ئەجزای تەفاعیلەکان

ئەم تەفاعیلانە دوانیان «خماسی» واتە پێنج حەرفین وەکوو «فعولن» و «فاعلن» و ئەوانی تریان هەموو «سباعی» واتە حەوت حەرفین. هەروا بەعزێکیان «أصول» و بەعزێکیان «فروع»ن. «أصول»ەکانیان ئەوانەن کە ئەوەڵەکەیان «وتد»ە وکوو «فعولن» و «مفاعلن» و «مفاعلتن». «فروع»ەکانیشیان ئەوانەن کە ئەوەڵەکەیان «سبب»ە. ئەمانە وەکوو «فاعلن» و «مستفعلن» و «فاعلاتن» و «متفاعلن» و «مفعولات».

ئەم تەفاعیلانە «زحاف» و «علل»یان بەسەرا دێ. «زحاف» عیبارەتە لە حەزفێ کە دێ بەسەر حەرفی دووەمی ئەسبابدا.

«زحاف» دوو بەشە «مفرد» و «مزدوج». «زحافی مفرد» ئەوەیە عاریزی یەک مەحەل ببێ کە ساکن بێ، ئەمەیش هەشت جۆرە.

• جۆری یەکەم «خبن» کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی دووەمی ساکن. ئەمە لە «مستفعلن»دا دێتە جێ و ئەبێ بە «متفعلن» و ئەبرێتە سەر «مفاعلن». هەروا لە «فاعلاتن»یشا دێتە جێ و ئەیکا بە «فعلاتن» و لە «مفعولاتن»یشا دێتە جێ و ئەبێ بە «مفعولاتن» و ئەگوێزرێتەوە بۆ «فعولاتن».
• جۆری دووەم «طی»ە کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی چوارەمی ساکن وەک حەزفی حەرفی «فێ» لە «مستفعلن» کە «وتدی مەفروق»ە و دێتە سەر «متفعلن» و ئەگوێزرێتەوە بۆ «مفاعلن»، هەروا لە «مفعولات»دا کە ئەبێ بە «مفعلات» و ئەگوێزرێتەوە بۆ «فاعلات».
• جۆری سێهەم «قبض»ە کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی پێنجەمی ساکن وەکوو لە «فعولن» «مفاعیلن»دا، جا «فعولن» دێتە سەر «فعول» و «مفاعیلن» دێتە سەر «مفاعلن».
• جۆری چوارەم «وقص»ە کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی دووهەمی «متحرک» و ئەمە نایەتە جێ لە «متفاعلن»دا نەبێ کە دێتە سەر «مفاعلن».
• جۆری پێنجەم «عصب»ە کە عیبارەتە لە ساکن کردنی حەرفی پێنجەم وەکوو لە «مفاعلتن»دا ئەبێ بە «مفاعلتن» بە سکوونی لام و ئەگوێزرێتەوە بۆ «مفاعیلن».
• جۆری شەشەم «قصر»ە کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی پێنجەمی ساکن لەگەڵ حەرەکە پێدانی ئەو ساکنەی لە پێشیەوەیە وەکوو لە «مستفعلن»دا کە دێتە سەر «مستفعل» و ئەگوێزرێتەوە بۆ «مفعولن». هەروا لە «فاعلن»دا کە دیتە سەر «فاعل» و ئەگوێزرێتەوە بۆ «فعلن» بە سوکوونی عەین وزەممەی لام. هەروا دێتە جێ لە «متفاعلن»دا کە ئەمێنیتەوە «متفاعل» و ئەگویزرێتەوە بۆ «فعلاتن» بە کەسرەی عەین.
• جۆری حەوتەم «کف»ە کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی حەوتەمی ساکن وەکوو لە «مستفعلن»دا کە ئەمێنێتەوە «مستفعل» و لە «مفاعیلن»دا کە ئەمێنێتەوە «مفاعیل» و لە «فاعلاتن»دا کە ئەمێنێتەوە «فاعلاتو» بە زەممەی حەرفی «تێ» و ئەگوێزرێتەوە بۆ «فاعلات» بە سوکوونی تێ.
• جۆری هەشتەم «کسف»ە کە عیبارەتە لە حەزفی حەرفی حەوتەمی موتەحەرێک.
• جۆری نۆهەم «وقف»ە کە عیبارەتە لە ساکن کردنی حەرفی حەوتەمی موتەحەرێک وەکوو سوکوون پێدانی «تێ»ی «مفعولات».