ئێدی فۆتۆگراف ئێ بپەیڤن...

«ناڤ: بیرا قەدەرێ

گەنگرە (چەشن): رۆمان

تاریخا دەستپێکا نڤسینێ: ١٥ تیرمەهـ ١٩٥١

دەستپێک: هەرکەس دمرە؛ برا و برازی، یار و ئەڤیندار، هەڤال و دۆست، هۆگر و رێگەر، نێز و ناس.. هەموو وەفات دکن. دۆرا من ژی هات، نها ژی دۆرا منە.

د رۆپەلا یەکەمین ئا دەفتەرەکە بچۆک دە، ب دەستنڤیسەکە گەلەک خوەشک و خوار، وەها هاتیە نڤسین. د ڤێ شەڤا کەسەرتژی دە، نڤیس ب رۆناهیا چرایەکە بچۆک، ب زەحمەتی دخوین. رێز، بەرێ نها ب هەفتەیەکێ، هاتنە نڤسین و رێزێن هەرێ داوینن کو ل پەی جەلادەت ئالی بەدرخانکەس، نەڤیێ میرێ داوین ئێ میرەکیا کوردێ جزیرا بۆتانێشوێن، میر بەدرخان، لاوێ کوردپەروەرێ ناڤدار ئەمین ئالێ بەدرخان، مانە.

شەڤە. ئیشەڤ ٢٢-ئێ تیرمەهێ یا ١٩٥١-ئانە. شەڤ، شەڤا کو دۆرا رۆمانا بیرا قەدەرێ راپێچایە، ب گرانی داکەتیە. دنیا گەرمە. شام، باژارێ سرگوونێ، وارێ دەرد و کەسەران، گۆرستانا مالباتا بەدرخانان، شاهیدێ مرنا جەلادەت ئالی بەدرخان، وەستیایی، دکەڤە خەوێ. شەڤا گران و وەستیایی رۆنشتەڤانێن باژارێ کەڤن و ناڤدار شامێ دخە ناڤ هێلەکانا خەوێ و دلۆرینە. خالیچەیا ژ ستێرکان پێکهاتی، ل ژۆر، ل ئەسمانان، ب رەنگێن خوە یێن خاس ئێن وەلاتێ رۆهەلاتێ، ل خەوا شەڤا شامێ نۆبەداری دکە.

لێ ل شاما مقەدەس و شەریف ئا مسلمانان، ژنەکە ناڤسال رانەزایە؛ رۆشەن بەدرخانکەس، کەچا سالح بەدرخان، ژنا جەلادەت بەدرخان، دیا سێ زارۆکان، ئوسەیما، سینەمخان و جەمشید. خەو ژێ دۆرە. ئەڤ بویە هەفتەیەکێ کو خەو نەکەتیە چاڤێن وێ. بەلێ، ب تەمامێ هەفتەیەکی... ئەو دخوازە، پر دخوازە کۆ رازێ، هەر تشتی ژ بیر بکە، دەنگ، پەژن، هش ژێ ب دۆر بکەڤن و بکەڤە ناڤ خەوا بێداوین و هەرە دا کو خوە ب هەڤالێ خوە یێ ژیانێ جەلادەت بەگ بگهینە. لێ نابە، خەوا کو هەرتم ل کێلەکێ بو، هەرتم دهات و چاڤێن وێ دگرتن، نها وندا بۆیە. رەهـ و دامارێن وێ ڤەکشیایی، خوینا وێ مچقی، دەڤێ وێ کلیتبوویی، بێهەرەکەت و بێلەبات، ژ هەفتەیەکێ ئو ڤر ڤە، ئەو هشیارە. ژ هش، بیر و مێژی پێ ڤە، هەر دەرێ وێ مریە، وندا بۆیە. ب تەنێ مێژی، هش و بیر ژیندارن، ژ هەر جارێ بێتر و خورتر ژیندارن. رۆژ و بۆیەرێن بهوری، گۆتن و خەبەردانێن دۆ، تاهم و بیهنێن ژبیربۆیی، نها، یەک ب یەک، تێن و ل دۆرا رۆشەن خانمێ دگەرن. ئومرەکێ درێژ، ژیانەکە رەنگین، نها، دگەل هەر کتەکتێ، ب سەر وێ دە تێ. هەر تشت، هەر ئالی، هەر گۆتن، هەر گاڤ، هەر رێز و رۆپەلا ژیانا جەلادەت بەگ، نها، ب ئاوایەکی ئەجێب، تێن بیرا رۆشەن خانمێ.

نها، د ڤێ شەڤا گەرم و کامباخ دە رۆشەن خانم ژی دخوازە بکەڤە پەی جەلادەت بەگ، پێ رە بکەڤە ناڤ خەوا ئەبەدی، هەرە با وی. لێ چاوان؟

جەلادەت بەگ نها تونەیە، وندایە. مەرڤ چاوان هینی وندابۆن و ونداکرنێ دبە؟ کورسیا وی یا کو ئەو هەرتم ل سەر رۆدنشت، نها، ڤالایە. کەن و دەنگێ وی یێ ناڤدار د ناڤ دیواران دە، ل دەرەکێ، ڤەشارتینە. پەیڤ و گۆتنێن وی یێن کیبار نایێن بهیستن. ماسا وی یا خەبات و نڤسینێ، بێ زار و زمان، ل هێڤیا وی یە. پێنووس، دەفتەر و کتابێن وی، پەرەگەندە، ل سەر ماسە و رەفان، ل هێڤیێ نە.

پاکێتێن وی یێن جخارێ، پلاکێن وی یێن موسیقا کلاسیک ل هێڤیێ نە. کنج، جل و بەرگێن وی ل هێڤیێ نە. زارۆکێن وی ل بەندا باڤێ خوە نە. ئەحمەدێ فەرمانێ کیکی، دەنگبێژێ وی، نەخوەش، د ناڤ نڤینان دە، ل هێڤیێیە. کەوێن وی یێن یەکتا، چاڤگرتی، ل بەندا فیتکا وی نە... لێ ئەو نایێ، ئەو تونەیە. نە ل ڤێ ئۆدێ، نە ل ئۆدا رازانێ، نە ل حەوشێ، نە ل کێلەکا بیرێ، نە ل چاپخانێ، نە ل یانەیا توجاران ئا باژێر، نە ل قاهوەخانا تاخا موهاجرین و نە ژی ل تو دەرەکێ دن...

نها، ب تەنێ هشا وندابۆنێ یا بقووەت و خورت هەیە. مەرڤ چاوان فێری ڤێ هشێ دبە؟ مرنێ هات، جەلادەت بەگ و بەدەنا وی بر و ل پەی خوە ژی ئەڤ هشا کامباخ خستە ناڤ مالێ. ڤێ هشێ نها مال ڤەگرتیە. مالێ رەشا خوە گرێدایە. ژ رۆژا مرنێ و ڤر ڤەیە، مال، رۆشەن خانم، زارۆک، ناس و خزم، مەرڤ و دۆست ل شینێ رۆنشتنە. رۆژ ب گری دەست پێ دکن و دقەدن. ب سەدان، ب هەزاران کەس تێن. رۆشەن خانم، هەرچی ئەوە، بویە دیلا هشێن بێدەنگ. ئەو ل ئۆدا رۆنشتنێ یا مەزن، ناڤەندا ژیانا وان ئا کۆ ئەو هین بوبوون، ل عەرد، دیوار، تێکبەر، خالیچە و کورسیان دنهێرە و بێدەنگ دفکرە.

زارۆک رازانە، هەیە کو ئەو رانەزانە، لێ ژ ژۆرێن وان دەنگ نایێ. مێڤانێن کو ژ بۆ شین و تازیێ هاتنە، هن د ئۆدێن مێڤانان و هن ژی د مالێن ناس و دۆستان دە رازانە. رۆشەن خانم نە ل سەر کورسیێ، لێ ل عەردێ، هەروەکی کو جەلادەت بەگ پری جاران دکر، رۆنشتیە. نا، ئەو رۆنەنشتیە، ل ئێدی فۆتۆگراف ئێ بپەیڤن...

سەر کێلەکێ درێژ بویە: ل کێلەکێ دو خوەلیدانک تژی خوەلێ و جخارە هەنە. ل بەرێ چایدانکەکە بچۆک، قەدەهەکە نیڤتژی و شەکردانکەک هەنە. ل کێلەکا وان، نامەیا کو جەلادەت بەگ، بەری مرنێ نڤسیبو، هەیە، «یاڤروم رۆشەن...» هەما ل بەر، دەفتەرا کو جەلادەت بەگ ژ بۆ نڤسینا رۆمانێ هلبژارتبو، ڤەکری، ل پێشیێیە. ل دۆرالیێ ژی تشتێن کو ل پەی جەلادەت بەگێ مانە، پەرەگەندە، ل ڤێ دەرێ، وێ دەرێ، بەلاڤبویی هەنە؛ کاخز، دەفتەر، کتاب، کۆڤار، رۆژنامە، نامە، پێنووس و رەسم... ب تایبەتی ژی رەسم، شاهیدێن ئومرەکێ بالکێش و زمانێ رۆمانا بیرا قەدەرێ. هەر یەک ل دەرەکێ، د وەختەکە بهوری دە، هاتیە کشاندن. نها، د ڤێ بێدەنگیا شین و کەسەران دە، ب رەنگێن شەڤێ راپێچایی، رەسم، ب زمانێ خوە یێ تایبەتی، دپەیڤن.

گەلو ئەڤ ژیانا جەلادەت بەگێ، ژیانا کو مینا رۆمانەکە پر بالکێشە، دێ، ئێدی، ب وندابونا جەلادەت بەگ رە، وندا بە؟ ژیانا وی، خەبات، بەرهەم و ئەسەرێن وی دێ ژ بیر ببن؟ ئەڤ کۆڤارێن وی هاوار، رۆناهی کو وی ب هەزار زەحمەتی و دژواریان دەردخستن ئێ د ناڤ رەفان دە برزن؟ وەختا مالکامباخ ئێ هەر تشتێ بدە ژبیرکرن؟ شۆپێن وی دێ، مینا بەرفا بەر تاڤێ یان ژی نڤیسارێن ل سەر قۆمێ، هێدی هێدی بهەلن و وندا ببن؟.. یەک خوەدێ و یەک ژێ رۆشەن خانمێ دزانی کا وێ چقاس ئەزیەت دکشاند دا کو بکاربە بەرهەم و ئەسەرێن خوە ب ئافرینە. ئەو خەبات، نەچاری، ئێش، دەست تەنگی و ئەزیەت... ما ئەو ئێ نها وندا ببن؟

دیسان گرێ دکەڤە چاڤێن وەرمی یێن رۆشەن خانمێ و رۆندک هێدیکا رەسمەکێ کو ل بەرێیە و ل ستەمبۆلێ، ئاتێلیا فۆتۆگرافی یا» ئابدولاهـ فرەرەس»، هاتیە کشاندن، شل دکن.

ئەو جخارەیەکە نۆ، ب جخارا کو د دەستێ وێ دە خەلاس دبە، ڤێدخە، ل دۆرا خوە دنهێرە و دفکرە.

فکر، حس، پەژن و گومان ل دۆرا رۆنیا چرێ دفرن. گۆتن و پەیڤ قەدیانە، وندا بونە. مخابن، هەزار مخابن کو ئەڤ وەشان و رەسمێن کو ل بەرێ نە، ناپەیڤن. چما ئەو رێزێن خوەشلهەڤهاتێ یێن جەلادەت بەگ ژ ناڤ رۆپەلان دەرناکەڤن و دەست ب پەیڤینێ ناکن؟ ئەڤ شعر، ئەڤ چیرۆک، ئەڤ سەرپێهاتی، ئەڤ نڤیسار... چما ئەڤ ژێ مینا رۆشەن خانمێ ب تەنێ بێدەنگن؟ پا ئەڤ رەسم و وێنە؟ نەمازە ئەڤ رەسمێن کو شاهدێ ژیانەکە درێژ و قەدەرەکە بالکێشن؟ ما ئەڤ فۆتۆیێن کو نها ل بەرێ نە و ل پەی ژیانەکە دژوار و رەنگین، کەسەرتژی و بەدەو مانە، دێ وەها بێدەنگ و ستۆخوار بمینن و برزێن؟ ئەڤ ئێ، بێزار و بێزمان، بقولبن سەر رەنگێ زەر و مینا پەلێن زەر ئێن پایزێ بوەشن؟ ما ئەڤ ئێ ب تەنێ ببن خەونەکە وەختا بهوری؟ ما ئەڤ ئێ نەپەیڤن و خوە ل هەمبەر هەرکینا وەختێ رانەگرن؟..

رۆشەن خانم ل رەسمەکی کێلەکێ دنهێرە. ئەو خوە ددە هەڤ، ل عەردێ رۆدنە، رەسم دگرە دەستێ خوە و ب هزر و دیقەت لێ دنهێرە؛ جەلادەت بەگ، سال دڤێ ١٩٢٦ بە. ئەنی ڤەکرییە، چاڤ مینا چاڤێن تەیرێ هەلو ب خوە باوەر و ڤەکری نە. پۆرێ وی یێ بەر ب پاشیێ شەهکری و رەش، دبرقە. پۆز، پۆزێ ناس ئێ بەدرخانانە؛ مەزن، درێژ و خوەش. کنجەکێ نۆ و رەش، ب گۆتنا فرانسزان کۆستومەک کو دیارە، ژ دەستێ تەرزیێن یەکتا دەرکەتیە، لێیە. قراواتەکە خوەش ئا هەورەشیمی و ب نختک، مینا هەر گاڤی، کنجان و گۆملەگا سپێ خوەش ل هەڤ تینە. یێلەگێ وی کو پەرچەیەکی ژ کنجانە، ب شەش قومچکانە و قومچک هەمو، حەتا سینگێ، گرتی نە. جەلادەت بەگ هنەکێ خوار سەکنیە و هەردو دەستێن وی د بێریکێن پانتۆلۆنێ دە نە. رۆ هنەکێ گولۆڤەرە. سمبێل و رهـ نینن. هەیە کو لۆما هنارکێن رۆ مەزنتر و گلۆڤەرتر دخوین. ئەنی و پێشجێنک گەلەکی ڤەکری نە. بریێن چاڤان، ژ هەڤوودو باش ڤەقەتی، درێژ و رەشن. بژانگ د بن رەشاهیا بریان دە وندا بونە. لێ بیبک مینا دو لوولوویێن رەشن و دبرقینن.

نها؟ ئەو ئێ نها ب تەنێ د ناڤ ڤان رەسمان دە بمینە؟ گەلۆ قەدەرا وێ، ئەڤ بوو؟ رۆشەن خانم رادبە سەر پیان، فۆتۆگرافێن کو ل دۆرا وێ پەرەگەندە بەلاڤ بویی نە، یەک ب یەک، ددە هەڤ و دیسان تێ ل عەردێ، ل جهێ خوە رۆدنە. ژ چلێ زێدەتر رەسم. ژ چلێ زێدەتر کورتە -دەمێن بهوری و قەیتکری. ل ڤر و ل ور. هن ژ وان ب هونەرمەندیا فۆتۆگرافکێشێن هۆستە هاتنە کشاندن. د هنان دە ژێ نە هونەر و نە ژێ هۆستاهی هەیە، ئەو ب تەنێ ژ بۆ ئیسپاتکرنا ژیان، وەخت و دەمێن بهوری هاتنە ڤەشارتن. هەمۆ ژی ب رەنگێن رەش و سپی نە. بێگومان چەشنێن رەش و سپی ژی تێ دە نە؛ هن ڤەکری نە، هن ژی گرتی. هنێن وان پۆرترە نە، نیشانا ژیانا جەلادەت بەگێ نە. د هنان دە ژی گەلەک کەس ب هەڤ رە نە، ئیسپاتا یەکبۆن، هەڤگرتن، هەڤکاری، دۆستی، مەرڤاهی و براتیێ نە. هن ژی ب تەنێ بەرگەهن، جهـ و وارێن کۆ ژیانەک تێ رە بهوریە.

رۆشەن خانم ل رۆ و بەدەنێن کەسێن فۆتۆگرافان دنهێرە. ئەو هنان ژ وان دناسە، لێ هنان ژێ ناس ناکە. هن ب سمبێل و رهن. رۆیێ هنان ب کەنە، یێ هنان ژی سەرت، هن ژی وەستیایی، ماتمایی و شاشبویی ل ئۆبژەکتفا ماکینا رەسمان دنهێرن. رۆیێ هنان مینا هەیڤەکێ سپەهییە، یێ هنان ژی چەلمسی و قەرمچییە. هنان چاڤێ خوە گرتنە، مینا کو ئەو د خەوێ دە بن. هن ژی ل دەرەکێ دن، ل دۆراهیێ دنهێرن. هن رۆترشن، هن ژێ رۆنەرم. رۆیێن ژ هەڤ جهێ؛ ل پەی هەر یەکێ قەدەرەکە جهێ و بالکێش.

یا چاڤ؟ چاڤێن رەش، چاڤێن بەلەک، چاڤێن کەنتژێ، چاڤێن کەسەرتژی، چاڤێن کال، چاڤێن پەپۆک.

چاڤێن ژیندار و کوور... چاڤێن کوردان، ئەینی مینا قەدەرا وان.

هەر تشت نها د ناڤ ڤان رەسمان دە ڤەشارتیە. وەخت، دەم، دەوران، ژیان، سەرپێهاتی، بوویەر، پێوەندی، ئەڤین، شەر، تێکۆشین، ئێش، کەسەر، حەسرەت، حس، پەژن... هەر تشتێ نها خوە ڤەگوهەزاندیە ناڤ ڤان فۆتۆگرافان، خوە کریە بەشەکێ بچۆک ئێ فۆتۆگرافان دا کۆ رۆشەن خانم هەر تشتی ببینە و ب بیر بینە. بێگومان، ئەگەر جەلادەت بەگ وەها ژ نشکا ڤە نەچوبا و بکاربویا رۆمانا خوە بیرا قەدەرێ بنڤیسیا، وی دێ ل ڤان رەسمێن کۆ نیشانا دەورەکە درێژ و ژیانەکە بەدبەختن، بنهێریا.

لێ مینا هەر داخواز و خوەستەکا وی، داخوازا نڤسینا رۆمانێ ژی قورمچی و نیڤچە ما...

- کی دێ نها پێشی ل ڤان رەسمان بنهێرە و پاشێ وان بینە زمان؟ کەنگێ ئەڤ فۆتۆگراف ئێ دەست ب پەیڤینێ بکن؟..

رۆشەن خانم ل رەسمان و دەفتەرا رۆمانا بیرا قەدەرێ کۆ جەلادەت بەگێ دەست پێ کربو و ب تەنێ چەند رێز نڤیسیبون، دنهێرە و وەها دفکرە.