لەیلا و مەجنوون
لە کتێبی:
لەیلا و مەجنوون
بەرهەمی:
خانای قوبادی (1704-1778)
12 خولەک
3426 بینین
بە نام ئەو کەس بە كن فيكونعەرەبی
عالەمش جە کەتم عەدەم کەرد بیروون
مەحزی خاتران سيد الكونينعەرەبی
موحەممەد فاتح خەیبەر و حونەین
حەمد و سەنا و شوکر پەی ئەو زات پاک
هەم سەڵەوات لەسەر پادشای لولاک
ئەر تەوفێق دەرۆ بینای بیهتەرین
جە دمای مەکتووب خوسرەو و شیرین
عەجەبتەر جە سڕ سیحری سامیری
واچۆم وەسف عەشق قەیس عامیری
یانیهای مەجنوون مەفتوون لەیلێ
دەیری دێوانەی دەشتی دوجەیلێ
وێڵی و مەحروومی جە شادی و
هامڕازش چەنی وحووش و تیوور
عەشق مەجازی، بەعدەن حەقیقی
واچۆم جە تاریخ جە ڕووی دەقیقی
بە واتەی حەکیم دانای نیزامی
گەنجەوی، ئەلیاس بن یووسف نامی
شاعیری شەریف شەفیع دەستوور
ئەر پەرسۆ تاریخ ئی نامەی مەستوور
غەین و قاف و نوون، دالی ئەبجەدی
حیساب کەرۆ حەرف وێنەی عەسجەدی
هەزار و یەکسەد، پەنجا و چوارەن
ڕەوشەنتەر جە سووی شوعلەی وەهارەن
جە هیجرەتی خاس شای خيرالانامعەرەبی
وە ڕەوەزی ئەو بۆ، سەڵەوات و سەلام
عیبرەت بۆ پەرێ ئەبنای ڕۆزگار
واتەی قوبادیش مانۆ یادگار
خانا هەم جە سەر، خانا هەم جە سەر
نگادارت بۆ خواوەند جە سەر
پشت و پەنات ۆ دەهەندەی داوەر
لوتفش چەنی تۆ دایم بۆ یاوەر
تۆم سپەرد بە زات شای شاهان جە سەر
وە دەستگیرت بۆ دایم پەیغەمبەر
تاج سلێمانی هەم جە سەرت بۆ
حەزرەتی حەزر وە ڕەهبەرت بۆ
عەلی شای مەردان هەم جە پشتت بۆ
قەبزهی زولفەقار شەب نە مشتت بۆ
سوورەت بەرائەت وە تیغبەندت بۆ
دیدەی بەدگاران دوور جە دڕەندت بۆ
ئەخی جوبرەئیل باڵ کێشۆت وە سەر
نگەهدارت بۆ دەهەندەی داوەر
آية الكرسيعەرەبی وە ئەسپەرت بۆ
مانگ و خۆر هەردوو چرای سەرت بۆ
سوورەت ياسينعەرەبی و والشمسعەرەبی پەنات بۆ
انعام كافهاعەرەبی وە ڕەهنمات بۆ
انا فتحناعەرەبی بۆ وە دەستگیرت
القاحهعەرەبی و نونعەرەبی نەشۆ جە ویرت
هەم قدافلحعەرەبی ڕەختی بەرت بۆ
«طه و تباركعەرەبی» تاج سەرت بۆ
«معوذتينعەرەبی» بازووبەندت بۆ
قل هو الله احدعەرەبی گەردەنبەندت بۆ
جە لای سوڵتانان حەرفت ڕەواج بۆ
دەستگیری دەستت ئیمام ڕەزا بۆ
بە وێنەی نادر بەرز ئیقباڵت بۆ
زۆری ڕوستەمی نەوەی زاڵت بۆ
قەڵەمت قودرەت قووەی قەزاش بۆ
بەڵقەیسی چۆڵگەرد جە تۆ ڕەزاش بۆ
زەرەر ناوەری تا دێرزەمانە
ئەیمەن بای بە لوتف یەکتای یەگانە
شەرحێ جە ئەحواڵ مەجنوون بەیان کەر
جوانی و جەماڵ لریلش عەیان کەر
ڕوواتی عەرەب، دانایان دەور
ئەو تاریخوانان شەفیع تەرز و تەور
مەواچان جە دەور حوکمش ڕەوان بی
عەبدولمەلیک نام ئیبن مەڕوان بی
سوڵتان عادڵ ئەمەوییان بی
دوشمن سەرسەخت عەلەوییان بی
بەدبەختی پەی وێش، پەی ئەهلی زەمان
ساز دابێ، پەنام بە زاتی سوبحان
سەنەی شەست و پەنج تا هەشتادوشەش
هیجرەتی ڕەسوول شای ڕەفڕەفی فەرش
یەک بزورگزادەی شيخ القبايلعەرەبی
شمشێر وە کەمەر، زەڕیین حەمایل
نام ئەو مەلووح بن موزاحیم بی
جە عامرییان زی مەراحیم بی
جە شێخنشینان دەورەی خەلیج بی
جە گرف چت دارا، موحتاج وە هیچ بی
سێ فەرزەندش بێ، هەر سێ شەهزادە
وردتەر جە گشت مەکتەب نەهادە
جە هەفت ساڵی تا وە دە ساڵ یاوا
شیعر و شاعیریش وە عاڵەم تاوا
جوانی و جەماڵ، عەقڵ و کەماڵش
زیهن و زەکاوەت، حوسن و خیساڵش
بڵندیی هیممەت، سەخا وجوود ئەو
مەشهوور بی نە عام دایم وجوود ئەو
نام ئەو قەیس بی دانا و دیاری
شایستەی سەریر پەی شەهریاری
مەشی وە مەکتەب چەنی هامفەردان
جە کناچە و کوڕ عەرەب نژادان
پەی تەحسیل عیلم، عیرفان و ئەدەب
قاعیدەی قانون شاهان عەرەب
مەهدی ئیبنی کەعب ڕەبیعی نژاد
جە عامرییان مەردێ بی ئازاد
یەک کناچەش بێ بە نام لەیلێ
بە حوسن و جەماڵ، ڕشتەی سوهەیلێ
بە شوعلەی جەماڵ خورشید ماهێ
وێنەی سەهی سەرو، نزارەگاهێ
شۆخ کەمان وە نێش غەمزەی کەمێنە
سوراخ مەکەردەش سەد هەزار وێنە
یەک ئاهووچەشمێ، غەزاڵنازێ
جەهانێ مەکوشت وە عیشوەسازێ
مانگ عەرەب بی وە ڕوخ نمایی
تورک عەجەم بی وە دڵ ڕووبایی
زڵفش وێنەی شەو، ڕوومەتش چراغ
یا مەشغەلەی شەمع جە مینقاڕ زاغ
فەندوق دەهانێ، سەرو سایەیێ
چون تونگی شەکەر، شیرین مایەیێ
شەکەرشکێنێ، بە خاترخواهێ
لەشکەرشکێنێ، وە نیم نگاهێ
پووشیدە پەردەی جای زیندەگانی
شاشیعر عینوان، بەیت جوانی
تەعوێزی کەمەر گشت هامنشینان
شایستەی کەنار گشت نازەنینان
زەنەخدان جە عیقد عارەق جەمین
هەم جە حەڵقەی زڵف موشکی عەبیرین
گوڵگون وە خوون بی وە شیر پەروەردە
سورمەش جە سەودای مادەر ئاوەردە
جە گونای ڕاسش بی موشکین خاڵێ
زیاد کەرد وە جەماڵ جەواهیر لاڵێ
جە هەر دڵێ بی جە هەواش مەیلێ
گیسووش وێنەی لەیل، هەم نامش لەیلێ
جە زەکاو جە هۆش، شیعر شاعیری
هامڕازش ڕەفێق قەیس عامیری
بە مەحز زانای هۆش و فام و دەرک
وەردشان شەربەت عەشق عوسرەت بەرگ
جە وەقت وانای مەستوورەی کیتاب
حرووفش بە ڕەمز مەکەردەن خیتاب
یاران وە حیساب پەی عیلمخوانی
ئەوان پەی حیساب عەشق جوانی
یاران جە لوات مەعنی مەپەرسان
ئەوان جە سوورەت مەعنی مەپەرسان
یاران جە علووم ئەوراق مەوانان
ئەوان حەرف جە ڕەمز عوششاق مەڕانان
یاران مەوانان ئەوساف ئەفعال
ئەوان مەوانان شەرح وەسف حاڵ
یاران شومارەی پێشین پەی وێشان
ئەوان هەر خەریک شومارەی وێشان
قەیس مەوات «ئەلف» ئاڵای باڵاتەن
«بێ» چون بازووبەند بازووی ئاڵاتەن
«ت» تاتای زڵفان سیای قەترانی
«ث» ثابتی مەیل عەشق جوانی
«ج» جوانی و جەماڵ «ح» حەیای و حوجبەن
«خ» خاڵ و خەیاڵ، خەم وە ڕووی لەبەن
«د» دیدە و دەهان، دەماغ عیشقەن
«ذ» ذەلیلی زام مەینەتان مەشقەن
«ڕ» ڕەویەی ڕەئفەت ڕای عاشقانەن
«ز» زوخاونۆشی ڕای موشتاقانەن
«س» سینەی مەحبووب، سەندووقچەی زەڕەن
سافتەر جە سەفحەی سەنگ مەڕمەڕەن
«ش» شەرم و شکووهـ، ێوەی جوانی
«ص» صافیی سدوور، سیدقی ڕەوانی
«ض» ضوء ضميرعەرەبی ڕەوشەنی دڵەن
«ع» عەرضەی عوششاق دەروون چون گوڵەن
«غ» غونچەی غەبغەب، غەواس ژیرەن
نە عومقی دەریای دۆس دڵگیرەن
«ط» طاقەتم تاق تەوق گەردەنەن
«ظ» ظوڵم و زۆرت تا ڕۆی مەردەنەن
«ف» فاکیهەی فەرد میوەی مەحبووبەن
«ق» قوڵف مەخزەن قەڵای مەحجووبەن
«ک» کان کۆی زەڕ دەریای یاقووتەن
«ل» لەرەی زڵفان دەرو لیمووتەن
«م» مەودای موژان دڵشکاوتەن
«ن» نازکی ناز نیای چاوتەن
«و» وەڵگ جوانی خەزانبیزتەن
«هـ» هەر چەمەڕای ڕای ئازیزتەن
«لا» لام ئەلف لاڵ بام پەرێ سەردی مەیل
«ی» یاقووت لەب یاقووت بێز لەیل
لەیلێ جە ڕووی ناز وە عیشوەبازی
وە سی و دوو حەرفەی فارسی و تازی
وات «ئەلف» ئاڵای ئاسک ئەبرووتەن
«ب» بەزم باڵای باش شکووتەن
«پ» پام وە پابەند پەری ڕوخسارەن
«ت» تا زیندەنان تاسەی دیدارەن
«ث» ثابت قەدەمپەی وەفای یارەن
«ج» جەور و جەفات وە جەستەم بارەن
«چ» چابوکی دەست چەرخ چەمانت
«ح» حاڵزان حاڵ، ناو هامدەمانت
«خ» خۆشیی خولق و نازک خەیاڵیت
«د» دوودی دەروون لەیل زوغاڵیت
«ذ» ذیکرم ذەلیل بەردەی نام تۆن
«ڕ» ڕووم نە جەماڵ جەمین جام تۆن
«ز» زووخ زامان زەخم دڵچاکم
«ژ» ژار مارەن ژین و خوراکم
«س» سەودای عیشقت، ش شۆخیی شێوەت
«ص» صەدر گوفتار صیدق حەق پێوەت
«ض»ضياي ضمير زامنی عەهدت
«ط» طاعەتی طەوف طوغرای زەڕمەهدت
«ظ» ظلیل و سایەی زوڵم و زۆر و عیشق
پەخشەن وەسەر شان لەیل مەینەت مەشق
«ع» عەقڵ و عومر و عەشق و عەهدمەن
عەیش و عەهد شیر زەڕین مەهدەن
«غ» غوبار غەم غەبغەبت وە دڵ
«ف» فەڕ و شکووهـ تۆن نە فەوق گوڵ
«ق» قەد و قامەت، «ک» کەریمی تەبع
«گ» گرانقەدریت، «فێ» مابەین جەمع
«ل» لەعل لەبان، لاڵ بەخش ئەشعار
«م» مەشق مۆبەت مەحبووبی شعار
«ن» نازکیی تەبع، نامووس و نامت
«و» وەعدە و وەعید، وە فیکر و فامت
«هـ» هیلال قەوس هەردوو دیدەی مەست
«ی» یەشم یاقووت گوفتارت پەیوەست
«لا» وە لاڵ بەخشی لێوی لاڵ تۆ
لاڵ بام بێ دەسم پەی ویساڵی تۆ
وەی تەور و شێوەی شیعر و شاعیری
مەفتوون بەین قەیس و لەیلی عامیری
ڕشتەی ئیختیار بەرداشان جە دەس
عاشق بین وە هەم شۆخ شەیدای مەس
مەلووح مەهدی بەڵکە خاس و عام
زاناشان بەوان هەر دوو بە ناکام
لوان بە یانە، گۆشەنشین بین
مەحرووم نە جەماڵ جام جەمین بین
هەردوو بە ئەشعار پەی یادگارێ
مەنویسان جە هەم چەند ڕۆژگارێ
ئاخر بە واتەی بەدی بەد گوان
وە کوللی قەتع بی ڕای ئاما و لوان
جە شۆڕش عیشق بەخت سەرنگوون
هامسەران وە قەیس مەواتن مەجنوون
مەجنوون چون نەدی ڕوخسار لەیلێ
ڕاهی بی نەڕای هەر چەمێش سەیلێ
مەگێڵا وە دەشت، کەش و کۆهـ بازاڕ
دیدەی پڕئەسرین، دەرد دڵ ئازار
مەوانا سروود بە گریە و زاری
وەزیع و شەریف، شەهری و بازاڕی
مامان مەردان نە دەورش سەف سەف
وە مەجنوون مەجنوون لێش مەدان وە کەف
تا خوێشان ئەو زانان بە حاڵش
واتەن بە مەلووح بەدی ئەحواڵش
نەواردەی تەعام وێلی بیابان
زەحیفی و زەردی و شێتی و شتابان
واتەن مەر بە وەسڵ لەیلێ بۆ شەفاش
وەر نە ڕۆبەڕۆ فێشتەرەن جەفاش
مەلووح وات بە قەیس، عەیبەن پەری تۆ
چون مەبۆ لەیلێ پەی هامسەری تۆ
هەرچەند وە نیسبەت جە یەک نژادین
تۆ سازادەنی ئەو فەردێ عادین
بە غەیر جە لەیلێ، عەرەب کناچان
جەو فێشتەر مەحبووب هەر جاهـ مەواچان
ماوەڕۆم پەرێت بە ماڵ و بە زەڕ
غەنی مەکەرۆم عارەبان بەڕ
عەلاوە عەرەب ڕەسمش بەی تەورەن
عاشق و مەعشووق وەسڵشان جەورەن
مەوردی توهمەت قەرار مەگیران
مربان وە تانەی هامسادە و جیران
تۆیش شەهزادەن، لەیل فەردێ عادی
کەفائەت جە بەین نییەن پەی شادی
ئی خەبەر وە گۆش بابوی لەیل یاوا
واتەنی بە جەنجەر جەرگش شکاوا
قەیس ئەژنی بە گۆش واتەی ئەبەوی
کەردەش فەرامۆش شادیی دنیەوی
شادی تەبدیل دا بە شین و فوغان
یاوا بە گەردوون نایرەی دوخان
پەی فیراق لەیل ماڵا وە سەردا
ڕوو نیا وە ڕای کۆهـ و کەمەردا
گاهێ کۆی تۆ باد، گاهێ پەی دوجەیل
گاهێ کۆی ثەوبان پەی فیراق لەیل
مەگێڵا پەی شەمع وێنەی پەروانە
دەشت و دەر مەکەرد، دەیری دێوانە
مەوات غەیر جە لەیل وە کێ بدۆم مەیل
هامڕاز و هامدەرد دڵ و دەروون کەیل
هەر ئێد خاستەرەن چەم بڕێزۆ سەیل
لافاوش بشۆ وە هەوارگەی لەیل
سەوز کەرۆ گیا، بیابان خەیلێ
بۆ وە سەیرانگا مەنزەرەی لەیلێ
لەیلێ دمای تۆ مەیلم بە کێ بۆ
باڵای کێ بدیۆم شێوەی تۆش لێ بۆ
شەرت بۆ دمای تۆ لیباسم ڕەش بۆ
بیابانگەردیم نەسیب و بەش بۆ
لونگ مەجنوونیت بکەرۆم وە کۆڵ
هامڕاز بۆم چەنی وەحشیان چۆڵ
نەبۆم وە ڕەفێق دایرەی بەشەر
مەئنووس بۆم بە وەحش تا يوم المحشرعەرەبی
بیابان و چۆڵ کەردم بە یانە
لاقەید بۆم جە قورب خوێش و بێگانە
گاهـ زەلیل زام، مەگرەوا بە زار
زەعیف و زوێر، زویر دڵ ئازار
گاهـ ماوەرد بە یاد خوردەساڵی وێش
چەنی لەیل مەشین وەلای بز و مێش
گاهـ دەورەی تەحسێڵ مەدرەسەی علووم
گاهـ شیعری شیرین لەیلەکەی مەتڵووم
وەی تەورە لیباس نەتەنەش ڕێزا
هەوای سەرد و گەرم مەحبووبیش بێزا
مەدیا وە ئاهوو، غەزاڵان هەرد
پەی پەی مەکێشا هەناسان سەرد
مەوات چون لەیلەن بەر و سینە چەم
دەم و نافەی ناف، دیدە و خاڵ و مەم
مەگەر دەست و پاش نیەن وێنەی لەیل؟
باریکەن پەی تەی دامەنەی دوجەیل
شێوەی شیرین تەرز شۆخی خەرامان
مەدیا بە لاوە ماچی لەیل ئامان
چەنی گورگ و شێر، بەور و گەوەزنان
مەئنووس بی دایم وێنەی هاموەزنان
چەنی قەل و داڵ، کەبووتەر و زاغ
ماهی و مار و مۆر، مەکەرد دەرد و داغ
گاهـ گاهێ ماما چون دێوانەی وێڵ
ڕاش مەگناهـ وەتەن، وە خێڵخانەی خێڵ
ئەویش دوور جە خێڵ چەنی گەلـلەی مێش
دووراودوور مەدیا وە بێگانە و خوێش
برا و خواهەران، مادەر و پدەر
جە دەرد هیجران قەیس دەربەدەر
شەب و ڕۆ خەریک زاری بین یەکسەر
خەمین و خەمبار خەستەی خاکبەسەر
ئاخر شین گرتەن ئەو قەیس خەستە
وە حەڵقەی زەڕین دەست و پا بەستە
بەردەن وە یانە وە میهرەبانی
وە نەسیحەت و شیرینزبانی
نە زاد نە تەعام، نە خەو نە خوراک
ئێختیار نەکەرد دڵەی دەروون چاک
مەواتەش لەیلێ لێو بە شەکەردخەند
پەری عەشق تۆ هامن شیم وە بەند
داخۆم حاڵ تۆ پەری من چوونەن
خاترم جەمەن، خاترت خوونەن
ئی هەواڵ سەخت وە لەیلێ یاوا
وێنەی غەزاڵان وەلەدەی ساوا
ڕەم کەرد جە سادی، وە خەم بی مەئنووس
جە وەسڵی وێش و قەیس مەبی مەئیووس
نویسا وە قەیس هامدەرد دەردم
هامڕاز دەروون، هامفەرد فەردم
وێڵ بیابان سەعرای چۆڵەکەم
یار وەفادار مەینەت کۆڵەکەم
من ئەژنیم بە گۆش گیرۆدەی دەردی
لێڵاویم لێڵ بۆ لێم گلەمەندی
دڵەی من وە دام دووری تۆ بەندەن
خەڵاسیش نیەن مەر وە گیان کەندەن
ڕای ئامام نییەن تا بەیۆم وەلات
بووم بە هامزەنجیر پەی دەرد و بەڵات
دەس بە دامانم کووتا و ناتەوان
جە ترس بابۆم بێ دەس و دوان
هەرخەجاڵەت بام چیم دەسەڵاتەن
وە بەرزیی باڵات غەمم خەڵاتەن
حەیفەن پەرێ تۆ چون دوڕڕ مەکنوون
ناهالەن بیشەرم مەواچان مەجنوون
تاسەخوارت لەیل خاتمەی کەلام
مەکیانۆ وە لات سەد هەزار سەلام
نامەش دا بە دەس یەک مەحرەمی ڕاز
بەردش وە لای قەیس دۆس دڵنەواز
قەیس بە شەوق دڵ نامەش ستانا
بە دیدە و بە دڵ سەرانسەر وانا
وەخت بی جە شادی زاڵەترەک بۆ
گیان دۆ بە قاسید، موژدەش گەرەک بۆ