باغبان با کەس وەفا نەکرد
لە کتێبی:
چەپکە گوڵ
بەرهەمی:
شامی کرماشانی (1917-1984)
11 خولەک
1044 بینین
بە نام بی چوون جهاندارِ فەرد
موخبر جە هەر کار تەبیب جە هەر دەرد
زاتەش بی زەواڵ لوتفەش بی پایان
خودایش وە خەلق عالم نمایان
لوتفەش ئەر یار بود وە گەرد هەر کەس
غەرق بوو وە دەریا بەرنیە چوود وە دەس
مەردم گووش بگرین لەی بەدبەختییە
دو نەفەر یەی ڕەنگ لە ئیران نیە
وە قەوڵِ سعدیکەس پیرِ خردمەند
مادەر نزادەست یەیڕەنگ دو فەرزەند
حافزکەس مەنویسود «رەفیق کیمیاس»
نەمەیود وە دەست تا دنیا بونیاس
عارف وەی دەردە مەبود وە دەرویش
راهـِ بیاوان مەگیرود وە پیش
هەر چەن مەگەردم مەکەم جوستوجو
دو نەفەر یەیڕەنگ پەیدا نەمەبو
چ کاری دیرم وە کارِ عاڵەم
بچم وە سەر وەقت داستانِ خوەم
حەقا حەق برا! برای خاسی نید
ڕەفیق یەیڕەنگ حەقشناسی نید
تو واتی یەی شەو مەیوم وە ماڵت
قەوڵت دروو بی حاشا لە حاڵت
زمسان دامە سەر من وە ئنتزار
گوش وە حەلقەی دەر وینەی بدهکار
شەوی دو ساعەت لەپشتِ دەر بیم
مونتەزر وە پای دو بەرادەر بیم
هەر شەو سەماوەر پیرِ جگەر سوز
چو عەزیز مەردە داد مەکەرد تا روز
سینی بە وینەی تەپەی گورسان
لە گووشەش نوساو ئارامگای ئسکان
نعلبەکی چون گوور قاشق وینەی لەش
هەر لەشی لەناو گووڕی دراز کەش
ئستکان وساوی دەهەن باز کەردە
مەرواتی ئیمشەو عەزیزش مەردە
قەندان بە وینەی خورمای خەیرات بی
هەر فەریاد مەکرد شەوِ بەرات بی
تەشتەک بە وینەی مردەشورخانە
هەر ئنتزار داشت چەو لە دەرانە
مەنقەل بە وینەی تەپەی کوهـِ توور
جای راز و نیاز ئوسا با غەفور
قوری نا ئومید یەی گوشەی مەنقەل
وە نائومیدی گردووە بەغەل
چون مووسا لە تور مەکرد موناجات
وە دەرگای یکتای قاضي الحاجاتعەرەبی
مەوات: یا یکتای جەلالِ جەلیل
نجات دهەندەی مُرصلِعەرەبی خەلیل
وە شوعلەی ئاتەش بدەر نجاتم
دیتر نەمەندەن ئاهـ وە بەساتم
وە تاب ئاتەش من مەیوم وە جوش
چای جوشیدە کەس نمەکەی نوش
یا یکتای بی چون! حي لا مَكانعەرەبی!
شەرمەندەم مەکەر وەروویِ مهمان
تەنم چون زندان رو کەردەن وە بەند
یا رەب ئی جەورە بکیشم تا چەند؟
تەن موبتەلای روح، روح موبتلای غەم
یا رەب تەن و روح جودا کەر وە هەم
لەعنەت وەو کەسە من کردە قووری
ئەڕای پای مەنقەڵ بەعزی وافووری
مەگەر سەبر من سەبر ئەیووبەن؟
زندگی وەی تەور ئەڕای چەم خووبەن؟
دوەشەو سێ ساعەت بەعدەز نسمەشەو
موقەی کە مەردم چوونە جامەی خەو
یەی دەستی ئامان نەمی وە دەستەم
دەستەی شکەستەی وە مەفتول بەستەم
لە خاو بیدار بیم وە زورِ تەکان
چنگ نادە گەڵووم سدام نایدە بان
داد کردم هەم چەس؟ جەمینە خانم!
وەی نیمەشەوە چە توای وە گیانم
وەت: نوسرەت ملوک هەم سینەی ژان کەی
وە بەندە ئیدعای گوڵ گاوەزوان کەی
بە سکِ سەردی خوەی سەرد وەبانِ سەرد
چوو مار پیچ مەخوەی وە زوورِ دڵدەرد
وەختی مەنیشود وە سەدرِ سوفرە
تەعاروف کردن وە دینی کوفرە
چوار قەند داغ پەنچ چای هەفت هەشت پیاڵە شیر
سێ نانِ لەواش یەی دوازدە پەنیر
یە گشتی ناشتای عەشرەت ملووکە
سەیل شکڵی کەی، چوو شکڵ خووکە
شووی عەشرەت ملوک حاجی غەزەنفەر
ئەر بوشم خەرە، سەد رەحمەت وە خەر
چای دیر دەم کردود ئەڵساد وە قین
من و چوار ئسکان کوتادە زەمین
من دەستەم خویرد بی، ئستکان شکیاد
قاشوق چای خوەری هەفت هەشت دوشمین داد
سینی وەت: قاشوق! یە نانەجیمە
مەرحووم گەورای شابابای دیمە
یە کوڕِ مەرحووم حاجی حاتەمە
سەد پارچە موڵک داشت هەم وەتیاد کەمە
وە ناو مۆلکِ خوەی بیە خاکِ شوخم
تەرەکتور پاشی وەبان سینەی توخم
چل ساڵ تەمامە هامە ئی ماڵە
رووحم دی خەستەس وەی قرم و قاڵە
بان گلان خاسە سالی سێ ساعەت
کاریک ئەنجام دەید چوود خەفید راحەت
دیتر کەس نەیری کاری وە کارەش
وە خابِ شیرین نیەکەن بیدارەش
ئی قاڵە رەسی وە گووش بان گلان
وە تاب و تعجیل هاتە لیوِ بان
داد کرد: ئەی قووری! بی عەقل و شعوور
ئەبلەی بی کەماڵ لە معرفەت دوور
تا تو وارد بید وە مەرزِ ئیران
بیشەی شیران بی، تو کەردیش ویران
مەردم تو موعتاد کردی وە چایی
دایدە دەس مەردم عاسای گدایی
گورگ وەختی پیر بوو، خەم مەدەی کەمەر
بووە مەسخەرەی سەگِ سوقان خوەر
نوهسەد سالِ پیش من لەتەی کوو بیم
گوزەرگای پەڵنگ پەنای ئاهوو بیم
پارچەم سەبزەزار سەرچشمە و روود بی
تەفریگای مەخسوس سوڵتان مەحمود بی
شاهانِ شوجاع، مەردانِ کاری
ساحب سابقەی تیر و سەواری
ئەگەر شەرح بیەم یەکی لە هەزار
وەخت مەچوود وە سەر پڕ مەبوود نەوار
یەسە پیر بیمە، پیرِ ئاخر شەڕ
نسمم بیە چاڵگ، نسمم بیە دەسەڕ
یە چوارسەد ساڵ من بان گلانم
هەمنشینِ سەگ لەی بان لەو بانم
فەرزەند فغور فەرهاد نامەرد
وە تیشەی فولاد ریشەم بەر ئاوەرد
فەرهادِ فغور، بییە خونی من
من کەرد وە فدای قەد و باڵای ژن
فەرهاد خونی من شیرین خونی ئەو
وەی تەور بازی کرد نەقشەی شا خسرو
من سەنگ ریزەی تیشەی فەرهادم
ئەو روزگارە خاس ها لە یادم
بیمە سەد پارە هەر پارەی وە جای
هیچ موسلمانی چوو من وە پی نای
بەعدەز گفتگوی قووری و بان گلان
بچم وە سەر وەقت باقی داستان
بچم وە سەر وەقت داستانەکەم
وە سەر بەد عەهدی دو مهمانەکەم
ئەوەڵ عەرز کردم من دەرویش وارم
تەعارف وە دوس کوفرە لە کارم
دوم یەی نەفەر فرمانبردارم
خجاڵت کیشم ئسم پوڵ بارم
دو شەو بان یەک شەوی پەنج تومەن
دامە شەوچەرە دە پانزە شەو مەن
لە ناو پاکەت بی لە تاقچەی ئوتاق
بشنو لە جەفای موشِ قورمساق
یەی نیرە موشیک بیە مهمانم
نە وەعدەی گردوم نە ناوی زانم
شەوچەرەم کردو وە سەحەرچەرە
گشتی کەل کردو ئەڕای مەسخەرە
یەی دەسماڵ ئاجیل دان دان شماردو
پوستەکەی هوشتو مەغزەکەی خواردو
هەر کەس وە دیدەش نیەونید نیەزانی
یەی خاکەناز توز نشتو وە بانی
نانِ فەرەنگی چو سەنگ پای حەمام
تا دەسم بگری گشتی فرە دام
دوان پەرت کردم لە ناو ئەیوان
سدای هەمسایە وە لیم هاتە بان
خاس بی نەشکانم وەنە دی مەردم
سێ روژیش ئەڕای تاوان بگەردم
ئەنار ساوە سداش هاتە بان
وەت هەڕاجم کەین جور چاڵەسەن خان
بیمەسە عەروس بی حوسن و جیاز
سیر بیدەم ئەڕای کوڵفەتی پیاز
یا ڕەب بەد بەختی رو نەکەی وە کەس
هەر کەس بەدبەخت بو، مەرگی بیە و بەس
ئەوسا کە من بیم وە شاخەی درەخت
فەرمانڕەوا بیم چوو سوڵتان وە تەخت
من وە لابەلای بەرگ خوەش مەنزەر
چوو کودک لە بان دامانِ مادەر
شەبنەم شەب مەداد ئاب وە روخسارم
نسیم پاک مەکەرد گەرد و غوبارم
سەحەر وە نەغمەی مورغِ خوش ئاواز
سەبا مەجونباد گەهوارەم وە ناز
لالەی سوپاخیر سەحرا و کوهـ و دەر
وە فەرشِ دیبا پوشا سەراسەر
گوڵان سەف کیشاون لە ئەترافِ جوو
هەر گوڵی ڕەنگی هەر ڕەنگی یەک بوو
خار وینەی سەرباز سوپای پیادە
سەرتاسەر گرتو ئەترافِ جادە
بوو عەترِ گوڵ سورخ غونچەی نەشکوفتە
نەغمەی رەوانبەخش مورغ ئاشفتە
چون سوپای بیژن خار دامان گیر
پەی رەزم خەزان تیز مەکەردەن تیر
شەبنم مەزانست رەسمِ روزگار
پەی بەد بەختی من مەگریاد وە زار
مەوات: ئەی ئەنار! ئەی ناز پەروەردە!
باغبان با کەس وەفا نەکەردە
بسیار وینەی تو لەی باغە بیەن
ئمروز ئاساری لەلیشان نیەن
هەفتاد و هەفت رەنگ میوە پەی دەر پەی
رەد بو لەی باغە لە بادام تا بەی
جودا بید وە گوڵ دور کەفید وە باغ
قەلبت پر خون بوو وە دەرد فەراغ
مەکەفید وە دەس جەوا ن ئەحمەق
هەم نشینت کەی وە شیشەی عەرەق
نارنج! وە ئەروای گوڵاوبی قەسەم
هەرچی شەبنم وەت یەک وە یەک دیم وە چەم
بشنو لە نارنج خوەش عەترو خوەش بو
وەت: ئەی داش ئەنار! وە ئەروای لیمو
منیش وینەی تو وە شاخەی دار بیم
چو سوڵتان وە تەخت ویم بەرقەرار بیم
گوشم هەمیشە وە نەغمەی ساز بی
سەرم ئاشفتەی کرشمەو ناز بی
سەبا وەزیر بی شبنم نازر بی
بوڵبول لە بەزمم دایم حازر بی
نەسیم دادە پیم وە یادگاری
عەتری نمونەی مشک تاتاری
من وە یادگار نەسی م دوسم
هەنوز بوی عەتر مەیو جە پوسم
یەی روز بەدبەختی هاتە دیارم
باغبا ن پیر کەفتە هاوارم
دەر دەم فەرمان داد سەندوق ئاوردن
منیش وینەی تو بی چارە کردن
منێش وینەی تو کەفتمە ئەمار
حاشا لە وەفا و رەسمِ روزگار
یە لە بەهار بی، بشنو لە پائیز
بشنو لە دونیای دونِ غەم ئەنگیز
چەمەن بەعدەز گوڵ بەسکێ زاری کرد
سەبزی روخسارەش عەوەز بی وە زەرد
حملە برد وە باغ بادِ غارەتگەر
رەنگ نەمەن لە رووی سەرو سنەوبەر
بەرگی سەبز نەمەن پەی ریختەی قەسەم
وە شاخ گوڵ سورخ بوڵبول مەکەرد رەم
عاشق و معشوق یەک یەک چین وە دەس
بوڵبول کەفتە تون گوڵ کەفتە تەوەس
مأوای بوڵبوڵان بی وە لانەی زاغ
نە باغبان مەن نە یاران وە باغ
وە حملەی خەزان پەردەی گوڵ دڕیاد
پای بوڵبول لە سەر شاخ گوڵ بڕیاد
ئاساری لە گوڵ غەیرەز خار نەمەن
سدای مرغ ژان لە گوڵزار نەمەن
سدای زیم و بەم ریختەی خشکە بەرگ
نەمەک مەپاشاد وە مەجروحی جەرگ
باد بەرهەم زەن خانەوادەی گوڵ
خون مەکەرد وە جەرگ عارف و عاقڵ
نە سەبز وە سەحرا، نە بەرگ وە داران
نە گوڵ، نە گوڵ چین، نە گوڵ عوزاران
نە جام، نە ساقی، نە مینا، نە مەی
نە موترب، نە ساز، نە بەربەت، نە نەی
درەخت چو ئەڵوات پاک باختەی بی عار
سەر تا پا بەرگش باختو وە قومار
سدای رودخانە چون ئاوا ز پیر
ئاهـ بی ئەسەر ناڵەی بی تەءسیر
سەحرا بی وە جای دڕندەو خون خوار
گاو بازنشەس بی گورگ هاتە روکار
دریادە قەساو، گاو رەنج بی وەر
خوەردمەن پەی یابو، بارکیشان پەی خەر
سەحرا بی لەزەت باغ بی سەرپەرەس
رودخانە وینەی مەری ز بی کەس
خەرگوش باغبان روبا ساو باغ
شەغال شەو تا سوب داد مەکرد وە داغ
سدای زیل و بەم بانگ نوشانوش
لە تەر ف ب ستان کوتابی وە گوش
بەدەڵ مەجنونان لیلی گوم کەردە
کەشکی فەرهادان پەی شیرین مەردە
جەڵەب وامقان گوم کەردەی عوزرا
هەر کام دە مەعشوق ویشان بین جودا
نەسیم تەنها مەن لە کوەساران
گوڵ وە گوڵ مەگەشت جای بەز م یاران
سەر گەشتە وینەی مەجنون مەکەرد گەشت
دیار وە دیار سەحرا و کوە و دەشت
سابت بی وەپیش دو رەنگەن دنیا
جوز موشتی ئاشغال نەمەندەن وە جا
پوس چنجەی کەدو فنوق و پستە
چوپنبە و پاکەت بوتری شکستە
لە جای بەزم خوەش میرزا سەماوەر
ئاساری نەمەن غیرەز خاکستر
کەفتە بی وە پای شەمع ئەفروختە
لاشەی پەروانەی زار پەر سوختە
نەسیم مەجبور بی رو نیادە شار
کوە وە کوە مەگەشت حەسار وە حەسار
ئەوەڵ هاتە ماڵ تەبەقەی ئەوەڵ
زالو سفاتان بەو پیشەو عەمەڵ
هەفت پشت عەمارەت لە ئاخەرین پووش
سروت مەلائک مەشنەفتەن وە گووش
پەردەی ئەبریشەم پوشت دەری مەخمەڵ
بخارو وینەی توپ و مسلسل
موتەکای پەرقو وەت وە تەخت خاو
نەسیم غەڵەت کەی پا بنیدە ناو
وە قەلبی مەجروح ماڵامال وە دەرد
نەسیم وە ئەفسوس کیشاد ئاهـ سەرد
دوم هاتە ماڵ تەبەقەی دوم
ئەویش ئەو تەور بی نە ئەوتەور م هم
لە دو خارج بی کەم کەم هاتە سێ
ئەلغەرەز هیچ کام ری نیانە پێ
لە هەر تەبەقەی چەن بەد و بی جا
ئەوان وە نەسیم نەسیم وە دنیا
سوم هاتە ماڵ تەبەقەی ئیمە
وەت وە مەزهەبم هەر ئیەرە جیمە
کەم کەم وارد بی وە بەندە مەنزڵ
یەک ئوتاقی دی ساخ ت چینەو گڵ
ئوتاق دو دەر شەش، مەخروبە و نمناک
تاریک بە وینەی زندان زوحاککەس
نەسیم نگا کەرد وە وەزع بەندە
گردەمە دەسگا و مەسخەرە و خەندە
یەی جوفت دەسگیرەی وە کار نەکەفتی
یەی دانە کەف گیر ساڵەها خەفتی
پەی دەستەی گوش کو، خەستەی گوش ت گاو
چوار جامِ روحین یەی سەتڵ جا ئاو
لافەکەی شامیناسناوی ئەدەبی فەسڵ تاوسان
وەناو سەوەتە بایەس بوەیدەی بان