لە «سیتەک»
بەرەبەری نەورۆز قزڵجی و مام غەفوور و من و هەمزە چووینە گوندی (سیتەک). لە ژوورێک دایانکردین، لایەکی چەپەرێکی شەق و شڕ، کە دیتمان تاژییەک لەوێوە خۆی کرد بە ژوورا. دنیا تەڕی و قوڕی بوو. خۆمان هەڵکرد بە قوڕی حەوشە چەپەرمان کونبڕ کرد. داری تەڕی سۆپەمان بە بەرەوە هەڵچنی. ڕایەخمان لباد و پڕ لە ئەسپێ بوو؛ هێندەمان «دێ.دێ.تێ» پێوە کرد، پێت لێدەنا تۆز هەڵدەستا. پاش دوو ڕۆژ میرزا ڕەحمان یەک باری کوتەکی کتێبی بۆ ناردین کە وەڕەز نەبین. کتێبی چۆن؟ هەر لە تالیفاتی مارکس و ئینگلسەوە تا «خەباتی من»ی هێتلەر، لە حەدیس و شەرعەوە تا تەرجەمەی کتێبی بێشەرمانەی بازاڕیی «سان دۆنی» پاریسی، تا کەراماتی شێخ حیسامەدین. خولاسە ئەوەندەی دژ لێک کۆ کردبۆوە کە باسی نەکرێ.
ڕۆژانە من و هەمزە بە تفەنگێکی تاپڕی شێخەوە دەچووینە ڕاو، سوێسکە و کۆتر و کەومان ڕاو دەکرد. قزڵجی لە ماڵەوە کتێبی دەخوێندەوە. شەو حاسڵی ڕاومان دەخوارد و گوێمان لە قزڵجی دەگرت کە وەک حیکایەت خوانی لە زەبر، چی خوێندبۆوە دەیگێڕاوە.
شەوێک قزڵجی لە مەلا عەوڵای پرسی:
- ئەگەر کەرێک زۆریش تێر بێ، وێنجەی تەڕی بۆ بەرن نایخوا؟
- جا ئەوە پرسیاری دەوێ؟
- دە بڕوانە لەم کتێبەدا دەڵێ: «شێخ حیسامەدین چوبووە باغێک، کەرێک لەوێ بەسترابۆوە، فەرمووی ئەو کەرە دەڵێ برسیمە. وێنجەیان بۆ برد خواردی!».
گوتی: چ سەگبابێک نووسیویە؟
- خەلیفە مەحموود.
- جنێو بە خەلیفە نادەم، بەڵام قسێکی بێتامە!
ڕۆژێک دەگەڵ هەمزە لەسەر گردێکەوە بەرازێکمان لە قامیشەڵانێکدا بەدی کرد. تاپڕمان پێ بوو:
- با بۆی بچین!
- بەراز خەتەرە!
- نەخێر دەیکوژین!
پاش مقۆمقۆیەکی زۆر، پێک هاتین. هەمزە بە قریوە و هەرا و من بە تاپڕ ڕیسکمان کرد و پەلامارمان برد. کەچی بەراز بە کۆلکە سووتاوێک دەرچوو!
ڕۆژێک کە نەدەچووینە ڕاو، لە سەربانی مزگەوت ڕاوێچکەمان دەکرد و گوێمان لە خەڵکی گوند دەگرت. «کوێخا تەوفیق» عاقڵمەندی دێ بوو. چەکداری عوسمانی کردبوو؛ لە شەڕی (بەسرا) بەشدار ببوو. ڕێی بە نوون دەگوت. باسی شەڕی دەگێڕاوە کە بە سەرنێزە کراوە، دەیگوت:
- سوڵتان عەبدولحەمید! خوا غەنیقی نەحمەتت کا، تۆ ئەگەن بەغدات هەبوو، بەسنات بۆ چ بوو؟ ئەو هەموو گەنجەت بە سونگی تاق بە کوشتن دا!
جارێک قاو داکەوت خەلیفەی شێخ حەسەنی قەرەچێوانی بەڕێوەیە. لای وێڵەدەر ڕێوییەک بەرەوپیری هاتووە، دەورێش خرێک بوون بۆی بچن بیگرن، خەلیفە فەرموویە لێیگەڕێن. ڕێوی ئاوزەنگی خەلیفەی ماچ کردووە و سەری پێدا ساویوە! خەلیفە دەستی بە سەریدا هێناوە و فەرموویە: «ئەوا کردمی بە خەلیفەی ڕێوی ئەم ناوە، تۆ تۆبەیان دادە!» و بەرەڵای کردووە. بوو بە قریوە: «ئای لەو پیاوە ممبارەکە! ئای خۆزگە بەو ڕێوییە بەهەشتییە!». زۆر گەرم داهاتبوون و کوێخا تەوفیق لە گشتیان زیاتر. «حاجی قادری کۆیی» دەڵێ:
خەڵکی سیتەک هەموو بژیوی ساڵیان لەسەر دار فرۆشتن و ڕاوە ڕێوی بوو. لە تەنیشت مام کوێخاوە دانیشتم:
- خەبەر چییە؟
چۆن تۆ باسی خەلیفە و خەلیفە ڕێوی نابیسی؟ بەخوا ئەبێ خۆمان ساز کەین خزمەتێکی باشی ئەم خەلیفە و دەروێشانە بکەین.
- کوێخا گیان تا ئێستا خەلیفە ڕێوی هەموو ڕێوییەکانی شارباژێری کردۆتە دەروێش. بەخوا هەرچی ڕێوی بکوژێ ئەچێتە جەحەندەم. بەم خەڵکە بفەرموو لە ڕاوە ڕێوی دەس هەڵگرن.
کوێخا تاسێکی بردەوە، بانگی کرد:
- کوڕە وەرن، هەی بکەم بە کنگی باوە خەلیفەوە! خۆ نابێ ڕاوەڕێوی بکەین!
- دیسان غەڵبە غەڵب دامەزرایەوە. بە کۆمەڵ دوای خۆم دان بۆ لای شێخ لەتیف کە ئەوسا لە سیتەک بوو:
- یا شێخ! خۆت دەزانی ئەم شارباژێرە پاوانی تەریقەتی کاک ئەحمەدی شێخە، خەلیفەی گەرمیانی حەقی چییە ئاسۆگ بپەڕێنێ و مرید لە ئێوە داگیر کا؟
شێخ گەرم داهات:
- دادەی سوار سوار بن ئەم باوەحیزە بەرەو شارەزوور بڕەتێنن!
مەلا شێخ نووری کەباسی کرا، تیتۆڵە شاڵێکی سەیدانە بە دەوری وەرگیدا هێنابوو؛ دەتگوت کەمبەری دەوری دەهۆڵە. لاقی کورت، سەر درێژۆکە، لیچشۆڕ، هەر مشەی دەهات. ژنێکی زۆر لەبار و قەدباریک و بەناز و نووزی مارە بە جاش لە خۆی مارە کردبوو؛ تەڵاقی نەدابۆوە. ژن شارستانی و خوێندەوار و تووشی ببوو بەو عەلامەتەوە و لەو ژیانەی سیتەک دەژیا. خوا خوای بوو مەلای تووڕە کا و تەڵاق بدرێ. خەڵکی دێ کە دەیانگوت بڵح و سووکە، مەلا دەیفەرموو: «قوبان! ئەم ژنەی منە خۆنگەوارەیە! قورعان لە سینگەیە!». چونکە مەلا بوو، تێی نیشانەی مێوینەی عارەبی دەخستە سەر وشەی کوردیش!
ڕۆژێک زۆر بەشپرزەیی هات گوتی:
- مەلا محەممەد، مەلاژن نەخۆشە و تۆی دەوێ کە دەرمانی کەی!
- مامۆستا من حەکیم نیم.
- بەخوا ئەڵێ ئەبێ هەر بێ.
مەلاژن لەسەر جێگە کەوتبوو؛ سنگ بەرەڵا. دەستی گرتم و لەسەر مەمکی دانا. زانیم داوە و بۆ منی ناوەتەوە. هاتمەوە و دوو بنێشتی ڕەوانیم بۆ نارد. مەلاژن لە سایەی من ساغ بۆوە و ناوم لە دێدا بە حەکیم زڕا. جا وەرە و سوێند بخۆ کە حەکیم نیم. «ئەی بۆچی مەلاژنت چا کردەوە؟»، تا خۆم لە مەلاژن و سیتەکیان ڕزگار کرد شەیتان گوتی چەق.
جارێ شێخ لەتیف هەڵیپێچا کە ئەم ژنە تەڵاق بدا؛ بۆ ئەو نابێ. لە وەراما دەیگوت: «قوربان من تەڵاقی بەم و بچێ شوو بە نامەحرەمێ بکا؟ ئەمە چۆن ئەبێ؟!».
پێم گوت: «مامۆستا ئەم ورگ و گیپاڵەی تۆ بۆ خەلیفەتی دەناڵێ».
گوتی: «خۆ ئەم گەوادییەشم کردووە! شەش مانگ خەلیفەی سەید بووم. من شەشسەد تمەنم بۆ کۆ کردەوە، ئەو سێ تمەنی دامێ، وازم لێ هێنا!».
نانمان هەبوو؛ پێخۆرمان کەم بوو؛ ماست هەر دەس نەدەکەوت. ڕۆژێک دەگەڵ قزڵجی لەسەر مانای شیعرێک کێشەمان بوو، قزڵجی گوتی:
- بە ماست، بە مریشک سوێند ئەخۆم قسەی من ڕاستە!
- یانی چی؟
- ئاخر ئەگەر ئەوانە موقەدەس نین بۆ کەس نایانخوا؟!
شێخ لەتیف حەفتا گوندی دەخوارد؛ بەڵام هەمیشە قەرزدار، نێوماڵ ڕووت و بێ فەڕش و لێفە، لە پێخۆردا ناساز، تا خواش حەز کا دڵاوا و میواندۆست، تا خواش حەز بکا بێسەلیقە و لە کار نەزان. زۆرجار فزوولی دنەی دەدام و لۆمەم دەکرد:
- ئاخر یا شێخ! تۆ ئەو هەموو خەڵکە دەڕووتێنییەوە، هەموو داهاتت چەند نۆکەرێکی شەلاتی دەیدزن. تۆ نابێ پێودانێک بۆخۆت دانێی؟
دەیگوت: «ئێمە بەرەی کاک ئەحمەد پێمانەوە نایە ڕێکوپێک بین؛ ماڵی شێخ مەحموودیش وەک ماڵی من وایە!».
زۆر بە ناشکوری ناڵێم لەم کوردستانەی ئێمەدا گەورەیی بە میراتە نەک بە هونەر و جەوهەر. عەولادی کاک ئەحمەدی شێخ تا دنیا دنیایە لە خەڵکی تر پایەبەرزترن و نابێ گوێ بدرێتە زانین و هونەریان. جا چونکە کوڕی گەورەماڵان لەلە و نۆکەر بەخێویان دەکەن، بە ئارەزووی خۆیان ڕایاندێنن کە قازانجی ئەوانی تێدابێ. زۆربەی لەلە و نۆکەرەکانیش لە ئاکاردا پاک نین. زۆر بەدەگمەن هەڵدەکەوێ کوڕی پیاوی گەورە نالەبار هەڵنەکەون. ماڵە سەید تەها، عەولادی شێخی بورهان دوو نموونەن. هونەری شێخ لەتیف هەر ئەوە بوو کوڕی شێخ مەحموودە و بەس.
هەر لە سیتەک، قازی کاکە حەمەی بۆکانیشمان هاتە لا و لە ئێران ڕایکردبوو؛ تەواو پێی حەساینەوە. زۆر زانا، زۆر قسەخۆش و ڕووخۆش، تا خواش حەز کا ترسەنۆک. بەگشتی بەرەی ماڵە قزڵجی هەر سەریان لە هێلکە جووڵایەوە عالمن. هەموویان زیرەکی بێهاوتان. بەڵام هەموویان ترسەنۆکێک خوڵقاون کە ناوێرن تەنانەت هونەر و جەوهەری خۆیان دەرخەن. «تورجانیزادە»، «محەممەدی قزڵجی»، «قازی کاکە حەمە»، «حەسەنی قزڵجی» نموونەی ئەو ترسە لە ڕادە بەدەرەن. هەر کەسی تر دە یەکی ئەوان زانا با، ناوبانگی دەنگی دەداوە؛ بەڵام ترسی وا بەتەوەژم ڕێگەی خۆدەرخستنی لێ بڕیون. جارێک شێخ لەتیف هاتبووە سەردانمان لە سیتەک. کاتێ سوار ببوو، دەڕۆیشت و ئێمە بەڕێمان دەکرد. «قازی کاکە حەمە» لە ڕیز دەرکەوت و چۆکی دادا و دەستی بە ئەژنۆی ئەسپی شێخ گرت. شێخ لەتیف بەسەرسوڕمانەوە پرسی:
- مامۆستا چیت لێ قەوماوە؟
- یا شێخ دەترسم دوای تۆ سی پۆلیس بێن بمگرن!
- جا بۆ سی؟ بۆ بیست و هەشت یان سی و دوو نەبن؟
- قوربان لێرە دەترسم؛ بمنێرە لای شێخ مەحموود.
قازی بەجێی هێشتین و ئێمە لە خەتەردا ماینەوە! قزڵجی و من و لەبیرم نەماوە کێی تریش (پێم وایە هەمزەی سڵەماناغا بوو) ناوی خۆمان گۆڕی. قزڵجی ناوی «سەعید ڕەحیم» و من «عەزیز قادر»م هەڵبژارد و شێخ لە (چوارتا) پێناسی عێراقی بۆ وەرگرتین و بووینە عێراقی و ترس و لەرزمان لە گرتن بەسەر چوو.
لە سایەی ڕاوی هەموو ڕۆژەوە دەگەڵ هەمزە ببووینە پیادەیەکی وا قۆچاغ تاژیمان نەدەگەیشتێ. جارێ بە غاری بێوچان لە سیتەکەوە بە هەورازی (هەرووتە)دا سەرکەوتین. ڕۆژێک سەر لە ئێوارە لە قەدی چیای (کورەکاژاو) حەیوانە کێوییەکمان بەدی کرد. دامەزراین کە بیکوژین؛ کەچی مەعلووم بوو کە ئەویش ڕاوکەرێکی کوڵەباڵ لەبەرە و ئێمەی بە حەیوان زانیوە و لێمان دامەزراوە.
دەڵێن جارێک چەند مەلایەک لە دم چوومی (کەڵوێ) چوونە سەر پێشاو کە دەسنوێژ بگرن؛ کابرایەک لای وابووە پۆلە کەڵکن و تفەنگی پێوە ناون. ئێمەش وامان بەسەر هات.
لە بەهارا شێخ بە حەلاوی کارەکەرییەوە بۆ ڕاوە کەو هاتە سیتەک. کەیفمان ساز بوو. دەگەڵ شێخدا شەو بە کێو لە ڕاو بووین. کاتێ لە بەغدا دەژیام دەگەڵ قزڵجی - کە لە سلێمانی بوو - دوو پارچە شیعرمان پێک گۆڕییەوە، کە زۆر بەوردی ژیانی ئەو ڕۆژانەی شارباژێریان وێنە دەکیشا. بەداخەوە نەمماون و هەر ئەوەندەم لەبیر ماوە کە نووسیومە.
عەوڵا ناوێک لە سیتەک بوو، جگە لە ناوی ئاغا هیچ عەشتەبای شک نەدەبرد. هەمیشە دەست لە کەلەکەدا و بە فیزەوە دەیگوت: «من جگە لەوە کە ئاغام، ڕەعیسولعوزەرای شێخ لەتیفم!». نەوسن و چەورەیەک بوو هەر مەپرسە. قادرئاغا ناوێک بۆی دانابوو:
ڕۆژێ بە فیزێکەوە دەگەڵ مەحموود بەگەکەی (بی بی جەک) هاتنە لام. گوتیان: «ئاغا گەورەترە یان بەگ؟»، گوتم من نازانم. «محێدین چنارەیی»، درێژی لاواز، نۆکەری شێخ دەهات، عەوڵاغا بانگی کرد:
- محە ڕەق تۆ خۆنگەواری، ئاغا گەورەترە یان بەگ؟
- بەخوا ئەمانە وەک سەگ و تاژی وان، فەرقێکیان ناکەم!
مەحموود بەگ گوتی: ساوەڵڵا دەڵێن تاژی بەگزادەی سەگانە؛ من نەجیبترم!
کابرایەکی وێڵی، بێ ماڵی، ڕووتەکە هەبوو پەستەکێکی سەد پینەی درێژی تا سەر ئەژنۆس دەبەردا بوو، سەر و بنی قسەشی (زالیکە) بوو. خۆی بە پێغەمبەر دەزانی. شێخ گاڵتەی پێدەکرد، گوتی: زالیکەی ماکەر! تۆ چۆن پێغەمبەرێکی؟
گوتی: پێغەمبەری کەرانم و خوا ناردوومییەتە سەر ئێوە!