٥- خان دمدم
لە کتێبی:
دمدم
بەرهەمی:
حەجیێ جندی (1908-1990)
10 خولەک
488 بینین
جارەک جارا رەمە ل دێ و باڤێ حازر گوهدێرا.
هەبوو مەرڤەکی، کوڕێ برایێ وی. ئەو لاوک هەبوو دەهـ سالی. ئاپێ وی چوو سەرێ سبێ با سۆلدروو. سۆلم ژێرا درووت. سەرێ سبێ کوڕک شاند با بەرخا، با کارا. ئێڤارێ کۆ هات- سۆلا وی قەتیا بوو: بن چاروخ ئاڤیتبوو سەر ملێ خوە. هات. ئێڤارێ ئاپێ وی گۆ:
- لاوۆ، تە سەرێ سبێ چاروخ کرییە پیێ خوە،
ئێڤارێ مایە روویێ چاروخە...
گۆ: - ئاپۆ، کارا بەلی هێشینە،
روهـ و گیانێ من دستینە.
ئاپۆ چرا ڤێخستی،
بەر ب کۆزێڤا دچوویە،
نهێری کێوریشک، رووڤی ناڤا کۆزێ مەلسی،
پڕ ئەجێڤێ گران دگرتی.
گۆ: - ئەڤێ ئەڤ گوڕ، هرچ، کێوریشک
تەڤی بەرخا هەواندییە،
چاروخێ روویێ وێ قەتاندییە،
وێ عەجێڤێ گران بینە سەرێ من.
رابوو سەرێ سبێ ملێ خانۆ ژێکرییە،
خانۆ تەرکە دنێ دبوویە.
پایز چوو، زڤستانە،
سەرێ خانۆ کەتییە خاخ و گێژیێ گرانە.
خانۆ تەرکە دنێ دبوویە،
چوو ل با خەلیف شان مێڤان بوویە.
- خانۆ بگرن، بکن بەر سوولینێ بەرخانە، -
وەختەکێ خانۆ کرن بەر سوولینێ مییانە.
خانۆ ژ وێدەرێ تەرکەسەلایی دنێ بوویە:
با خەلیف شان دهەڕە،
چوو جەم شایێ عەجەم بوو مێڤانە،
ل وێدەرێ خانۆ دگرن دکن بەر سوولینا مییانە.
چەند سال شڤانی دکە،
دگرن دکن با رەڤێ هەسپانە.
خانۆ ل وێدەرێ ژی هەسپا خوەی دکە،
دکن با بۆشێ دەڤانە.
ئەسحاڤا لێخست، تالانێ شایێ عەجەم بڕییە،
تالانێ شایێ عەجەم ڤەگەڕاند، ئانی بەر دێرییە.
شایێ عەجەم چەڤ ل خانۆیێ خولام کەتییە،
خانۆ ب ملک بوویە،
شایێ عەجەم زێرێ خوە هەلاندییە -
ملک زێرین ژ خانۆرا چێ کرییە:
ژ وێ رۆژێ هەتا ئیرۆ ژێرا خانێ چەنگزێرین گۆتییە.
شایێ عەجەم وی وەکە کوڕێ خوە حەساب کرییە:
ژ خوەرا چوویە راڤ و نێچیر کرییە.
رۆکێ چوویە ل سەر کانیێ:
شڤانەک ل سەر کانیێ رازایە،
شڤان کۆدەک شیر دۆتییە،
ل بەر خوە دانییە.
ئەو شڤان بلوورڤان بوویە،
بلوور ل سەر کۆدا شیر بوویە.
مێشەک ژ پۆزێ شڤان دەرکەتییە،
قول ب قولێ بلوورێ بهورییە،
سەر بەرا سپی بوهورییە،
بەرا شیر بووییە.
پڕ هندک بوهورییە،
خانۆ دەنگ ل شڤان کرییە،
شڤان رابوو، روونشتییە.
گۆ: - خانۆ، من چ خەونەک خوەش دییە:
چووم سەر پرا دارین بوهورتییە،
چووم سەر بەرەک سپیدا، من خەزنەک دییە -
دە خەونا خوەدا (روحێ وی بوویە).
خانۆ ب چەڤێ خوە دییە،
کو ئەو خەون روحێ شڤان بوویە،
چوویە ڤی قووچی ڤەدایە،
خزنەکی زێر دییە.
ئەوی شڤا برووسکێ ل سەر دییە.
خزنە ژ جی گوهارتییە،
ل وێدەرێ ڤەشارتییە -
زێرا گشک ڤەشارتییە،
شڤا برووسکێ ب خوەرا ئانییە.
سبێ بڕی با هۆستا، دبێ:
- وەکە شووژنەک منرا چێکە،
ئەز قایشا هەسپێ خوە پێ چێ دکم.
ڤی شووژنی ل با خوە هلانییە،
قەولێ شوورێ خوە دانییە،
گۆ: - منرا شوورەکی چێکە.
چار - پێنج رۆ پەی کەتییە،
رۆژا قەول ک هاتییە،
چوو ک شوورێ خوە ئانییە.
گۆ: - هۆستە، شوورێ من وەینە.
شوورێ خانۆ ک بڕییە -
هۆستا ڤەشارتییە.
شوورەک مسری ب دەستێ خانۆ دانییە،
خانۆ هەسنێ شوورێ خوە هلانییە،
خانۆ درێش لێ خستییە،
شوورێ مسری قول کرییە.
گۆ: - هۆستا، ئەڤ یا هەسنێ شوورێ من نینە!
شوورێ مسری هلتینە،
ئانی شوورەک نێرز ب دەستێ خانۆ دانییە.
خانۆ ڤی درێشی ل شوورێ نێرز خستییە،
ئەو ژی قول کرییە،
هەسنێ شوورێ خانۆ نین بوویە.
گۆ: - هۆستا، هەسنێ شوورێ من شام - دەرزییە.
شام - دەرزی ئانی ب دەستێ خانۆ دانییە.
خانۆ شوورێ شام - دەرزی ئانی پشتا خوە گرێ دایە،
خەلیفە چەڤ ب شوورێ خانۆ کەتییە،
خەلیفە چوو با شایێ عەجەم گۆتییە:
- شایێ عەجەم، بستینن شوورێ نیڤچەیە،
بدن دەستێ خەلیفەیە،
ک خانۆ ببە دوشمانێ دینێ مەیە.
خانۆ شوور نە ب رەزێ خوە دا خەلیفەیە،
خەلیفە دڤێژە: ئەو خولامە،
کورمانج شوور پێ چ دکە،
لایقی منە.
خانۆ گۆ: - شا عەجەم، بدە من،
بدە منە وەکە شەقەک چەرمێ د گایە،
ئەز دمدم خوەرا چێکم برج و ئاڤایە.
گۆ: - خانۆ، لاوۆ، بدم تە وەکە چەرمێ د گایە،
بکە برج و ئاڤایە.
خانۆ لێخست چەرمێ گا ئانی،
دانی ئاڤێ شلکرییە،
کری دووێل و دەوێلە،
گرت دەشت و نەوێلە،
چقا ک جیێ چەرمێ گا گرتییە -
لێخست ئاساسێ دمدم ڤەکرییە.
خانۆ هۆستا ئێخراتا شایێ عەجەم خاستییە،
رۆژێ سیووسێ هۆستا ژێرا شاندییە،
دیوارێ دمدم دانییە،
ئێڤارێ سەرێ سیووسێ هۆستا ژێ کرییە.
هەر رۆژێ سیووسێ هۆستا ژێرا شاندییە،
رساس هەلاندییە، ناڤا دیوێر دانییە،
هەڕۆ - هەرۆ شایێ عەجەم هۆستا شاندییە.
رۆکێ پیرەک هاتییە، گۆ: - خانۆ، لاوۆ،
تو من ناکی دیا خوە؟
ئەز ژی سەرێ ئاگرەکی ڤێدخم.
پیرێ نهێرتییە -
خانۆ کارێ خوە و مەهرەبێ کرییە،
گۆ: - دمدمێ خانێ من هاتییە بەر یەمانێ،
رۆژێ سیووسێ هۆستا بەردانێ،
خازل ل وێ رۆژێ سەر دمدم ببە رۆژا ئێخرزەمانێ.
ب ڤی ئاوی بهارێ لێدخن،
پایزێ دمدمێ خانێ من هاتییە بەر چێکرنێ،
خوەزل ب وێ رۆژێ سەر دمدم، سەر خانێ من بڤە
رۆژا مرنێ (پیرێ دڤێژە).
بارانێ لیلاندییە،
بەرفێ چرپاندییە،
خانۆ ئاڤا خوە ژێ ئانییە،
ناڤا دمدم چێ کرییە...
بەرفێ لیلاندییە،
خانۆ دەست کر تالانێ شایێ عەجەم،
بازرگانێ شایێ عەجەم شێلاندییە.
باژارێ شایێ عەجەم گۆ: - هەیە، وە هەیە،
ئەو خانێ خولامێ تەیە،
ئەو بوویە ئەدویێ دینێ تەیە.
شایێ عەجەم گۆ: - نە من گۆ، نەستینن شوورێ نیڤچێیە،
نەدن دەستێ خەلیفەیە،
برا ببە قوماندارێ خانا ب خوەیە.
خەلیفە دبە قومەندارێ عەسکەر،
عەسکەر دکشە سەر خانۆ.
پاشاکی هاتی ژ ئالیێ هەورێزە،
هەفت هیڤا عەسکەر ل دوو بوویە رێزە،
گۆ: - ئەزێ دمدم خراب بکم، بکم پارێزە.
وەینن تۆپا دەرخانە،
بکم یەک چل هەزار رتل دەرمانە،
باڤێم خانیێ دمدم -
بەلکی خانۆ بڤە یەمانە.
کرن یەکێ چل هەزار دەرمانە،
چل هەزار تۆپ هەڤرا بەردانە،
قە خانۆ نە گۆ یەمانە.
عەسکەرێ خەلیفە تێن. گۆتنا سێ سالا چادرا ڤەدگرن، رەز داتینن. تری دگێژە ناڤا چلێ کانوونێ، نیڤێ زڤستانێ. سبێ تری تژی دکن ژ خانارا دشینن، ناڤا چلێ کانوونێ، دڤێ:
- خانۆ، تری ژ تەرا دشەینن.
ها ل وێبە، ها ل وێبە،
وێ مەدەتا تە دەستێ مە چێبە.
خانۆ ژی، حاشا، دێلک وان هەیە، ب شیرە: پیرێ ددۆشە، دمەینە، ناڤا چلێ کانوونا ڤێدرۆکی ماست ژ خەلیفەرا دشینە، دڤێ:
- ناڤا کانوون ئەستۆماستێ گرتییە ژ وەرا دشەینم:
ها ل وێبن، ها ل وێبن،
وێ مەدەتا وە دەست من چێبن.
دخوەزن دەهـ سالی دنێ ژی بسەکنن -
منەتا من ژ وە تونە.
عەسکەرێ خانۆ مەموودەکێ نەمایێ،
لاوکێ بێسەبرە،
لاوکێ گارسی، عەڤدال ئاغایە،
سوارێ ل مهینێ، تەمر خانێ تەیارە.
تەمر خان کوڕێ خانۆیە،
خانۆ ک زێرێ خوە ئانییە،
دمدم چقاوز کرییە،
جارێ مەهیا وان سەرمەرتالک زێر ددە وان.
رۆژەکی ژی ژ مەهرەبێ ڤالا نە بوویە،
سەرمەرتالێ زێرێ وان نەدایە.
مەموودەکێ نەمایێ کاغەز سەر تیرێ پێچایە،
ئاڤێت چادرا خەلیفێ بەغدایێ:
«کانی وێ ل قوونترا چیایێ».
سەرێ کانی پێ نیشان دایێ.
سەر کانیێ خستییە،
ئاڤا دمدم ژ سەر بڕییە،
وەختەک وەکە مەهەکێ چوویە،
ئاڤا وانا چکیایە.
خانۆ گۆ: لێ دایێ، لێ دایێ!
تو بکە هیڤی دوعایێ،
بەلکی باری تەڤیکە بارانێ نیسانێ،
خانێ من بکە نمێژا ئیمانێ.
ب قودرەتا خادێ باران دبارە،
چەند رۆژ ئاڤ دکەڤە جرنێ وان،
قەدەرا مەهەکێ هەسپێ خوە ئاڤ ددن،
ژ خارنا وانارا، ژ هەڤیرێ وانارا -
ئاڤا وان دچکە.
ئاڤا وان چکیا. خانۆ دبێ:
- ئەز ناکەڤم بن گونێ،
کی ژ وە بەر ب مالا خوە دهەڕە، بلا هەرە.
هەموو وەد دکن، دبێن:
- ئەم بمینن، ب هەڤرا بمینن،
بمرن- ب هەڤرا بمرن.
تەنێ مەموودێ نەمایێ دبێ:
- خانۆ، دەستوورا من بدی!
دەستوورا وی ددن،
دەری لێ ڤەدکن،
دهەڕە چادرا خەلیفێ باخدا.
شایێ عەجەم گازی دکە،
دهەڕە جەم شایێ عەجەم.
شایێ عەجەم دبێ: - مەموودکێ نەمایێ،
چ تە خرابی دیت خانێ خولامێ من؟
گۆ: - هەر رۆژا سەرمەرتالەک زێر ددا مە،
من بێبەختیا ها کر.
- مەموودکێ لاوۆ، نەمانۆ،
هەیە من سەد خولام ناگیژە کەریک نانۆ،
خانێ خولامێ من سەد مەرتال زێرێ تە ژی نەدانۆ.
هەر بینن، بینن، بینن،
مەموودکێ نەمایێ بینن،
دەڤێ ل تۆپا بلفینن،
خانیێ خولام برجێ برەشینن.
مەموودکێ نەمایێ تینن،
دەڤ ل تۆپا دلفینن،
داڤێن ل خانێ برجێ دخینن،
هەر وەسالەکێ خوەرا دچە.
شا عەجەم دبێ: - بلا دلێ خانێ خولامێ من ژ من نەمینە.
ئاڤا وان ک دەقەتە،
ئێڤارێ دکن جڤین.
خانۆ دبێ: - ئاڤا مە قەتیایە،
گەرەکێ ئەم ب شوور هەڕن مەرەبە بکن.
ئەول ئەم دهەڕن چادرا خەلیفێ بەغدایێ،
دەستێ خوە ژ خوەرا بگرن،
ئەمێ بێژن هاتن تەسلیم دبن.
کەنگێ شوورێ من ب دەستێ من کەت -
هێ وێ گاڤێ ئەزێ بکم مەرەبەیە.
وەختێ ک وێ هەڕن، ژن دمینن.
پیرێ، ژنا عەڤدال ئاخا دمینن.
هەر یەکێ فینجانەک ژەری هلددە دەستێ خوە،
عەڤدال ئاخا دبێ:
- لێ ژنێ، ژنێ، ژنێ،
مەخوە ژەرییا مرنێ،
بسەک سەر شەدییا دنیایێ.
سەرێ سبێ رادبن،
ئەولی دهەڕن چادرا خەلیفە.
خەلیفە د دلێ خوەدا دبێ:
«هاتن تەسلیم ببن».
خەلیفە دبێ: - خانۆ، من شوورەک ژ خوەرا کرییە.
خانۆ دبێ: - خەلیفە، هەسنێ شوورێ تە چیە؟
دبێ: هەسنێ شوورێ من شامێ مسرییە،
دبێ، من چل هەزار زێر سەر سەقا وی دانییە.
خانۆ دبێ: - خەلیفە، هەسنێ شوورێ تە نە شامێ مسرییە!
- لێ، دبێ، چیە؟
دبێ: هەسنێ شوورێ تە شام - دەرزییە.
گاڤا خەلیفە شوور ددە دەستێ خانۆ،
دبێ: - خەلیفە، شوورێ تە ب دەستێ من کەتییە،
مەدەتا تە، خال و خارزا دەستێ من چیە؟
دبێ: - خانۆ، تو ئانجاخ دەستێ خوە ژ قەڤدا شوورێ من بەردی،
ئانجاخ رەجا سەرێ خوە بکی.
خانۆ چەڤ ل خولامێ خوە -
ل تەمر خان، وان شکێناندییە،
خانۆ شوور داڤێ سەرێ خەلیفە فڕاندییە،
وێدەرێ مەرەبە چێکرییە.
ئەفەرم لاوکێ شڤانی،
نان و شیرێ تە خارییە -
هەلال بڤە وی جانی،
ڤەگەڕم تە ل دمدمێ دکم سولتانی.
ئەفەرم لاوکێ گارسی،
ل بەر چادرا درەقسی،
خۆفا خادێ ناترسی.
عەڤدال ئاخا سوارێ د مەهینێ،
دنیا کر بەرێ خوونێ -
مرن چێترە ژ ڤێ ژیینێ.
تەمر خانێ تەیارە:
تێ هەفت خێبەت دکە خارە.
شەڤێ تەمر خانێ تەیار
تێ هەفت خێبەت دقەلینە.
تێ، نمێژا سبێ دکە ل مالە.
شوورێ تەمر خان ک چێ دکە -
هۆستا مخەک ل بالچخا شوور دکە،
داودشینە، مەرڤا دکوژە،
هەسپ و زین رەحەت ناکە.
تێمر خان دبێ: - لۆ باڤۆ، باڤۆ!
رەمە نە ل باڤێ وی هۆستایی،
کو سقا شوورێ من دایە،
داڤێم گرکێ ملایی،
رەحەت ناکە هەسپ و زین.
خانۆ دبێ: - چکا شوورێ خوە بدە دەستێ من.
شوور ب دەستێ خانۆ ددە،
خانۆ دنهێرە شوور ناکشینە -
هەما تەڤی کالان داودشینە.
خانۆ شوور ژ کالان دکشینە،
ددە دەستێ تەمر خان.
دبێ: باڤۆ، بنهێرە شوورێ کوڕێ خوە،
هێب دوەشینم پەرێ خوە،
هێ خوەش دکم شەڕێ خوە.
ئوسا دبە مەرەبە- هەڤدو دقەلینن.
دهەڕن کۆ هەڕن چادرا شایێ عەجەم.
دهەڕن بەر دەفکێ وان دکوژن،
عەسکەرێ خانۆ دکوژن.
دهەڕن، دبێ: - ئەم دهەڕن خانیێ دمدم،
چکا چقا عەسکەر مەرا شەڕ کرییە؟
دهەڕن با پیرێ، دبێ:
- پیرێ، چقا عەسکەرێ خانۆ هەبوویە؟
دبێ: - نزانم، بێژن عەسکەرێ خوە، بلا گشک بێن،
هەرگێ دمدم تژی کرن -
وێ گاڤێ ئەمێ زانبن چقاسن.
تێن دکەڤن خانیێ دمدم، تژە دبن.
پیرێ رادبە ئاگر بەری خانیێ چقاوزێ ددە.
عەسکەرێ شا عەجەم ب خوەرا ددە قەلاندنێ.
ئەو ژی ناڤا وانا تێ قەلاندنێ...
تەنێ ژنا عەڤدال ئاخا خلاز دبە:
دوحالا بوویە،
دبە شەدییا دنێ.