جنگنامه‌ی زمستان و بهار در حبسخانه‌ی کرکوک گفته
لە کتێبی:
کۆمەڵەی شیعری فەقێ قادری هەمەوەند
بەرهەمی:
فەقێ قادری هەمەوەند (1830-1890)
8 خولەک
621 بینین
شای زمستانەن .. شای زمستانەن ..
کەوکەبەی نەبەرد شای زمستانەن ..
جولووس جورعەی جام جیهانەن
ڕەزم و مەعرەکەی باد و تۆفانەن
سوڵتان پایز نە تەخت بی مەعزوول
نەمەند جە ئافاق تۆز و گەردەلوول
بە ئاهەنگ ڕەزم زمستان سەخت
هولاکۆ ئاسا جولووس کەرد نە تەخت
مەئموور کەرد خەزان بە تاو و تەعجیل
بەرزە درەختان سیا کەرد بە نیل
جمنا جەیحوون ئەبر سیا تار
پەی تەسخیر موڵک ڕەی کەرد بە سەردار
موشتەری نە قەوس پلەی ئیقلیمدا
بە ئاشووبەی حوکم ئیقلیم تەعلیم دا
سەور و حەمەل و عەقرەب دا قەرار
یەخ ماڵا نە چین ڕووسیە و قاجار
جۆشا سەرەتان چلەی سوڵتانی
مەحبۆبی تیوور وەحش و ئینسانی
جبەی کافووری بەخشا بە مەشریق
موڵک غەرب نە زەرب تۆفان کەرد غەریق
بەخشا بە زیڕۆح مەندیل مەرەز
ستانا نە ڕووی مەهڕووان عەرەز
نەمەند هاموشۆی یاران بە هەوەس
نە وەحش و تویوور نەمەند دەستڕەس
ئەبر تەعەدداش وەرەق ڕێزنا
عالەم نە عوشرەت سەبەق بێزنا
ئاوان تەختەسەر، ماهییان قوڵاخ
وەحشییان زەبوون، تەیران بێ دەماخ
شیشەی ئەڵماسی کاوان جە کۆهان
بوڕڕاتەر جە زەلق خەدەنگ و سینان
شیوەن وست نە کۆ زایڵەی داران
شیونا بازاڕ بەزم مەیخواران
سەییاد بێ شکار، سیاماڵ مەحبووس
دوودش دەروێشان کەرد بە ئابنووس
سەردیی هەناسەی باد سەرکۆهان
تەئسیر دا نە خەت توڕڕەی کاکەشان
جە شەرارەی بەرف کوورەی زەمهەریر
نەمەند جە ناڵەی عاشقان تەئسیر
شاهان بێ ڕەونەق، تاجر نە ستەم
موفلیسان مەقهوور، مونعیمان ماتەم
خێزا چون نەمروود، جۆشا چون ئەرژەنگ
سەما و سەرزەمین گێڵنا جە ڕەنگ
چەمەن بی وە پەن، شیوەن وست نە کۆ
سەر دا زەلزەلە نە سەحرای بێشۆ
بە قووەی هەوا و بەرق زەمهەریر
وێنەی بەختەنەسر دنیا کەرد تەسخیر
ڕووس موسەخخەر کەرد، ڕۆمی یەختەسار
میسرییان نیلی، حەبەش خوار و زار
نەمسە کەرد وە پەن، ئینگلیس خەراب
جە بیمش زوهرەی یۆنان بی وە ئاب
بەرزیی دەنگ ڕەعد وێنەی نەفخ سوور
پرووسیا تەسخیر، فەرەنسە خاپوور
خۆلاسە سوپای زمستان سەخت
خورشید بێ نوور کەرد، زەمین سیا ڕەخت
هەر کەس قشڵە بەند خانەی خەیاڵ بی
هەر کەس نە حیساب تەقویم ساڵ بی
عالەم نە شیددەت زوڵم زمستان
بە نەفرین سەخت گوشاد کەرد دەهان
***
ئاخر جە تەقدیر جیهان ئافەرین
تەئسیر کەرد دوعای خەلقندەی زەمین
پۆسەن ئێرادەی زات «ذو الجلالعەرەبی»
پەی هەر کەماڵێ دارۆ یەک زەوال
تا چەند موددەتێ حیکمەت جاری کەرد
ئافاق پڕ نیفاق بێ قەراری کەرد
موشتەری میزان دەلو کەرد مەزبووت
ئەسەد داخیل کەرد شەمس نە بورج حووت
تەلغراف وەقت سەبعەی سەییارە
تەعیین کەرد بەهار بە یەک ئیشارە
سوڵتان نەورۆز نە مەغریب زەمین
ساندا سیلسیلەی سوپای سەهمگین
شای حیشمەت پەناهـ نیشت نە تەخت زەڕ
وەزیر ئەفکار تەڵەب کەرد وە بەر
سادر کەرد فەرمان نوتق هومایوون
فەرما بە وەزیر وە بێ چەند و چوون
باوەر بە تەحریر ڕەقیمەی فەرمان
خیتاب بە زیڕۆح زەمین و زەمان
بە ئەمر و فەرمان ئەمر ئیلاهی
جولووسم نە تەخت جیهان پەناهی
خەلعەن زومستان نە تاج نگین
نەمەندەن بەهرەی بەختش نە زەمین
هەم بنویس بە ئەرز نامەی عەدل و داد
ئەشجار و نەبات جە بەند کۆ ئازاد
سوجدە کەرد وەزیر نە تەخت زەڕڕین
تەمام کەرد تەحریر نامەی عەنبەرین
شای هومایوون فاڵ نامە کەرد تەمهیر
سپەرد بە نەسیم جاسووس شەب گیر
دەوان دا قاسید پەی هەر سەر بیسات
وە هەر مەرز و بووم بەخشا بەشارات
تەریق ئومێد جیهان گوشاد بی
داران ئابوستەن، نەبات ئازاد بی
شەق بی خەیمەی بەفر زەمهەریر داخان
زەمین جە شادی کەردن چراخان
کەردش ئیعادە قاسید نەورووز
عەرزش کەرد بە شا کەشف هەر ڕومووز
چون کڵێڵەی سەخت باد سەرکۆهان
موخبیر بی نە کار جاسووس جیهان
واقیعەی ئەحواڵ قاسید سەراسەر
پەی شای زمستان ئاوەرد نە دەفتەر
ها شاهـ نەورۆز زادەی بەهاری
جەم دان سیلسیلەی سوپای خوونخواری
بە حوکم فەرمان شەهەنشاهـ نەو
نەسیمەی شەماڵ بییەن وە پێشڕەو
دەنگ دەبدەبەش بەرزەن نە گەردوون
پارە کەرد یەخەی کۆسار هاموون
ئەو هەر یەند جە نار غورووری ماتەن
بێ خەبەر نە ڕەمز ڕووی سەربیساتەن
***
چون بی خەبەردار خێزا زمستان
هەر سەک و بوڵغار، قەرم و کوردستان
قارس و بایەزید، بەند ئەنازۆڵ
مەحکەم کەرد سەنگەر بە سەلج و سەهۆڵ
ئاکرێ شۆربەڕێژ، ئاکۆ شەختەبەند
قەندیل و گودروون کەرد بە قەلعەی قەند
شاهۆ قایم کەرد، هەورامان مەحکەم
دەماوەند چەنی بلووج کەرد وە تەم
قایم کەرد گەردەن کۆهـ کەشکەمیر
دا وە بێستوون زەڕ زەمهەریر
خورووج کەرد سوپای نەورۆز پەی حەبەش
سەحرای قەمەری کەرد بە گوڵ مونەققەش
یۆڵغار کەرد سوپای سالار سەرهەنگ
مۆرەی میسر و شام هیند ئاوەرد بە چەنگ
نەوشیروان ئاسا نەوتەخت جەلیس
ڕەونەق المسودەقی نائاشکرا فەرەنگسە و ئینگلیس
پێش خانەی چادر سوڵتان ڕەبیع
خێزا جە یەمەن پەی بەتحا و بەقیع
نەجدش تەعمیر کەرد، فەڕ وست بە تائیف
زینەت بە جیددە، زێبا کەرد قەتیف
سکەندەر ئاسا نەپێچا عەنان
تا یاوا بە سەمت قەلعەی زمستان
تەڵەب کەرد نە پێش نەسیمەی شەماڵ
کەردش بە سەردار سوپای قیل و قال
سەردار خرۆشا دڵ پڕ نە کینە
دا نە دەماغش گەرد مەدینە
ئەوڕۆ نە هاموون شەب کەرد شەبەیخوون
دەنگ ڕەعد و بەرق بەرز کەرد نە هاموون
گرمەی ڕەعد و بەرق دوود تۆپخانان
نشوور تگرگ ئاڵای شەش خانان
کزەی سەرسینان، قاڕەی قومپاران
شاخەی شەتاوان، زەلزەلەی داران
قاو هەی بکوژ بەهاری بەرز بی
زیڕەی زەمهەریر نە هەزار تەرز بی
هاژەی هەرەسەی بەرف نە کۆساران
بریقەی چەخماخەی ڕەعد نە دیاران
تاو تۆف سەیل نە سەر کڵاوان
لەرزنا زیڕۆح زەمین و زەمان
سوور ئیسرافیل ئەو شەو ئیزهار بی
جەنگ مەغڵووبەی هەر سەر دیار بی
شۆر هەی بگیر نە سەربانان بی
گا فەتح بەهار، گا زمستان بی
خرۆشا شەماڵ دەروون پڕ نە داخ
خاک حەرەمەین ماڵا نە دەماخ
جە مەنقەلەی دەهر ئاتەش دا بە عوود
نیلی کەرد خەیمەی زمستان بە دوود
ئاخر بە فەرمان داد داداری
ئاوەردن هوجووم سوپای بەهاری
نەپێچا عەنان نەسیمەی شەماڵ
قەلعەی زمستان یەکسەر کەرد پاماڵ
نە هەر کەند و کاو مەعرەکە و جەنگ بی
نە هەر لا سەدای تۆپ و تفەنگ بی
تەخت و خەیمەگاهـ یەکسەر بی تاراج
نوقرەی یەخ نە سووق سێلاب بی هەڕاج
نەبی مداراش سوپای سەهمگین
شکستش یاوا تا چین و ماچین
***
جەودما نەو ڕۆژ شای حیشمەت پەناهـ
سازنا ئەسباب بادەی بەزمگاهـ
سان و سیلسیلەش ڕوو کەرد نە سارا
فەڕ وست نە مەسکەن جەمشید و دارا
حاتەمی تەی کەرد خەزانەی هورمز
هاموون سەبزە کەرد، کۆساران قرمز
نە هەر لا گوڵان خەیمە وەپا کەرد
زەمین لاجیوەرد حەسنا و حەمرا کەرد
جە عەتر سۆسەن نەرگس و نەسرین
هەوا موعتەدیل، هاموون عەنبەرین
ئەبڵەق کەرد نەبات بەنەفشەی چەمەن
لالەی شەقایق، گوڵ یاسەمەن
نە ئوردیبەهیشت خەیمە کەرد وە پا
بەزر میسک و عوود زەعفەران پاشا
شاخەی شەتاوان سەر دان نە هەر جا
سەرزەمین ڕەنگین، هەوا ڕۆح ئەفزا
نەورۆزی شەستپەڕ ئەوراد نەیسان
سەف سەف و فەوج فەوج وە سەفحەی جیهان
مولەببەس بی ئەرز بە دێبای کیشمیر
یەکسەر درەختان زەڕبەفت و حەریر
ناڵەی عەندەلیب تووتیی خۆش ئاهەنگ
شاخەی کەبک کاو، دوڕڕاج و قوڵەنگ
قەتارەی قازان، قومری نە یاهوو
شریخەی شاهێن دەوان پەی شاهوو
هاژەی چەرخ لان پەی شکار بە تاب
زیڕەی تەزەروان جە بیم عوقاب
مورغان ئابی سەرسەبزان و بەت
چین بۆرچینان جە دائیرەی شەت
ڕەم ڕەم ئاهووان، کەڵ ڕەمان نە کۆ
جەم جەم وەحشییان نە سەحرای بێشۆ
مەفرووشەن زەمین بێ یەد فەڕڕاش
مەنقووش بی بیسات جە سونع نەققاش
شاهان جە زینەت بەزمئارای خوسرەو
خیابات نە شەوق مەشعەل نومای شەو
شکار ئامۆزان جە خەیمەی عوشرەت
سەید نە بەردەسشان بێ موزد و میننەت
تاجران بە عەیش عوشرەت دان ئەساس
دەروێشان بە عەیش عوشرەت بین خەلاس
مەعدەلەت نومای شای نەوشیروانەن
سەیاحان سەرمەست سەفحەی جیهانەن
قوستەنتینییە جیهان ئاباد کەرد
ئینگلتەرە بتر پارسدەقی نائاشکرا ئازاد کەرد
بەخشا ڕۆح دەی حەیات بە نەبات
بەڵخ ماڵا نە جام، بوخارا بیسات
چینی دا بە چین، میسک دا بە خوتەن
لەعلەین کەرد بەدەخش، عەقیق بە یەمەن
چەشمەسار جاری، شەتاوان ڕەوشەن
بەحران سەبزگوون، ماهییان خورسەن
سەدەف بی مەسروور نە قەترەی نەیسان
ئاوەرد بە حوسوول مرواریی غەڵتان
پەی کەسێ وەشەن سەیرانگای ڕەبیع
زێوەر بۆ قەلبش نە زەوق تەبیع
ئەسباب بەزمش هەر دەم نە کار بۆ
شەو خەیمەنوشین، ڕۆ نە شکار بۆ
ساحێب تاج و تەخت فەڕ و ئیقباڵ بۆ
هەمڕازش مەحبووب دوو هەفتە ساڵ بۆ
نەک چون من نە بەند تورک بەدنەژاد
نە تەشویشەی دڵ هەردەم نە فەریاد
«فەقێ دڵناسناوی ئەدەبی» دەوران دنیا عەیانەن
گا نەوع بەهار، گا زمستانەن