بۆناو

265

لە کوردییا ئەم بۆناوە پێوەنووساوانە لە بۆناوە سەربەخۆکان زیاتر وەزیفەی تەواوکەری سەربەخۆیان پێ ئەبینرێ. بەکەڵکهێنانی بۆناوی سەربەخۆ لەم وەزیفەیەدا بۆ تەئکید ئەبێ یان بۆ نەهێشتنی گومان لە تێگەییشتنا؛ وەکو،

لە جوملەی یەکەما «م» وە لە جوملەی دووەما «من» تەواوکەری سەربەخۆی فیعلی «ناردیان»ین. هەر دوو جوملەکە لە مەعنادا فەرقیان نییە. بەڵام لە جوملەی دووەما بەکەڵکهێنانی بۆناوی «من» لەباتی «م» بۆ تەئکیدە. ئەما لە مەعنای جوملەی سێیەما گومان هەیە؛ مەعلووم نییە، «ئێوەمان نارد» یان «ئەوانمان نارد». لەبەر ئەوە لەجێی وادا لەباتی بۆناوی پێوەنووساو بۆناوی سەربەخۆ بە کار ئەهێنرێ.

266

بۆناوە پێوەنووساوەکانی «ی، ـِ، ە»ی کەسی دووەم و «ا، ێ»ی کەسی سێیەم نابنە تەواوکەری سەربەخۆ.

267

بەپێی قاعیەی §258 ئەتوانرێ لەباتی «ی»ی کەسی دووەم «یت» بە کەڵک بهێنرێ؛ وەکو،

268

شکڵی بۆناوە پێوەنووساوەکان کە ئەبنە تەواوکەری سەربەخۆ بەپێی حەرفی دوایی کەلیمەی پێشیانەوە دەمەکان دنراون. لەم جەدوەلەی خوارەوەدا جێی بەکەڵکهێنانیان پیشاندراوە:

جەدوەلی بۆناوە پێوەنووساوەکان کە ئەبنە تەواوکەری سەربەخۆ

(1) ئەم «م»ە لەدوای دەنگییەوە ئەبوایە «ـِم» بوایە. بەڵام چونکە لە دەمە ڕابوردووەکانا هەمیشە لەدوایەوە حەرەکەیێ هەیە «ـِ»یەکە فڕێ دراوە.

(2) ئەم «ت»یەش ئەسڵەکەی «ـِ» بووە، وە چونکە لە دەمە ڕابوردووەکانا هەمیشە لەدوایەوە حەرەکەیێ یێت وەکو لە §261دا نووسراوە بووە بە «ت».

269

ئەبینرێ کە شکڵی کەسی دووەم و سێیەمی گەلی دەمە ڕابوردووەکان لە یەک ئەچن. لەبەر ئەوە ئەگەر لە لێککردنەوەیانا گومانێ ببێ لەباتییان بۆناوی کەسی سەربەخۆ بەکەڵک ئەهێنرێ (جوملەی سێیەمی §262 ببینە.)

270

بۆناوی پێوەنووساوی سێیەمی تاک لە دەمە ڕابوردووەکانا بۆ تەواوکەری سەربەخۆ بە کەڵک ناهێنرێ، ئەگەر لە تێگەییشتنا گومان ببێ بۆناوی «ئەو» بە کەڵک ئەهێنرێ؛ وەکو،

لە جوملەی یەکەما ناتوانرێ بۆناوی کەسی پێوەنووساوی «ی» بە کەڵک بهێنرێ.

271

ئەمانە وێنەن بۆ جەدوەلی §267 لە ڕاستەوە بۆ چەپ، لە سەرەوە بۆ خوارەوە بە تەرتیبی دەم و کەس و ژمارە:

وەزیفەی تەواوکەری بەیاریە §139

272

لە کوردیا بۆناوی پێوەنووساو لە بۆناوە سەربەخۆکان زیاتر کاری تەواوکەری بەیارییە ئەبینن. بەکەڵکهێنانی بۆناوی سەربەخۆ لەم وزیفەیەدا بۆ تەئکید ئەبێ یان بۆ نەهێشتنی گومان لە تێگەیشتنا؛ وەکو

لە جوملەی یەکەما «لەگەڵتان» وە لە جوملەی دووەما «لەگەڵ ئێوە» تەواوکەری بەیاریەی فیعلی «ئەنێرم»ن. بەڵام لە جوملەی دووەما بەکەڵکهێنانی بۆناوی «ئێوە» لەباتی «تان» بۆ تەئەکیدە. ئەما لە مەعنای جوملەی سێیەمە گومان هەیە؛ مەعلووم نییە، «لەگەڵ ئێوە پیاوم نارد» یان «لەگەڵ ئەوان پیاوم نارد» لەبەر ئەوە لەجێی وادا لەباتی بۆناوی پێوەنووساو بۆناوی سەربەخۆ بە کار ئەهێنرێ.

273

بۆ ناوە پێوەنووساوەکانی «ی، ە»ی کەسی دووەم و «ا،ێ»ی کەسی سێیەم نابنە تەواوکەری بەیارییە.

274

بەپێی قاعیەی §258 و §261 ئەتوانرێ لەباتی «ی»ی کەسی دووم «یت» وە لەباتی «ـِ» «ت» یان «یت» بە کەڵک بهێنرێ؛ وەکو،

275

شکڵی بۆناوە پێوەنووساوەکان کە ئەبنە تەواوکەری بەیارییە بەپێی حەرفی دوایی کەلیمەکەی پێشیانەوە و سنفی فیعلەکان و دەمەکان دانراون، وا لەم جەدوەلەی خوارەوەدا پیشان دراون.

جەدوەلی بۆناوە پێوەنووساوەکان کە ئەبنە تەواوکەری بەیارییە

276

ئەبینرێ کە شکڵی کەسی دووم و سێیەمی گەلی دەمە ڕابوردووەکان لە یەک ئەچەن. لەبەر ئەوە، ئەگەر لە لێکردنەوەیانا گومانێ ببێ لەباتییان بۆناوی کەسی سەربەخۆ بە کەڵک ئەهێنرێ: [جوملەی سێیەمی §272 ببینە.]

277

بۆناوی پێوەنوساوی سێیەمی تاک لە دەمە ڕابوردووەکانی موتەعەددیا بۆ تەواوکەری بەیارییە بە کەڵک ناهێنرێ، ئەگەر لە تێگەیشتنا گومان ببێ بۆناوی «ئەو» بە کەڵک ئەهێنرێ؛ وەکو،

لە جوملەی یەکەما ناتوانرێ بۆناوی پێوەنووساوی «ی» بە کەڵک بهێنرێ.

278

ئەمانە وێنەن بۆ جەدوەلی §275 لە ڕاستەوە بۆ چەپ، لە سەرەوە بۆ خوارەوە، بە تەرتیبی فیعل و دەم و کەس و ژمارە:

وەزیفەی تەواوکەری ناو

279

ئەم بۆناوە کورتانە زۆر جار لەباتی بۆناوی سەربەخۆ بۆ تەواوکەری ناو بە کەڵک ئەهێنرێن. بەکەڵکهێنانی بۆناوی سەربەخۆ لەم وەزیفەیەدا بۆ تەئکیدە؛ وەکو،

لە جوملەی یەکەما «م» و لە جوملەی دووەما «من» تەواوکەری ناوی «مانگاکە»ن. هەر دوو جوملەکە لە مەعنادا فەرقیان نییە؛ لە جوملەی دووما بەکەڵهێنانی بۆناوی سەربەخۆی «من» بۆ تەئکیدە.

280

ئەگەر ئەو بۆناوەی ناوەکەی تەواو کردووە جێی باسلێکراوێکی گرتبێ کە لە جوملەکەدا بێژرابێ ئەبێ هەمیشە بۆناوی پێوەنووساو بێ؛ وەکو،

ناتوانی بڵێی:

281

بۆناوی کەسی پێوەنووساو بەبێ ئەداتی تەواوی مەعنای ناو تەواو ئەکەن.

282

بۆناوی کەسی پێوەنوساوی «ی، ە»ی کەسی دووەم و «ا،ێ»ی کەسی سێیەم نابنە تەواوکەری ناو.

283

لە جەدوەلەکەی سەرەوەدا ئەبینرێ کە ئەو بۆناوە پێوەنووساوە گەلانەی ئەبنە تەواوکەری ئەو ناوانە کە تەواوکەری سەربەخۆن لە دەمە ڕابوردووەکانا ئەخرێنە دوای ناوەکانەوە یان دوای فیعلەکەوە وە بەپێی ئەم جێگایانەوە شکڵیان هەیە. لە بەکەڵکهێنانی ئەو شکڵانەی ئەکەونە دوای ناوەوە لە تێگەیشتنا گومان نابێ، بەڵام لە شکڵەکانی دوای فیعلا لە مەیانی کەسی دووم و سێیەما گومان هەیە؛ وەکو،

دو جوملەکەی خوارەوەی لای چەپ لە یەک ئەچن بەڵام دوو جوملەکەی لای ڕاستی خوارەوە عەینی مەعنای ئەمانیان هەیە، کە چی لە یەک ناچن.

284

بەکەڵکهێنانی بۆناوە پێوەنووساوەکانی گەلی دوای فیعل بۆ تەواوکەری ناوی تەواوکەری بەیاریە جاییز نییە. بۆ ئەمە هەر ئەوانەی ئەکەونە دوای ناوەوە کە «مان، تان، یان»ن بە کار ئەهێنرێن.

285

ئەوا لە ڕاستەوە بۆ چەپ لە سەرەوە بۆ خوارەوە بە تەرتیبی فیعل و دەم وە کەس و ژمارە و وەزیفەوە وێنە ئەنووێنین.

بۆناوی نیشانی

286

بۆناوی نیشانی ئەوانەن کە ئیشارەتی ناوێک ئەکەن کە لەپێشا ڕابوردبێ و جێگاشی ئەگرنەوە، ئەشێ ناوەکە بێژرابێ یان لە بیرا بێ. بۆناوی نیشانی ئەمانەن:

وەزیفەکانی بۆ ناوی نیشانی

287

بۆناوی نیشانی لە وەزیفەکانی ناو پێنجیان ئەبینێ.

288

وەزیفەی باسلێکراوی؛ وەکو،

«ئەوە»ی جوملەی چەپی یەکەم و «ئێرە» و «ئەوێ»ی جوملەی ڕاست و چەپی دووەم و «ئەو»ی جوملەی چەپی سێیەم وە «ئەو» و «ئەم»ی جوملەکانی چەپی چوارەم بۆناوی نیشانین وە باسلێکراون.

289

وەزیفەی تەواوکەری سەربەخۆ؛ وەکو،

«ئەوە»ی جوملەی چەپی یەکەم و «ئێرە»ی جوملەی چەپی دووەم وە «ئەم» و «ئەو»ی جوملەکانی چەپی سێیەم بۆناوی نیشانین وە تەواوکەری سەربەخۆن.

290

وەزیفەی تەواوکەری بەیاریە؛ وەکو،

لەم جوملانەدا «لەوانە»، «لێرانە» و «لەمان» بۆناوی نیشانین وە تەواوکەری بەیاریەن.

291

وەزیفەی تەواوکەری باسی ناتەواو؛ وەکو،

292

وەزیفەی تەواوکەری ناو؛ وەکو،

لێککرانەوەی بۆ ناوی کەسی و نیشانی «ئەو»، «ئەوە»، «ئەوێ»

293

یەکێ لەم بۆناوانە ئەگەر شارەکەی لە پێشەوە ڕابوردوبێ و خۆشی لە باسلێکراوییا بتوانرێ هەڵبگیرێ وە لە تەواوکەرییا بتوانرێ بۆناوی کەسی پێوەنووساوی «ی»ی لە جێ دابنرێ بۆناوی کەسییە، ئەگەر شارەکەی لە بیرا بێ یان لە پێشەوە ڕابوردوبێ و نەتوانرێ هەڵبگیرێ بۆناوی نیشانییە؛ وەکوو،

لەم جوملانەدا ئەگەر بۆناوی «ئەو» جێی «مناڵەکە»یان گرتبێ و بتوانرێ هەڵبگیرێن وە لە تەواوکەرییا لەباتییان بۆناوی کەسیی «ی» دابنرێ بۆناوی کەسین؛ وەکوو،

وە ئەگەر بە هەڵگرتنیان مەقسەد بگۆڕرێ یەعنی جێی مناڵەکەیان نەگرتبێتەوە و جێی ناوێکی کەیان کە لە بیرا بێ گرتبێتەوە بۆناوی نیشانین.

ئەشێ شارەکە لە پێشا ڕابوردوبێ کە چی بۆناوەکە ناتوانرێ هەڵبگیرێ: ئەوساش نیشانییە؛ وەکو،

لە جوملەی «ئەوم نەناسییەوە»دا «ئەو» جێی «پیاوێک» ئەگرێ، کە چی ناتوانرێ هەڵبگیرێ؛ لەبەر ئەوە بۆناوی نیشانییە.

294

ئەم بۆناوانە ئەگەر تەواوکەری باسی ناتەواو بن هەمیشە نیشانین.

بۆناوی لێکدەر

295

بۆناوی لێکدەر ئەو بۆناوانەن کە جێگای ناوێک ئەگرنەوە کە لەپێشا ڕابوردبێ وە دوو جوملەش پێکەوە ئەنووسێنن.

296

بۆناوی لێکدەر ئەمانەن: «کە، ی»؛ وەکو،

لە جوملەی یەکەما دووەم «کە» بۆناوی لێکدەرە؛ جونکە جێی ناوی «خانووەکە» ئەگرێتەوە وە جوملەی «من لە خاووەکەدا دانیشتووم»ی جوملەی «ئێوە پار کڕیتان»ەوە نووساندووە.

لە جوملەی دووەما «ی»ی دوای «ئەو پیاوە» بۆناوی لێکدەرە؛ چونکە جێی «ئەو پیاوە» ئەگرێتەوە وە جوملەی «ئەو پیاوە بێرەدا ڕابورد»ی جوملەی «ئەو پیاوە ناسیاوم بوو»ەوە نووساندوە.

لە جوملەی سێیەم «کە»ی دوای «ئەو مناڵانەن» بۆناوی لێکدەرە؛ چونکە جێی «ئەو مناڵانە» ئەگرێتەوە وە جوملەی «ئەمانە ئەو مناڵانەن»ی جوملەی «ئەو مناڵانە دوێنێ لە ئیمتیحان دەرچوون»ەوە نووساندووە.

297

شاری بۆناوی لێکدەر گەلێ جار ئەبێ ئەداتێکی تەعریف یا سفەتێکی نیشانی یان مۆبهەمی لەتەکا بێ؛ وەکو،

جێگای بۆناوی لێکدەر

298

هەردوو بۆناوەکە لە کارا فەرقیان نییە. بەڵام بۆناوی «ی» جێی ناوێ ئەگرێتەوە کە حەرفی تەعریفی مەعیەن یان سفەتی نیشانی لەتەکا بێ وە ڕاستەوخۆ لەپاش شارەکەیەوە بێ؛ وەکو،

299

بۆناوی «کە» هەم لەپاش ناوەکەوە -ئەداتی تەعریف، سفەتی نیشانی و موبهەمی لەتەکا بێ و نەبێ- ھەم لە مەیانی دوو جوملەکەدا ئەتوانرێ بە کەڵک بهێنرێ؛ وەکو،

تەماشای وێنەکانی §297یش بکە،

300

ئەگەر لەپاش شارەکەوە بۆناوێکی کەسی پێوەنووساو ببێ «کە» بە کەڵک ئەهێنرێ؛ وەکو،

لە جوملەکەی لای چەپا بۆناوی «ی» بۆناوی کەسی پێوەنووساوە وە جێی ناوی «کاکت» ئەگرێتەوە وە تەواوکەری ناوی «مناڵ»ە.

وێنەی تر:

ڕێککەوتنی بۆناوی لێکدەر لەگەڵ شارەکەیا

301

بۆناوی لێکدەر هەر چەندە خۆی گەڵ ناکرێتەوە بەڵام لە ژمارە و لە کەسا هەمیشە وەکو شارەکەی ئەژمێررێ؛ وەکو،

لە جوملەی یەکەما بۆناوی «ی» باسلێکراوی فیعلی «هات»ە، بە تاک ئەژمێررێ؛ چونکە شارەکەی کە «ئەو مناڵانە»یە تاکە، لەبەر ئەوە فیعلەکەی تاکە.

لە جوملەی دووەما بۆناوی «ی» باسلێکراوی فیعلی «ھاتن»ە، بە گەل ئەژمێررێ؛ چونکە شارەکەی کە «ئەو مناڵانە»یە گەلە، لەبەر ئەوە فیعلەکەی گەلە.

لە جوملەی سێیەمە بۆناوی «کە» باسلێکراوی فیعلی «نازانن»ە، بە گەل ئەژمێررێ؛ چونکە شارەکەی کە «ئێوە»یە گەلە، لەبەر ئەوە فیعلەکەی گەلە.

بۆناوی موبهەم

302

بۆناوی موبهەم ئەوانەن کە جێی کەسێ یان شتێک بەتایبەتی ناگرنەوە، ئەمانە شاریان دیار نابێ؛ وەکو،

لێرەدا «یەکێ» جێی کەسێ ئەگرێتەوە، وەلێ ئەو کەسە بە مەعیەنی دیار نییە کە کێیە. لەبەر ئەمە بۆناوی موبهەمە.

303

ئەمانە بۆناوی موبهەمن:

بۆناوی موبهەمی ڕووت: کەس، کام، پیاو، چی، هیچ، کابرا، یەک، فڵان، کێ، هەموو، هین، زۆر، کەم.

بۆناوی موبهەمی لێکدراو: کەسێ، هینێ، هیچکەس، هینەکە، هەرکەسێ، کابرایێ، هەچکەسێ، کابراکە، هەمووکەسێ، هەر کابرایێ، یەکتر، هەندێ، پیاوێ، گەلێ، نەختێ، فڵانە کەس.

وەزیفەکانی بۆناوی موبهەم

304

بۆناوی موبهەم پێنج وەزیفەی هەیە.

305

وەزیفەی باسلێکراوی: وەکو،

306

وەزیفەی تەواوکەری سەربەخۆ؛ وەکو،

307

وەزیفەی تەواوکەری بەیارییە؛ وەکو،

308

ئەمانە ئەتوانن ببنە تەواوکەری باسی ناتەواو: «یەکێ، کابرا، فڵانە کەس، هین، فڵان.»؛ وەکو،

309

وەزیفەی تەواوکەری ناو؛ وەکو،

310

هەندێ جار باسلێکراوی فیعلێکی کەسی سێیەمی گەل هەڵئەگیرێ بۆناوە پێوەنووساوەکەی بە بۆناوێکی مۆبهەم ئیعتبار ئەکرێ؛ وەکو،

311

لەم بۆناوانە ئەوانەی کە جەدوەلی سفەتی موبهەما بینراون، ئەگەر لە وەزیفەی باسلێکراوی تەواوکەری سەربەخۆ، بەیارییەوە لە تەواوکەری ناوا بەتەنیا بە کەڵک بهێنرێن، بۆناون وە ئەگەر ناوێ یان بۆناوێ تەواو بکەن سفەتن. «هین»یش، ئەگەر ناوێ یان بۆناوێ تەواو بکا، سفەتە؛ وەکو،

لە جوملەکانی لای ڕاستا «هەموو»، «هین» بۆناوی موبهەمن، لەوانەی لای چەپا سفەتی موبهەمن. لەگەڵ ئەمەشا مومکینە لێرەدا «هین» بۆناو بێ، ئەگەر مەقسەد لەو «مناڵە»ە بێ کە هی «هین» بێ.

بۆناوی پرسی

312

بۆناوی پرسی ئەو بۆناوانەن کە پرس ئەکەن لەبەر ئەم خاسییەتەیان پێیان ئەڵێن کە بۆناوێکن کە لە شوێن شارەکەیان ئەگەڕێن؛ وەکو،

313

بۆناوی پرسی ئەمانەن:

وەزیفەکانی بۆناوی پرسی

314

بۆناوی پرسی پێنج وەزیفەی هەیە.

315

وەزیفەی باسلێکراوی؛ وەکو،

316

وەزیفەی تەواوکەری سەربەخۆ؛ وەکو،

317

وەزیفەی تەواوکەری بەیاریە؛ وەکو،

318

ئەمانە ئەتوانن ببنە تەواوکەری باسی ناتەواو: «کێ؟ کوێ؟»؛ وەکو،

319

وەزیفەی تەواوکەری ناو؛ وەکو،

«چەند؟» نابێتە تەواوکەری ناو.

320

«چەند؟» «کام؟» «چی؟» ئەگەر تەواوکەری ناو یان هیی باسی ناتەواو نەبن بۆناون وە ئەگەر ناوێ تەواو بکەن یان تەواوکەری باسی ناتەواو بن سفەتن؛ وەکو،

لەم جوملانەدا «چەند؟ کام؟ چی؟»ی لای ڕاست بۆناوی پرسین، ئەوانەی لای چەپ سفەتی پرسین.

321

«چی؟» ئەگەر ناوێکی تەواو کردبێ بەپێی مەقسەدەوە بۆناویش ئەبێ و سفەتیش.

بۆناوی خۆیی

322

بۆناوی خۆیی بۆناوێکی لێکدراوە وە بۆ تەئکیدی کەسەکان یان بۆ هی ناو بەکەڵک ئەهێنرێن. ئەمانە لە کەلیمەی «خۆ» و لە بۆناوی پێوەنووساوی «م، ت، ی، مان، تان، یان» دوروست بوون؛ ئەمانەن:

وەزیفەکانی بۆناوی خۆیی

323

بۆ ناوی خۆیی پێنج وەزیفەی هەیە.

324

وەزیفەی باسلێکراوی وەکو،

325

وەزیفەی تەواوکەری سەربەخۆ وەکو،

326

وەزیفەی تەواوکەری بەیاریە: وەکو،

327

وەزیفەی تەواوکەری باسی ناتەواو؛ وەکو،

328

وەزیفەی تەواوکەری ناو؛ وەکو،

329

ئەو بۆناوانە بۆناوی تەئکیدیشیان پێ ئەڵێن.

بۆناوی کەسی مڵکی

330

بۆناوی کەسی مڵکی ئەو بۆناوانەن کە جێی ناوێ بە پێدانی فکرێکی مڵکایەتییەوە ئەگرن، ئەمانەش بۆناوی لێکدراون وە لە کەلیمەی «هی» و بۆناوێکی سەربەخۆ یان خۆیی دوروست ئەبن وە ئەمانەن:

331

لەباتی بۆناوی سەربەخۆی کەسی سێیەم ئەتوانرێ ناو یان بۆناوێکی نیشانی، موبهەم وەیا پرسی بە کەڵک بهێنرێ؛ وەکو،

وەزیفەکانی بۆناوی مڵکی

332

بۆناوی مڵکی پێنج وەزیفەی هەیە.

333

وەزیفەی باسلێکراوی؛ وەکو،

334

وەزیفەی تەواوکەری سەربەخۆ؛ وەکو،

335

وەزیفەی تەواوکەری بەیاریە؛ وەکو،

336

وەزیفەی تەواوکەری باسی ناتەواو؛ وەکو،

337

وەزیفەی تەواوکەری ناو؛ وەکو،