[ڕای نووسەری ئەم کتێبە]

عەلاوە لە بەینی ئەم قۆڵە گەورانەی کورددا ئەڵبەتە گەلێ بەشی گەورە و پچووک بووە، کە لە وەسائیقی قەدیمەدا جارجار باسیان کراوە. مەسەلەن سێر ئۆلمستید ئەڵێ عەشیرەتی «موسری» کە ئەجدادی عەشائیری «میسوری = مزوری»ی ئیمڕۆیە، لە زەمانی «سناخریب» (٧٠٥- ٦٨٠ پ.م)یشدا هەر وەکوو ئێستا لە بەینی دوو قۆڵی «خازەر»دا بوون (تاریخی ئاسوور، لاپەڕە ٣٣٢)

«سیرتی»ی زمانی ئاسووریش، ڕەنگە عەشیرەتی «سپرد» بێ کە سێر مارک سایکس لە شیمالی زاخۆدا تووشیان بووە. حەتا موئەرریخینی ئەرمەنی لە ناو قەومی خۆیانا باسی بەعزێ حکوومەتیان کردووە کە لەگەڵ ناوی بەعزێ عەشایری کوردی ئیسلامیی ئێستادا موشابەهەتێکی زۆریان هەیە. مەسەلەن «مامەکۆنیان»، «باغراتونیان»، «ڕەشدنیان» و «مەندیکانیان» لە موشابەهەتێکی تەسادوفی گەلێ زیاتر مناسەبەتیان لەگەڵ عەشایری کوردی مامیکانلی، بەغرانلی، ڕوشکوتانلی و مەندیکانلی هەیە (دوایی واریسانی خولەفا، لاپەڕە ٢٥٢)

خولاسە، مەنشەء و ئەسڵی قەدیمی کورد، چ تەبەقەی ئەوەڵ بێ و ئەم تەبەقەیەش وەکوو بەعزێ موستەشریقین ئەڵێن چ «قۆقازی» بێ و لە پاشدا بە لافاوای موهاجەرەتی عەسری نۆهەم و هەشتەم بووبێ بە ئاری، وەیا وەکوو بەشی زۆریان ئیدیعا ئەکەن چ «ئاری» وەیا «هیند و ئەورووپی» بێ، چوونەوەی سەر ئەسڵێکی زۆر قەدیمی، نەزەریەیەکی زۆر بەقووەتە و بۆ ئەمەی کە بە تەواوی ساغ بێتەوە، هێشتا موحتاجی بەعزێ ئاسار و دەلائیلە کە ئومێد ئەکرێ ئیکتشافاتی تازە بیخاتە مەیدانەوە.

لەگەڵ ئەمەشدا ئیعتیقادی من وایە کە نەزەریەی هاتنی قەومی کورد لە ئەواسیتی عەسری حەوتەمی پێش میلاددا زۆر زەعیفە، بیلعەکس نەزەریەی پرۆفیسۆر سپایزەر و ئەمسالی، کە ئەجدادی کورد بە ئەهالیی ئەسڵییە و زۆر قەدیمی زاغرۆس وەیا کوردستان دائەنێ، گەلێ بەقووەتە و لە عەقڵ نزیکترە. واقیعەن ئەبینین کە لە وەقایعی تاریخییەی عەشائیری کوردستاندا بەعزێ ناوی جوێ‌جوێ زیکر کراوە و ئینسان وا زەن ئەکا کە ئەم ناوە جوێ‌جوێیانە عائید بە خێڵات و عێلاتی جوێ‌جوێیە. وەلحاڵ ئەم زەننە تەواو نییە، چونکە گۆڕانی ئەم ناوانە موقتەزای تەسدیقی ئەم حاڵە ئەکا و عەینەن ئەڵێ:

Proper names are apt to be moditied vohen used by other peoples.

(ئەقوامی مەزۆپۆتامیا، لاپەڕە ١١٦)

فیلحەقیقە ئەبینین لە باسی قەومی «هۆری»دا پرۆفیسۆر سپایزەر، نۆ ناوی جوێ‌جوێی قەید کردووە: «هۆر لەلیلا، هۆر لاش، هۆر لۆ، هۆری، کورهۆروهە، هاری، موری، هوریت» و لە بەحسی میتانیدا «میتانی، میتلانی» و هەر لەم بەحسی میتانییەدا «تاریخی عموومیی موئەرریخین» ئەڵێ خەڵکی میسر پێیان گوتوون «ناهاری» و کیتابی موقەدەسیش بە «ئارام-ناهارەم» ناوی بردوون. قەومی لۆللۆ، «لۆللۆبۆ»، «لۆللۆمی» و «نۆللۆ»شیان پێ گوتوون. «مەد، ئامادا، مادا»، «کاسای، کاسی، کاششو، کوش»یش هەر نەتیجەی ئەم حاڵەیە.

هەر بەم تەرحە لە زەمانی قەدیمدا ناوی کوردیش، لە تەرەف بەعزێ ئەقوامەوە بە تەعبیراتی غەریب غەریب و جوێ‌جوێ ئیفادە کراوە و بە گوێرەی ئیجتیهادی بەعزێ موستەشریقین ئەو تەعبیراتە کەلیماتی موتەشابیهەن و هەر وەکوو لە خوارەوە نیشان دراوە، بۆ کوردی ئەسمائی موشتەرەکەن وەیا وەکوو ئێستاکە چۆن لە ژێر عینوانی کورددا و بە ئەسمائی موختەلیفە زۆر عەشایر و خێڵات هەیە، لەو زەمانەشا بەم ناوانەی خوارەوە گەلێ قۆڵی کورد بووە: ئاسووری و ئارامی گوتوویانە: گۆتی، کوتی، کورتی، کارتی، کاردۆ، کارداکا، کاردان، کارکتان، کارداک. ئێرانی گوتوویانە: گورتبوی، سیرتی، کوردراها. ڕۆم و ڕۆمانی گوتوویانە: کاردوسوی، کاردوخۆی، کاردوک، کردوکی، کردوخی، کاردویکان. ئەرمەنی گوتوویانە: کوردوئەن، کورچەخ، کورتیخ، کەرخی، کورخی. عەرەب گوتوویانە: کوردی، کاردوی، باکاردا، کارتاویە، جوردی، جودی.

ئەمە تەنیا فکر و قەناعەتی خۆم نییە، وەکوو لە موتالەعەی پرۆفیسۆر سپایزەردا (فەسڵی ٢، ماددەی ٣) چاومان پێ کەوت، گەلێ موستەشریقین و مودەققیقینی مەشهوور وەکوو میستەر درایوەر، نۆلدەک، هاوفمان و ... الخ، عەینی نەزەرییەیان تەئیید کردووە و حەتا ناوی «کالدی، کالدیوی»ش بە یەکێ لەم ئەسمائە موشتەرەکە دائەنێن.

لەم حاڵەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، یەعنی عادەتی گۆڕینی ئەسمائی خاسسە لە تەڕەف ئەقوامی موختەلیفەوە، ئێستاکەش هەیە، واقیعەن ئەبینین کە عەرەب ئەڵێ «بندقیە»، لاتین ئەڵێ «وەنیس»، تورک ئەڵێ «وندیک»؛ وەلحاڵ هەرسێکیان ناوی شارێکی ئیتالیایە.

نەزەرییەی بەعزێ موستەشریقین وایە کە قەومی کورد لە نوسفی دووەمی عەسری حەوتەمی پێش میلاددا لە هیندوستانەوە هاتۆتە کوردستان. واقیعەن ئەگەر ئەم نەزەرییەیە بە تەواوی ڕاست بێ و هەر ئەم کۆمەڵە تازەهاتووە بە مەنشەئی کورد دابنرێ، ئەو وەقتە مومکینە دوو ئیعتیرازی بەقووەت بکرێ:

١. ئەم کۆمەڵی موهاجرینی تازەیە چۆن لە کوردستاندا جێگیر بوون؟

٢. ئەقوامی مەوجوودیان چۆن لە ناو برد؟

هەموو ئەیزانین کە لە عەسری حەوتەمی پێش میلاددا کوردستان چۆڵ نەبووە تا ئەم قەومە تازەیە بە سووک و ئاسانی بێت و جێگیر بێ. لە نەفسی کوردستانی مەرکەزیدا قەومی «کورتی» و «نایری» و لە شیمالیدا «ئۆرارتۆ = خالدی»، لە شەرقیدا «ماد»، «مانای»، «سیس»، «لۆللۆ»، لە جنووبیدا ئاسووری و لە غەربیدا «موشکی»، «هیتیت» و «ئارامی» هەبوو. کە وا بوو ئەبێ ئەم کۆمەڵی موهاجرینی تازەیە بە ناو حکوومەتی میدیای بەشەوکەتدا هاتبێ بە زۆر کوردستانی ئیشغاڵ کردبێ، وەلحاڵ ئەمەش لە عەقڵ دوورە، چونکە ئەگەر شتێکی وا ببوایە، موتڵەقەن لە سجیللاتی ئاسووری و خالدیدا باسی ئەکرا، چونکە ئەم دوو حکوومەتە هێشتا لەو تاریخەدا لە ناو نەچووبوون.

بە فکری خۆم، بۆ سوئالی ئەووەڵ هەر تەنیا جەوابێکی موناسب هەیە و ئەبێ بڵێین ئەم کۆمەڵی تازەی کوردە، بەشێکی دواکەوتووی عەناسری مەوجوودە بوون و لە پاشدا هاتوون و لەگەڵ ئەسڵەکەیانا بە سووک و ئاسانی و بەبێ شەڕ و دەعوا یەکدیگیر بوون، جا ئەگەر جەوابی سوئالی ئەووەڵ ئەمە بێ، نەزەرییەی قەبووڵکردنی ئەقوامی قەدیمە (گۆتی، لۆللۆ، کاسای، مەد، نایری ... الخ)، بە ئەسڵی کورد، کەسبی قووەت ئەکا.

جەوابی ئیعترازی دووەم لام وایە گرانترە؛ ئەو خەریتانەی ئەقوامی قەدیمە کە لە کتێبی عولەما و موستەشریقیندا دەیبینین، کۆمەڵی «کوردوئەن» وەیا «کاردویکای» کە ئەبێ کۆمەڵی موهاجرینی تازە بێ، لە مەنتیقەیەکی زۆر پچووکدا نیشان ئەدەن. مەسەلەن لە خەریتەکەی عەسری شەشەمی پێش میلادی سێر مارک سایکسدا لە بەینی دیاربەکر و مەنبەعی زێی گەورەدا ئەبینرێن و ئەم ویسعەتە تا ١٨٨ی پێش میلاد نەگۆڕاوە.

لە خەریتەکەی جڵدی سێیەمی «قامبێریج، تاریخی قەدیم»دا کە تەقریبەن وەزعییەتی عەسری شەشەمی پێش میلاد نیشان ئەدا، مەنتیقەی «کوردوئەن» لە ئاوی «باتمان»ەوە تا جنووبی بەحری ورمێ ئەچێ و شیمالی «شاخی جۆدی» و «بۆتان» ئەگرێتەوە.

ئەم مەنتیقەی «کوردوئەن»ە بە گوێرەی وڵاتانی «ماد» و «نایری» و «لۆللۆ» و «کاساسی» و «گۆتی» و «سوباری»یەوە، بەڵکوو لە دەدا یەک نابێ. جا ئەگەر «کوردوئەن» قەومێکی وا پچووک بووبێ، چۆن لە زەرفی دوو عەسر وەیا دوو عەسر و نیودا ئەو هەموو قەومە قەدیمانەی کوردستانی لە ناو برد، یا چۆن توانی تابعی خۆی کا و تەمسیلی کا؟ حەقیقەت هەموو ئەیزانین کە حکوومەتێکی بەشەوکەت و بەقووەتی وەکوو ئاسووری، چەند عەسرێک لەگەڵ ئەم ئەقوامی قەدیمەیەدا خەریک بووە و شەڕێکی زۆری لەگەڵیانا کرد، بەڵام لە نەتیجەدا نەک ئەمەی کە لە ناویان بەرێ، بەڵکوو نەیئەتوانی بە تەواوی بیانهێنێتە ژێر ئیتاعەتەوە و مەجبوور بوو مودارایان لەگەڵ بکا. مەسەلەن پرۆفیسۆر ڕاغوزین ئەڵێ: «حەقیقەت حوسنی موعامەلەی «تیغلات پلایسەر»ی قڕاڵی ئاسووری لەگەڵ ملووکی «نایری»دا جالبی دیققەتە و ئەم مودارا و موعامەلەی باشەی بە تەواوی عەکسی عادات و تەبیاتی حوکمدارانی ئاسووری بوو. شوبهە نییە کە ئەم تەبدیلی عادەتە بە مەقسەدی مودارا و ڕێککەوتن بووە».

جیهەتێکی تریش هەیە. ئاکسەنوفۆن ئیعتراف ئەکا کە لە وڵاتی ئاسوورییەوە تا نزیک «ترابزون» لە دەس قەومی «کوردوئەن» نەجاتی نەبووە. کە وا بوو، ئەبێ قەبووڵ بکرێ کە قەومی کورد، لە ئەواخیری عەسری پێنجەمدا هەر مەنتیقەیەکی پچووکی خوار گۆمی وانی ئیشغاڵ نەکردووە، بەڵکوو لە مەنبەعی زابی گەورەوە تا نزیک بەحری ڕەشی داگیر کردووە. ئەمەش دەلیلێکە بۆ ئەوەی کە قەومی کورد، وەکوو بەعزێ موستەشریقین زەنیان بردووە، هەر عیبارەت لە قەومێکی تازەهاتوو نەبوون، بەڵکوو گەلێ لە پێش عەسری حەوتەمدا و بە ناوی ترەوە لە کوردستاندا مەوجوود بووە؛ ئەگەر نەزەرییەی هاتنی قۆڵێکی تری قەومی کورد لە نوسفی دوایی عەسری حەوتەمدا سەحیح بێ، ئەم قۆڵەش لەگەڵ ئەسڵەکانی قەدیمەیدا ئەبێ یەکدگیر بووبێ.

لەگەڵ ئەمەشدا لازمە بزانرێ کە ئەم ئەفکار و موتالەعاتە عیبارەتە لە نەزەریات و ئیجتیهادات، تا ئێستا وەسیقەیەکی موعتەبەری وا نەدۆزراوەتەوە کە ئەم مەسئەلەی مەنشەئی کوردە بە قەتعی حەل بکا. واقیعەن قەومی کورد لازمە تەشەکور بۆ دوقتۆر سپایزەر بکا، چونکە بە ئەسەرە جوانەکەی (ئەقوامی مەزۆپۆتامیا، بۆستۆن، ١٩٣٠)، حەقیقەت ئەو تاریکییەی کە لە سەر تاریخی قەدیمی کورد بوو، بە دەرەجەیەک هەڵیگرت و بە وەسائیقی موعتەبەرە و دەلائیلی عیلمییە، ئەسڵەکەی بردینەوە سەر قەومی «گۆتی»ی مەشهوور. لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا تەمتوومان لە سەر تاریخی قەدیمی کورد بە تەواوی لانەچووە، موحتاجی ئاساری ترە و بۆ ئەم ئاسارە قەدیمە، ئەگەر لە شارانی کوردستانی قەدیمەدا وەکوو «شوری»، «ئەریدی»، «ئەنی»، «میسیر»، «کینابوو»، «خوبوشکیا» ... و الخ، تەدقیقاتێکی باش بکرێ، بێشوبهە ئەم مەسئەلەیە بە تەواوی حەل ئەکرێ. جا کە وا بوو، ئێستا لەمە زیاتر درێژکردنەوەی ئەم مەسئەلەیە بێفائیدەیە.