qutabxaney edebî nwê

bêguman lem zewîye bepîteda û lem meydane pêşkewtuweda, bizûtneweyekî edebîy tazeş berpa debê û peyřewêkî edebîy taze ya çend peyřew dête kayewe.

gizing û meşxełî peyřewêkî edebîy taze le silêmanîyewe serî derhêna û bû be řûnakîyek ke ta êsta berdewame û beşî zorî kurdistanî girtewe. ya řastitir eweye (ke le řûy zimanewe) bû be edebyatî ewaney be sê dyalêktî kurdî dedwên.

qutabxaney şî’rî baban, ke hendê le mêjûnûsanî edeb be qutabxaney nalîy dadenên û hendêkîş le basîda nawî nalî û salim û kurdî pêkewe tomar deken. ew qutabxaneye ger le řûy naweřokîşewe gelêk dîmenî le edebyatî emřomanda nemabê, ewa formî edebyatî emřoman her berewpêşçûnî mêjûyîy formî edebîy ew qutabxaneyeye; betaybetî ew zimaney ke edebyatekey pê denûsrê, her ew zimane taze piteweye ke ew qutabxaneye kirdibûy be keresey derbiřînî naweřokekey û be hoy dařiştinî formî taybetî xoy. ger gořînêkîş le zimanî edebyatî emřoman û ew qutabxaneyeda bibînîn, ewe her ew gořaneye ke mêjû û siruştî pêşkewtin dirustî kirduwe û debê řû bida û serçawey yekemî ew pêşkewtin û berewpêşçûneşî le zimanî edebyatî emřomanda her ew řoşnî û tazegerî û dînamîkêtîyeye ke le zimanî edebyatî dewrî babanda hebû û destî pê kird.

ew zimane kurdîyey, ya wirditir ewe bibêjîn ew dyalêkte kurdîyey le seretawe şî’rî nalî û salim û kurdîy pê nûsra, tewaw ew dyalêkte nebû ke xełkî silêmanî pêy depeyvîn, bełkû her wek xełkî silêmanî xoyan têkeł bûn û ger şêwey qisekirdinyan te’sîrî çend dyalêktî cyawazî kurdîyşî tya dyar nebûbê, ewa çend beşe dyalêktê her karî tê kirduwe. herweha em têkełîye le zimane edebîyekeşeda her dyar bû.

hunermendî û westayîy damezrêneranî ew qutabxane edebîye twanayekî way bexşî be edebekeyan ke zû biław bêtewe û baş biçête diłewe û kar bikate ser şa’îranî nawçey tirî kurdistan û ew dengey le silêmanîyewe berz bowe, dengî dayewe û dengidanewekeşî le yekem pileda le nawçey soranewe bû.

her lew serdemeda şî’rî ḧacî qadrî koyî (1815-1897) û exter (1836- 1886) û keyfî cwanřoyî le xakî soranewe û mecdî (1849-1925) le erdełanewe û komełê şa’îrî tirî nawçey sine û mukiryan her bew çeşneyan nûsîwe ke nalî û hawełekanî nûsîwyane. wate, pişt be gelêk bełgey edebî detwanîn bilêyn ew zimane edebîyey le silêmanîyewe hełqułî, her le seretay dirustibûnya zimanî edebîy her çwar beşe dyalêktekey kirmancîy xwarû bû-win. wate: silêmanî û sine û soran û mukiryan. ewsaş û êstaş le axaftinî řojaneyanda ewende cyan ke her yekê lewan naw binên beşedyalêkit, bełam ewsaş û êstaş her be yek ziman û yek çeşin nûsîwyane.

ger barî syasîy luřistan û lenawçûnî mîrinşînî botan û paş eweş hêrşî caneweraney kemalîyekan way kirdibê ke meşxełî şî’rî babe tayer û şî’rî kirmancîy jûrû, ya biłên edebyatî botan, kiz bêt ya le naw biçê û, tewjimî şî’rî baban way kirdibê ke zor lewaney hewramî nebûn û be hewramî şî’ryan dewt, ya tenanet xwêndewaranî hewramanîş em şêwe tazeyey nûsîn be şêwey řesmîy edebyat binasin û hewramî becê bêłn, ewa meşxełî şî’rî baban nehate kizî û carubar her geşey desend û her pêş dekewt û ger carubar kip bûbê, ewa her mawe û řêgey xoy negořîwe û řûdawî komełayetî û syasî carubar gyanêkî tazey kirduwe be berya.