şarî silêmanî

tenya ewaney mêjû be encamî arezû û xwastî taqekesêk ya çend kesêk dadenên, dirustkirdnî şarî silêmanî be encamî arezûyekî biraym paşay baban û ałûdeyîy ew paşaye legeł çawî řeşî askî kanêskanda dezanin. bełam řastîy mêjû eweman pê dełê ke pêwîstîyekî mewzû’î way kird ke le amancî peresendinî mêjûyî û komełayetî û abûrîy mîrinşînî babanda pêwîst be şarêkî gewre û pêşkewtû hebê ke bibê be paytextî ew mîrinşîney deywîst pere bisênê û pel bo mîrinşînekanî tirî kurd bihawêjê û ew awatey bihênête dî ke bo mêranî botan û soran nehate dî: awatî yekxistinî kurdistan. barî cuẍrafî û komełayetîy şarî qełaçwalan leweda nebû ke ew paytextey lê peyda bibêt, boye her lew nizîke şwênî êstay şarî silêmanî le hemû řûyekewe lêy dehat ke ew paytextey tyada dirust bikirê. binaẍedanewey şarî silêmanî le sałî 1784da encamêkî tecrubey çend sedey kurdîşe le şar dirustikirdinda û dinyadîdeyîy padşay baban xoyşî le nexşekêşan û bînakirdinî şarda cêgey xoy girt.

hemû şarêkî taze le mêjûda, betaybetî ew şaraney le serdemî şaristanêtîy taze û berew peydabûnî peywendîy sermayedarî çûn, le berhemda dirust kirawin, hemû encamêkî pêşkewtinî ew çend sedeye lewêda dadeçespênin û dwakewtinekey ew çend sedeye le derewey şar cê dêłn.

bem çeşne le şarî silêmanîda her le seretay dirustibûnîda gelêk şit pêk hat. şar leser binaẍey zanîn û şaristanêtî dirust kira, be çeşnêk ke le şarî tazey pêşkewtû biçêt û hunerî erxîtêkçerî ew serdemey řojhełatî tyada bekar hênra.

her le seretay damezrandinîyewe piřojey aw û zêrabî taybetî bo hemû şareke kira.

çend çeşne pîşesazî le şarekeda damezra, ke lew pîşesazîyane deçûn ke wa le seretay řaperînî pîşesazî û peydabûnî peywendî borjiwazîy ewrûpada peyda bûbûn. wek sabûn dirustikirdin û çinîn û řistin û cołayî û mutabxane û debaxane . her wek gelê sin’etkarî tir le şarda peyda bûn, wek çexmaxsaz û kargeçî û hitid. we zorî em sen’etane karî taqekesî ya taqe westa nebûn, bełkû zortir ewe bû ke westayek çend şagirdî le naw çwar dîwarda ko dekirdewe û îşî pê dekirdin, ke eme le îkonomîda be (manîfaktore) dezanrê, ke yekem wêney kargey tazey dewrî sermayedarîyewe; yekem destigaye ke şêwey «bekomeł berhemhênan» bida be berhem. eme xasyetî yekemî řijêmî sermayedarîye û ew hengaweye ke řijêmî sermayedarî be soşyalîzmewe debestê. herwek pîşesazî le yekem řojewe le silêmanîda serî derdehêna, herweha ew şare bû be merkezêkî pitewî bazirganîyş.

bêguman em pêşkewtine abûrîye û ew hewłe syasîye pêşkewtinî zanyarî û edebyatîşî lê debêtewe û çeşne wiryayî û huşyarîyek lenaw danîştuwanîşda dirust dekat. betaybetî ger eweş bizanîn, ke serçawekanî mêjû deygêřnewe ke wa paşay baban katê şarî dirust kird, hewałî bo hemû dêhat û sertîrekan nard ke her laye çend mał binêrin bo ewey lem şare tazeyeda nîştecê bibin. dyare ke hergunde û her sertîreye ew kes û xêzananeyan narde şar ke ḧezyan le jyanî şaristan û pêşkewtin dekird û legeł ew jyaneda deguncan û wek dełên şayanî ewe bûn řûy xoyan û tîre û gundekeyan leberdemî paşada sipî biken.

řastîyekî ’îlmîy ewtoş heye ke lêreda hate dî; ewîş eweye ke hemîşe huşyartirîn destey cûtyar řû dekene şar, ewaney bitwanin le geł jyan û řêkupêkîy îşîkirdin û guzeranî kirêkarda biguncên .

ger eme le basî zeḧmetkêşanî şarda řast bêt, ewa bo sin’etkar û bazirgan û tucarîş debête şitêk ke řûy dawe. zor le pyawe pîrekanî silêmanî û le xêzane konekanî baş ewe dezanin ke heryekeyan lekwêwe hatûn û boç. her sin’etkarêkî kurdî destiřengîn ke sinûrî gund û şarekey xoy pê teng bûbê, hatuwe lêreda hunerî xoy binwênê û pêş bikewê. silêmanî bû be merkezêk ke xawenparey zor şwên bew cêgeyey bizanin ke sermayekeyan be’azadî perey tya bisênê, boye le kurdî hemedan û le azerbaycanî û cûleke û kildan řûyan kirde silêmanî tenanet le tomarî yadgara basî zor mosîqajen û goranîbêjîş heye ke bem mebese řûyan kirde silêmanî.

le řûy zanist û xwêndewarîyşewe her le seretawe çend mizgewt dirûst kira û mizgewtî gewre bû be mełbendî xwêndin û be serperiştîy paşay baban û le parey mîrinşînî řêwşiwên bo guzeranî sedan feqê danra, ke le hemû kuncêkî kurdistanewe dehatin.

feqêy zanistixiwaz û zîrek bo xwêndin, melay lêhatû û hełkewtû bo dersutnewe řûyan kirde ew mełbende. dîsan eweş aşkiraye ke ew mela gewrane le kwêwe hatin û boç. we çon hendêkyan le silêmanîda pê geyştin û benaw hemû wiłatî îslamda nawbangyan biław bowe. her lem bareyewe kêşey nêwan terîqetî qadrî û neqşibendî be şeqłêkî pêşkewtinî şar dezanrê.