قوتابخانەی ئەدەبی نوێ
بێگومان لەم زەوییە بەپیتەدا و لەم مەیدانە پێشکەوتووەدا، بزووتنەوەیەکی ئەدەبیی تازەش بەرپا دەبێ و پەیڕەوێکی ئەدەبیی تازە یا چەند پەیڕەو دێتە کایەوە.
گزنگ و مەشخەڵی پەیڕەوێکی ئەدەبیی تازە لە سلێمانییەوە سەری دەرهێنا و بوو بە ڕووناکییەک کە تا ئێستا بەردەوامە و بەشی زۆری کوردستانی گرتەوە. یا ڕاستتر ئەوەیە (کە لە ڕووی زمانەوە) بوو بە ئەدەبیاتی ئەوانەی بە سێ دیالێکتی کوردی دەدوێن.
قوتابخانەی شیعری بابان، کە هەندێ لە مێژوونووسانی ئەدەب بە قوتابخانەی نالیی دادەنێن و هەندێکیش لە باسیدا ناوی نالی و سالم و کوردی پێکەوە تۆمار دەکەن. ئەو قوتابخانەیە گەر لە ڕووی ناوەڕۆکیشەوە گەلێک دیمەنی لە ئەدەبیاتی ئەمڕۆماندا نەمابێ، ئەوا فۆرمی ئەدەبیاتی ئەمڕۆمان هەر بەرەوپێشچوونی مێژووییی فۆرمی ئەدەبیی ئەو قوتابخانەیەیە؛ بەتایبەتی ئەو زمانەی کە ئەدەبیاتەکەی پێ دەنووسرێ، هەر ئەو زمانە تازە پتەوەیە کە ئەو قوتابخانەیە کردبووی بە کەرەسەی دەربڕینی ناوەڕۆکەکەی و بە هۆی داڕشتنی فۆرمی تایبەتی خۆی. گەر گۆڕینێکیش لە زمانی ئەدەبیاتی ئەمڕۆمان و ئەو قوتابخانەیەدا ببینین، ئەوە هەر ئەو گۆڕانەیە کە مێژوو و سروشتی پێشکەوتن دروستی کردووە و دەبێ ڕوو بدا و سەرچاوەی یەکەمی ئەو پێشکەوتن و بەرەوپێشچوونەشی لە زمانی ئەدەبیاتی ئەمڕۆماندا هەر ئەو ڕۆشنی و تازەگەری و دینامیکێتییەیە کە لە زمانی ئەدەبیاتی دەوری باباندا هەبوو و دەستی پێ کرد.
ئەو زمانە کوردییەی، یا وردتر ئەوە ببێژین ئەو دیالێکتە کوردییەی لە سەرەتاوە شیعری نالی و سالم و کوردیی پێ نووسرا، تەواو ئەو دیالێکتە نەبوو کە خەڵکی سلێمانی پێی دەپەیڤین، بەڵکوو هەر وەک خەڵکی سلێمانی خۆیان تێکەڵ بوون و گەر شێوەی قسەکردنیان تەئسیری چەند دیالێکتی جیاوازی کوردییشی تیا دیار نەبووبێ، ئەوا چەند بەشە دیالێکتێ هەر کاری تێ کردووە. هەروەها ئەم تێکەڵییە لە زمانە ئەدەبییەکەشەدا هەر دیار بوو.
هونەرمەندی و وەستاییی دامەزرێنەرانی ئەو قوتابخانە ئەدەبییە توانایەکی وای بەخشی بە ئەدەبەکەیان کە زوو بڵاو بێتەوە و باش بچێتە دڵەوە و کار بکاتە سەر شاعیرانی ناوچەی تری کوردستان و ئەو دەنگەی لە سلێمانییەوە بەرز بۆوە، دەنگی دایەوە و دەنگدانەوەکەشی لە یەکەم پلەدا لە ناوچەی سۆرانەوە بوو.
هەر لەو سەردەمەدا شیعری حاجی قادری کۆیی (١٨١٥-١٨٩٧) و ئەختەر (١٨٣٦- ١٨٨٦) و کەیفی جوانڕۆیی لە خاکی سۆرانەوە و مەجدی (١٨٤٩-١٩٢٥) لە ئەردەڵانەوە و کۆمەڵێ شاعیری تری ناوچەی سنە و موکریان هەر بەو چەشنەیان نووسیوە کە نالی و هاوەڵەکانی نووسیویانە. واتە، پشت بە گەلێک بەڵگەی ئەدەبی دەتوانین بلێین ئەو زمانە ئەدەبییەی لە سلێمانییەوە هەڵقوڵی، هەر لە سەرەتای دروستبوونیا زمانی ئەدەبیی هەر چوار بەشە دیالێکتەکەی کرمانجیی خواروو بوو-ون. واتە: سلێمانی و سنە و سۆران و موکریان. ئەوساش و ئێستاش لە ئاخافتنی ڕۆژانەیاندا ئەوەندە جیان کە هەر یەکێ لەوان ناو بنێن بەشەدیالێکت، بەڵام ئەوساش و ئێستاش هەر بە یەک زمان و یەک چەشن نووسیویانە.
گەر باری سیاسیی لوڕستان و لەناوچوونی میرنشینی بۆتان و پاش ئەوەش هێرشی جانەوەرانەی کەمالییەکان وای کردبێ کە مەشخەڵی شیعری بابە تایەر و شیعری کرمانجیی ژووروو، یا بڵێن ئەدەبیاتی بۆتان، کز بێت یا لە ناو بچێ و، تەوژمی شیعری بابان وای کردبێ کە زۆر لەوانەی هەورامی نەبوون و بە هەورامی شیعریان دەوت، یا تەنانەت خوێندەوارانی هەورامانیش ئەم شێوە تازەیەی نووسین بە شێوەی ڕەسمیی ئەدەبیات بناسن و هەورامی بەجێ بێڵن، ئەوا مەشخەڵی شیعری بابان نەهاتە کزی و جاروبار هەر گەشەی دەسەند و هەر پێش دەکەوت و گەر جاروبار کپ بووبێ، ئەوا هەر ماوە و ڕێگەی خۆی نەگۆڕیوە و ڕووداوی کۆمەڵایەتی و سیاسی جاروبار گیانێکی تازەی کردووە بە بەریا.