مشکی نەترس
لە کتێبی:
وەنەوشە
بەرهەمی:
محەمەدسەدیق مەحموودی (1937-1990)
6 خولەک
1048 بینین
بوو لە دێی ئێمە هەمارێکی بەرین
دار و دیواری لە مێژینەی بوو
میچی ڕەش بوو
لە چ بوو دیواری؟
خاک وخۆڵێکی ڕەش وبەردی شین
بوو لە ژێر گەورە هەمار
چەندە داڵانی بە پێچ
چەندە کۆڵانی بە سام
خوار و خێچ
پڕ لە مار و مێروو
پڕ لە دووپشک و مشک
مشکی وریا و زرنگ
مشکی چالاک
کە لە تاریکیدا
بۆ بژیوێک و وەڕێ خستنی ژین
هەڵدەبەزین
جارێ بۆ ئەم کون و جارێ ئەو کون
هەڵدەهاتن بە پەلە
گەر بهاتبایە بە حاڵ
خشپەیەک
دەنگێک
لەڕ و لاواز، بەڵام
لێبڕاو و ئازا
وردە وردە لە کونی هاتە دەرێ
دیتنی ڕووناکی و خۆر
دیتنی دنیای ئازاد
دیتنی زۆر خواردەمەنی خۆش، بۆندار
دایکی دڵ پڕخەفەتی
بابی برسی و شەکەتی
کەوتنە شوێنی بە غار
ئەی هاوار!
ئەی هاوار!
نەچنە پێش ڕۆڵە، لەمەولاوە پتر
لە پەنادایە پشیلەی خوێن مژ
تاڵەیان ناوەتەوە
تاقمی دژ، تاقمی دژ
دی لە برسان و لە ترسان هەر دوو
هەڵدەلەرزین وەکو بی
وەکو بیی نێو خوڕی ئاو
وەک کزەی بای گژەبا
پێی هەڵێناوە، هەتا
ڕوو بەرەو خواردمەنی
تێپەڕ بێ
یا بدا گیانی لە دەست
ببڕێ لیزگەی تەمەنی،
یا لە ژینێکی وەها ڕەش، دەربێ
باب ودایکی لە خەفەت،
لە کەساسی وپەستی،
ڕزگارکا
نەڕۆی
دایکی گوڕڕاندی:
نەچی
چون لە ڕێت دایە خەتەر
خەتەری دەرد و بەڵا
خەتەری مەرگ ونەمان
شل بو هەنگاوی
بەڵام
بیری لێ کردەوە باش
دیسان،
چوو بەرەو پێش و بەرەو پێشتر چوو
کوتی برسیمە من و
بابە، تۆش، چەشنی منی
دایە، تۆش، هەر وەکو مەی
هەر وەکوو ئێمە وەهان
پاکی خزم و کەس و کار
هەمو برسین و هەژار
با لە سەر ڕێم بێ تەڵە و
بسوێ داسی مەرگ
ڕوو بەرەو خواردمەنی
هەر ئەڕۆم
ناسرەوم
تاکو مابێتم ئەمن
هێزی لەش، خوێنی جەرگ
گوێی نەدا بابی و ڕۆی
ڕوو بەرەو ئەو هەموو ئازووخە لە ناو
دیوی هەمار
گورج
مەودای ئەبڕی
لە نەکاو، دیتی لە سەر
ڕێگەکەیدا تەڵەیەک
لەوێ ڕاما و کوتی:
ئێستەکانێ چ بکەم؟
چارە چییە؟
چوونە پێش چاترە یا پاشەکشە؟
نا، ئەڕۆم
کوانێ پتر
لەوە خۆ ڕائەگرم؟
ڕادەیێکی هەیە خۆڕاگرتن
هەر ئەخزم
هەر بەرەو پێش ئەکشم
بۆ بەرەوپیری بەڵا
با تێشدا چم
ناترسم
مردن و ترس دوانەن، ئەمما
تاقە جارێکە ئەم و ئەو زۆر جار.
جا ئەگەر وایە ترس
تاکو هەم شەرتە ئەمن ناترسم
لە پشیلەی
خوێن مژ
گەرچی بۆ گرتنی من
خۆی حەشاردابێ لە سووچی دیوار
ترسەنۆک بوون و نەفام
گشتیان بۆیە وەها
سەریان ناوە بە برسێتێوە
لە کونا
تێداچوون
گەلێ بێ مانایە
لە چ ترسان ئاخر؟
بۆ چی ترسان ئیتر؟
بەرەو ئامانج ئەکشم
با لە سەر ڕێشم
داو بێ
چاڵ بێ
یا مەرگ
لە ڕێگەی ئامانج،
لادەبەم داو و تەڵە و
تەڵە تێکئەشکێنم
چون لە ڕێی ژینی منا
کۆسپێکە
ڕۆی و هێنای لە قولنچکێکی هەمار
چڵەدارێکی وشک
بە هەموو هێز و قەوەت
دای لە تەپڵی سەری پانی تەڵە مشک
تەڵە لەت لەت بوو
هەل و دەرفەت بوو
تەڵەکەی گرت و فڕێی دا بە پەلە
ڕۆی بەرەو پێش و بەرەو پێشتر چوو
ڕۆی و ڕۆی تا گەیییە دەرکی هەمار
گەشەیە کەوتە دڵی
نەشەیەک کەوتە سەری
تلی لی لانی بوو
چون بە ئامانجی گەیشت
لە هەچی دڵ بییەوێ
تۆوی کاڵ،
کاکڵی گوێز،
بادام،
نیسک وماش
هەڵمەتی بردنە سەر
زۆری خوارد
زۆرتری خوارد
پێش ئەوەی تێربێ زگی
کەوتە بیر بابی کزی و
دایکی لە برسا کەوتووی
کەوتەوە بیری ئەوەی
کە کەس و کاری هەموو
برسین،
بێ تینن،
بێ ژینن
وەکو ژێ وێک هات
کوتی جا چۆن دەبێ وا
تێر بم ئەمن و کەس و کارم برسی؟
چووە بەر دەرکی کونێ
کردی هاوار
نەڕڕاندی:
وەرنە دەر
ئەی کەس و کار
داو لە سەر ڕێگە نەما
تێک شکاوە تەڵە مشک
ئازادین
هەڵ مژن نەختێ
لە هەوای ئازاد
لەو هەموو نیعمەت ونازەی
کە لە عەمبارایە
تێر بخۆن
جێژنە
هەمو پیرۆز بووین
هاتنە دەر
دڵخۆش بوون
دڵشاد بوون
خواردیان
بردیان
هەرچی لە عەمبارا بوو
مشکی نەترس
ڕوو بە مشکانی تری هۆزی کوتی:
موژدە بێ ئیدی نەما
ڕۆژگاری دیلی
دەورەی زوڵم و ستەم
ڕۆیی ئەو دەورە کە وا
دەستی بێداد و ستەم
لە لەشی تاقمی بێ ئازاری مشک
ئاور بەردا
بۆ ئەوەی سەیری بکا و |پێبکەنێ
مشکی کردوونەتە دز
ماڵ بڕو
زیانی خورۆ
مشک، ئەگەر لێی بگەڕێن
نەیکوژن
ورکەنانێکی دەنێ
ناجوێ دەفتەری کەس
نابڕێ قاقەز و هەنبانە و فەرش
بۆ ئەوەی مافی ژیان،
هەموو بەدخواهی ئەون،
دوژمنی ژینی ئەون،
دڵ پڕی قینی ئەون،
بۆیە بێچارە ئەویش
هەرچی بەر دەستی کەوێ
ئەیخوا
لێکی ئەدا
وردی ئەکا
ئەی فڕێنێت و بەرەو کون ئەیبا
ئێمە لاوانی مشک
دژی فێڵ و تەڵەکەین
لێ بڕاوین ونەبەز
نابەزین
گەرچی یەخەشمان بگرێ
دەستی بەڵا
دژوای
ترسەنۆک نیم و لەکەس
ناترسم.
ناپرسم
کە لە ڕێی ئامانجا
زۆر مەترسی هەیە، یا نا
ترسەنۆک بابی منە،
ترسەنۆک دایکی منە،
ترسەنۆکن مشکان
بۆ چی نەتبیستووە ئەڵێن:
کە فڵانی لە فڵان
زۆر ئەترسێ
وەک مشک؟
تێشکانی مشکان
لەوەڕا تەمبێ بووم
کە بترسم لە ترس
هاتە بەر ڕێگەی ژینم مردن
چوومە پێش
خستمە دوور
ترس و لەرز
ڕا کردن
چووم بەرەو پێش و بەرەو پێشتر چووم
تا گەیشتم بە چڵۆکی ئامانج
خۆم و مشکانی ترم
لە مەرگ ڕزگار کرد
وەکو شێر وابە نە مشک
وەکو شێر هەڵکوتە مەیدانی نەبەرد
ڕاپەڕە زوو
بخە گیان و لەشی دێو
نێو دڵی کێو
لەرز و تەزوو
دادڕە بەرگی ڕەشی چارەڕەشی
لە سەر ئەندامی لەشی خۆت و
لە سەر پەیکەری گەل
تا لە دەستت نەچووە
دەرفەت و هەل
ورد بەوە دوژمنی تۆ
داوی لە سەر
ڕێگەتا ناوەتەوە
فڕ و فێڵ و تەڵەکە
کەلەپوورێکە لە بابانی کە بۆی
ماوەتەوە
لا بدە خۆ لە قەفی
نادیاریی داوی
بادراوی ڕاوکەر
تا بە ئازادی بژین
تا بە سەربەرزی بژین.
تێدەگەی کێیە مشک؟
یا چییە داو و تەڵە و
چ کەسێکە ڕاوکەر؟
بیر کەوە بیر
کە بیر کردنەوەیەک
چاترە بۆت
لە هەزار ساڵ
عیبادەت کردن.
دار و دیواری لە مێژینەی بوو
میچی ڕەش بوو
لە چ بوو دیواری؟
خاک وخۆڵێکی ڕەش وبەردی شین
بوو لە ژێر گەورە هەمار
چەندە داڵانی بە پێچ
چەندە کۆڵانی بە سام
خوار و خێچ
***
هەر کەلێنێک و کونێکپڕ لە مار و مێروو
پڕ لە دووپشک و مشک
مشکی وریا و زرنگ
مشکی چالاک
کە لە تاریکیدا
بۆ بژیوێک و وەڕێ خستنی ژین
هەڵدەبەزین
جارێ بۆ ئەم کون و جارێ ئەو کون
هەڵدەهاتن بە پەلە
گەر بهاتبایە بە حاڵ
خشپەیەک
دەنگێک
***
بەچکە مشکێ هەبوو لەو تاقمەدالەڕ و لاواز، بەڵام
لێبڕاو و ئازا
وردە وردە لە کونی هاتە دەرێ
دیتنی ڕووناکی و خۆر
دیتنی دنیای ئازاد
دیتنی زۆر خواردەمەنی خۆش، بۆندار
***
دایکی لاواز و لەڕیدایکی دڵ پڕخەفەتی
بابی برسی و شەکەتی
کەوتنە شوێنی بە غار
ئەی هاوار!
ئەی هاوار!
نەچنە پێش ڕۆڵە، لەمەولاوە پتر
لە پەنادایە پشیلەی خوێن مژ
تاڵەیان ناوەتەوە
تاقمی دژ، تاقمی دژ
***
ڕوانییە دایکی و بابی ئەو کاتدی لە برسان و لە ترسان هەر دوو
هەڵدەلەرزین وەکو بی
وەکو بیی نێو خوڕی ئاو
وەک کزەی بای گژەبا
پێی هەڵێناوە، هەتا
ڕوو بەرەو خواردمەنی
تێپەڕ بێ
یا بدا گیانی لە دەست
ببڕێ لیزگەی تەمەنی،
یا لە ژینێکی وەها ڕەش، دەربێ
باب ودایکی لە خەفەت،
لە کەساسی وپەستی،
ڕزگارکا
***
بابی نەڕڕاندی:نەڕۆی
دایکی گوڕڕاندی:
نەچی
چون لە ڕێت دایە خەتەر
خەتەری دەرد و بەڵا
خەتەری مەرگ ونەمان
***
هاتەوە دوایە بڕێک،شل بو هەنگاوی
بەڵام
بیری لێ کردەوە باش
دیسان،
چوو بەرەو پێش و بەرەو پێشتر چوو
کوتی برسیمە من و
بابە، تۆش، چەشنی منی
دایە، تۆش، هەر وەکو مەی
هەر وەکوو ئێمە وەهان
پاکی خزم و کەس و کار
هەمو برسین و هەژار
با لە سەر ڕێم بێ تەڵە و
بسوێ داسی مەرگ
ڕوو بەرەو خواردمەنی
هەر ئەڕۆم
ناسرەوم
تاکو مابێتم ئەمن
هێزی لەش، خوێنی جەرگ
***
گوێی نەدا دایکی و ڕۆیگوێی نەدا بابی و ڕۆی
ڕوو بەرەو ئەو هەموو ئازووخە لە ناو
دیوی هەمار
گورج
مەودای ئەبڕی
لە نەکاو، دیتی لە سەر
ڕێگەکەیدا تەڵەیەک
لەوێ ڕاما و کوتی:
ئێستەکانێ چ بکەم؟
چارە چییە؟
چوونە پێش چاترە یا پاشەکشە؟
نا، ئەڕۆم
کوانێ پتر
لەوە خۆ ڕائەگرم؟
ڕادەیێکی هەیە خۆڕاگرتن
***
هەر ئەڕۆمهەر ئەخزم
هەر بەرەو پێش ئەکشم
بۆ بەرەوپیری بەڵا
با تێشدا چم
ناترسم
مردن و ترس دوانەن، ئەمما
تاقە جارێکە ئەم و ئەو زۆر جار.
جا ئەگەر وایە ترس
تاکو هەم شەرتە ئەمن ناترسم
لە پشیلەی
خوێن مژ
گەرچی بۆ گرتنی من
خۆی حەشاردابێ لە سووچی دیوار
***
باب و باپیر و کەسمترسەنۆک بوون و نەفام
گشتیان بۆیە وەها
سەریان ناوە بە برسێتێوە
لە کونا
تێداچوون
***
ترس ئیتر لای منگەلێ بێ مانایە
لە چ ترسان ئاخر؟
بۆ چی ترسان ئیتر؟
بەرەو ئامانج ئەکشم
با لە سەر ڕێشم
داو بێ
چاڵ بێ
یا مەرگ
لە ڕێگەی ئامانج،
لادەبەم داو و تەڵە و
تەڵە تێکئەشکێنم
چون لە ڕێی ژینی منا
کۆسپێکە
***
مشکە، کاتێ لێ بووردڕۆی و هێنای لە قولنچکێکی هەمار
چڵەدارێکی وشک
بە هەموو هێز و قەوەت
دای لە تەپڵی سەری پانی تەڵە مشک
تەڵە لەت لەت بوو
هەل و دەرفەت بوو
تەڵەکەی گرت و فڕێی دا بە پەلە
ڕۆی بەرەو پێش و بەرەو پێشتر چوو
ڕۆی و ڕۆی تا گەیییە دەرکی هەمار
گەشەیە کەوتە دڵی
نەشەیەک کەوتە سەری
تلی لی لانی بوو
چون بە ئامانجی گەیشت
***
دی پڕە ناوی هەمارلە هەچی دڵ بییەوێ
تۆوی کاڵ،
کاکڵی گوێز،
بادام،
نیسک وماش
***
ڕانەوەستا، بە پەلەهەڵمەتی بردنە سەر
زۆری خوارد
زۆرتری خوارد
پێش ئەوەی تێربێ زگی
کەوتە بیر بابی کزی و
دایکی لە برسا کەوتووی
کەوتەوە بیری ئەوەی
کە کەس و کاری هەموو
برسین،
بێ تینن،
بێ ژینن
***
کەوتە نێو جەرگی تەزوووەکو ژێ وێک هات
کوتی جا چۆن دەبێ وا
تێر بم ئەمن و کەس و کارم برسی؟
چووە بەر دەرکی کونێ
کردی هاوار
نەڕڕاندی:
وەرنە دەر
ئەی کەس و کار
داو لە سەر ڕێگە نەما
تێک شکاوە تەڵە مشک
ئازادین
***
وەرن ئاسوودە پشوویێکی بدەنهەڵ مژن نەختێ
لە هەوای ئازاد
لەو هەموو نیعمەت ونازەی
کە لە عەمبارایە
تێر بخۆن
جێژنە
هەمو پیرۆز بووین
***
مشکەکان گشتی بە پۆلهاتنە دەر
دڵخۆش بوون
دڵشاد بوون
خواردیان
بردیان
هەرچی لە عەمبارا بوو
***
ئەو حەلەمشکی نەترس
ڕوو بە مشکانی تری هۆزی کوتی:
موژدە بێ ئیدی نەما
ڕۆژگاری دیلی
دەورەی زوڵم و ستەم
ڕۆیی ئەو دەورە کە وا
دەستی بێداد و ستەم
لە لەشی تاقمی بێ ئازاری مشک
ئاور بەردا
بۆ ئەوەی سەیری بکا و |پێبکەنێ
***
ستەم و زوڵمەی کە وامشکی کردوونەتە دز
ماڵ بڕو
زیانی خورۆ
مشک، ئەگەر لێی بگەڕێن
نەیکوژن
ورکەنانێکی دەنێ
ناجوێ دەفتەری کەس
نابڕێ قاقەز و هەنبانە و فەرش
***
چونکە دانانێ کەسێکبۆ ئەوەی مافی ژیان،
هەموو بەدخواهی ئەون،
دوژمنی ژینی ئەون،
دڵ پڕی قینی ئەون،
بۆیە بێچارە ئەویش
هەرچی بەر دەستی کەوێ
ئەیخوا
لێکی ئەدا
وردی ئەکا
ئەی فڕێنێت و بەرەو کون ئەیبا
ئێمە لاوانی مشک
دژی فێڵ و تەڵەکەین
لێ بڕاوین ونەبەز
نابەزین
گەرچی یەخەشمان بگرێ
دەستی بەڵا
دژوای
***
بەچکە مشکم بەڵێ، ئەمما ئیترترسەنۆک نیم و لەکەس
ناترسم.
ناپرسم
کە لە ڕێی ئامانجا
زۆر مەترسی هەیە، یا نا
ترسەنۆک بابی منە،
ترسەنۆک دایکی منە،
ترسەنۆکن مشکان
بۆ چی نەتبیستووە ئەڵێن:
کە فڵانی لە فڵان
زۆر ئەترسێ
وەک مشک؟
***
ترسەنۆکی بووە، هۆیتێشکانی مشکان
لەوەڕا تەمبێ بووم
کە بترسم لە ترس
هاتە بەر ڕێگەی ژینم مردن
چوومە پێش
خستمە دوور
ترس و لەرز
ڕا کردن
چووم بەرەو پێش و بەرەو پێشتر چووم
تا گەیشتم بە چڵۆکی ئامانج
خۆم و مشکانی ترم
لە مەرگ ڕزگار کرد
***
ئەتۆش ئەی ڕۆڵەی ژیروەکو شێر وابە نە مشک
وەکو شێر هەڵکوتە مەیدانی نەبەرد
ڕاپەڕە زوو
بخە گیان و لەشی دێو
نێو دڵی کێو
لەرز و تەزوو
دادڕە بەرگی ڕەشی چارەڕەشی
لە سەر ئەندامی لەشی خۆت و
لە سەر پەیکەری گەل
تا لە دەستت نەچووە
دەرفەت و هەل
***
ڕۆڵە ئەی لاوی بەتینورد بەوە دوژمنی تۆ
داوی لە سەر
ڕێگەتا ناوەتەوە
فڕ و فێڵ و تەڵەکە
کەلەپوورێکە لە بابانی کە بۆی
ماوەتەوە
لا بدە خۆ لە قەفی
نادیاریی داوی
بادراوی ڕاوکەر
تا بە ئازادی بژین
تا بە سەربەرزی بژین.
***
ئێستە ئەی ڕۆڵە ئەتۆتێدەگەی کێیە مشک؟
یا چییە داو و تەڵە و
چ کەسێکە ڕاوکەر؟
بیر کەوە بیر
کە بیر کردنەوەیەک
چاترە بۆت
لە هەزار ساڵ
عیبادەت کردن.