisrîf kiraw) parçekanî cwê cwê binûsrê:
Ew porhekey helh frhand.
Leser em kursiye da menyshe.
Minalheke rha cheniybu.
Êwe rhatan nekirduwe.
Minysh wer negerhamewe.
Pêm rho nachêt e xwarewe.
Ewysh ber kewt.
Bochiy der perhiyt?
Eme lêy nachê.
Xeyarekeyshy tê cine.
19
nawe lêkdarwî cuẍrafya beser yekewe enûsrê:
Sharbajêr, Mêrgepan, Sharezuwr, Kaniymasiy, Piyremeguwn, Shemewêleke.
3. L’êwe dan
20
ew «w, u, ê, e, y»e le be tenya enûsrên (☜§6 heta §11), le xwêndineweda ebê bidrên le dwa tîpî wuşey pêşeweyan, ye’nî (wata), emane herçende be cwê enûsrên, bełam ebê wekû yekê le tîpekanî wuşekanî pêşeweyan bin, weha bixiwênrênewe; wekû lem wênaney jêreweda ebînrê, ew wuşaney pêş kewanekan (perantêzekan) be çeşnê lenaw kewanekana nûsrawe, exwênrênewe:
Ew qewme y gö nadat e (nadate) xöndin, chepoky le ejno cö nabêtewe.
Kurde, axo ezaniy, qewmekan y (qewmekany) tir chon wa pêsh kewtuwn u (kewtuwnu) berz buwnetewe, we em le xêlh becê mawiye w (mawiyew) jêrkewtuwyiye y (jêrkewtuwyiyey) to leber chiye?
Bê guman, peyit pê birduwe ke ewan be zaniyn pêsh kewtuwn u (kewtuwnu) toysh leber gö nedan e (nedane) zaniyar u (zaniyaru) sharezayi becê mawy.
Bawerhim heye, iytir tê geyishtiby ke be têkoshiynêk y (têkoshiynêky) bêsrewt nebê nayan geyt ê (geytê), we jêrtir ekewy.
4. Kirtandin
21
hendê car dû bizwênî dû wuşe ekewne lay yekewe û le axêwtinda yekêkyan nabêjrê; em çeşne wuşane ebê beseryekewe binûsrên û lebatî ew bizwêneş ke nabêjrê nişaney «’» dabnirê. bem core nûsyare ełên kirtandin, û be nişanekey «’» ełên kirtên (Kirtên); emane hendê wênen:
l’eme=le eme
le ladê’we = le ladê ewe
b’ewê’we = be ewê ewe
shayi’ xosh = shayi y xosh
talhiy’ jiyn = talhiy y jiyn
trê’sh = trêysh
êwe’sh = êweysh
na’shnuwsê = nayshh nuwsê
l’êk kirdin = lê yêk kirdin
p’êk hatin = pê yêk hatin
t’êk shkan = tê yêk shkan
chaki’yan = chakiy+yan (ewan)
chaki’y = chakiy+y (ew)
krhi’yan = krhiy+yan
ewan eyan nasi’yn = nasiy+yn (ye’nî ewan êmeyan enasiy)
tê’we dan = tê ewe dan
lê’we chuwn = lê ewe chuwn
pê’we buwn = pê ewe buwn
kabra’ke = kabra+eke
kunde’ke = kunde+eke
hermê’ke = hermê+eke
Ew hodeye hetaw y beyani’y (beyaniy+y) lê nada
5. Xalhe rhazênerewe
xalh .
xalhe pirsiy ?
xalhe seyriy !
bor ,
xalhu bor ;
cuwte xalh :
kirten ’
teqelh -
kishtek —
chwarbore “”
kewane ()
goshedar []
Jimare
1 / yek
2 / duw
3 / sê
4 / chwar
5 / pênc
6 / shesh
7 / hewt
8 / hesht
9 / no
10 / de
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
40 50 60 70 80 90 100 1000 10000 100000
58 143 2937 43674 984268