پێشگۆتن
زارگۆتنا گەلێ کوردا گەلەکی دەولەمەندە و دنێعەیانە. خوسوستیکە بەلکێش ئەوە، وەکی ژانرێن وێیە ئەفرانداریێ پرجوورەنە. ب سایا ڤێ یەکێ عەمر - ژیانا گەلێ کوردا، باوەڕ بکی، ب هەر ئالیاڤا ناڤا وێدا هاتنە دیارکرنێ.
گەلێ کورد رێکە دیرۆکێیە پڕ گران و زەحمەت قەداندییە. گۆڤەکا کورد لێ دژیتن بووبوو مەیدانا شەڕێن درێژ و خوونڕێژ ژ تەرەفێ دەولەت - زەڤتچیێن ڤێ هەرەمێ: خەلیفەتا عەرەبا، دەولەتێن سێلجووکا، مۆنخۆلا، ترکا و فارسا. کوردستان ببوو مەیدانا شەڕەکی درێژ و گران ناڤبەینا توورکیایێ و ئیرانێدا. ڤان دەولەتا هەر تەهەری دخوەستن ژ هەڤ زێدەتر ئاخا کوردا بکن بن دەستێ خوە. ژ بۆ ڤێ یەکێ گەلەک جارا ئوسا ژی دیپلۆماتییا - کسییاسەتا دوروو دهاتە کارانینێ. سەرۆکێن عێل - ئەشیرێن کوردارا ئارش - ڤێرشا سیاسەتیێ دکرن، دیوان و هەبوونا وان زێدە دکرن - بۆنا وانا بینن تەرەفێ خوە. ئەم وێ ژی بێژن، کۆ هنداڤا خوەدا سەرۆکێن کوردا ژی هەر مەجال ددانە کارانینێ، کۆ دوژمناتییا هەردو دەولەتا - توورکیایێ و ئیرانێ بدن خەباتێ بۆنا ژ ناڤا لەپێ وان دەرکەڤن.
سەر ڤێ بنگەهێ تێماکە بەربچەڤ و سەرەکە ناڤا زارگۆتنا کوردادا تێما مێرخاسیێیە، یا شەڕێ بۆنا ناڤ - نامووسا گەل و ئاخا وی.
ئێپۆسا مە «کەلا دمدم» - دا بنگەها سەرەکە شەڕێ بۆنا ئازادیێ و سەرخوەبوونێ، پاراستنا ناڤ - نامووسا نەتەویێ و ئاخا وێیە. شەڕێ بۆنا ئازادی و سەرخوەبوونێ رووپێلەکی دیرۆکا کوردایی هەری گەشە. فۆلکلۆرا کوردا، وەک ئەینا عەمرە مەزن، رابەری مە دکە قەوماندنێن دیرۆکێیە رێکال، یێن دەسپێکا سەدسالا ١٧ - ئا، گاڤا کوردا شەڕەکی گران دکر دژی ئۆردییا شاهـ عاباسێکەس ئیرانێ.
چەند ڤارییانتێ مە بەرەڤکری وا دەستپێ دبن:
ب کورتی سەرەجەما ئێپۆسا «دمدم» ئەڤە: سەرۆکەکی کوردایی ناڤدار و خوەشمێر - عەمر خانێکەس هەرەما مێرگەورێ ژ تەرەفێ ئیرانێ رەڤۆچیێ هەسپێ شاهـ عاباس بوویە.
عەمر خان دژی ترکا شەڕ دکە. خان مەریکی ژ جەردێ دگرە، چەک و سیلحێ وی ژێ دەستینە،
خێلەکێ شووندا عەمر خان تێ ناس کرنێ وەک سەرەسکەر و مێرخاسەکی زۆر، ناڤ - حورمەتا وی گەلەکی بەلا دبە. ناڤا شەڕدا دەستەکی وی زەندێدا تێ بڕینێ. بۆ قەدر و حورمەتا وی شاهێ ئیرانێ دەوسا دەستێ بڕی ژێرا زەندا زێرین ددە چێکرنێ و بۆ ڤێ یەکێ ژێرا دبێژن خانێ (خانۆیێ) چەنگزێرین (خانێ لەپزێرین).
عەمر خانێ چەنگزێرین نە تەنێ سەرەسکەرەکی ناڤدار و مێرخاس بوو، لێ ئوسا ژی ناڤا ویدا هسینا ملەتیێ پر بلند بوو. ئەو ب راستی پێشەوتیێ ملەتێ خوە بوو، بۆنا ئازادی و سەرخوەبوونا وی سەرە خوە ددا. قەدر- حورمەتا وی ناڤا سەرۆک عەشیرێن کوردادا بلند بوو. بیر- باوارییا سەرخوەبوونێ دەردێ وییی هەری مەزن بوو. ناڤا چەند سالادا ئەو سەرێ چیێ کەلاکە زۆر و متین چێ دکە - ب هەموو مەجال - مکانێن ژیینێ، خوەپاراستنێ، جیێ زەخیرێ، یێرا ستییا - کەچا، خولاما، «دەرخست سەرەکانی، بن رکنێ کەلێڤا دەرانی»...
شاهێ ئیرانێ پێ دحەسە دەرحەقا شێنبوونا وی وارە کوردادا و تەموول ناکە. بۆنا رییا سەرخوەبوونا کوردا بگرە، ئەو ئۆردیکە مەزنڤا ئەریشی سەر کەلا دمدمێ دکە.
هەڤت سالا شەڕ دکن، لێ عەسکەرێ شاهـ نکارە کوردا بتەوینە، بینە رایێ....
تەنێ ب دەستی خایینتییا مەموودێ مەلەکانی شاهـ پێ دعەسە جیێ رکنێ ئاڤێ، کۆ تێ سەر کەلێ. ئاڤێ سەر کوردا ددە بڕینێ و وانا دکە دەرگا مرنێ.
لێ خوەشمێرێن دمدمێ هەتا کوتاسیێ شەڕ دکن، خوە ساخ - ساخ نادن دەستێ دژمن. خانێ چەنگزێرین و هۆگرێد وی ب مێرانی خاترێ خوە ژ عەمر دخوەزن، مێرخاسی تێنە کوشتنێ، لێ تەسلیم نابن.
عەسکەرێ فارسا دادکوتە کەلا دمدمێ. شاهێ ئیرانێ تاجێ سەرۆکەتیێ هلتینە و رابەری دییا خانێ چەنگزێرین دکە، دبێژە:
- ئەزێ ئاڤێ بەردم، ئاڤێ بێ کەلێ، ئەگەر تو دین - ئیمانێ مە قەبوول بکی.
دییا خانێ چەنگزێرین دبێژە شاه:
- کافر، پاشی ڤان کوڕا، ڤان نەڤییا، ڤان بووکا، ڤان خولاما تو وان گلیا منرا دبێژی؟ ئەز تو تاجی نادم سەرە خوە، ئەمێ خوە بکوژن، ناڤە رایێ ناینن سەر خوە.
پاشێ جخارا دەستێ خوە داڤێژە زەخیرا چەک - سیلحا و باروودێ. کەلێ دتەقینە و تەمامییا عەسکەر ل ور قر دبن...
شەڕکارییا ڤێ دەما دیرۆکی رووپێلەکی ئازادخازییا کوردایە هەرە گەشە. قەوماندنێد وێ رێکالن و ب وێ یەکێ قیمەتێ بەیت - سەرهاتییا مە پڕ بلندە.
تەمامیا قەوماندنێن ڤێ دەمێ ب هوورگلی ناڤا پرتووکا بەشدارەکی وان - ئیسکەندەر موونسییە «تاریخا عالامارایی عاباسیناوی تایبەت» - دا هاتنە نڤیساندنێ. تشتەکی پڕ هەواسکارە، وەکی بنگەها قەوماندنێن پرتووکا ئیسکەندەر موونسسی و یا زارگۆتنێ هەڤ دگرن و هیملی منا هەڤن.
دەرحەقا ڤان بوویەرێن دیرۆکیدا ناڤا گەلێ کوردادا گەلەک ڤاریانتێن (شاخێن) زارگۆتنێ هەنە: «کەلا دمدم»، «خانێ چەنگزێرین»، «خانێ دمدمێ»، «دمدم» و یێد مایین. مە ڤێ بەرەڤۆکێدا سێزدە ڤاریانت جی - وار کرنە. گەرەکێ بێ گۆتنێ، وەکی نەهـ ڤاریانتێ ئێپۆسا «کەلا دمدم» - ئێیە ب زمانێ ئەرمەنییا ژی مە بەرەڤ کرییە، لێ مخابن، ئەو دەستنڤیسارن و نەهاتنە چاپ کرنێ.
ئێپۆسا کوردایە «دمدم» ئەفراندنەکە بهاگرانە. بەری هەر تشتی سەر بلنداییکە مەزن دیار دبە قیمەتێ ئازادیێ ناڤا کوردادا. ئەو سەرتاجێ هەر تشتییە، و گەل حازرە عەمرێ خوە بدە رهینا وێ. یا دودا، ل ور ئەم دبینن میکاسەربوونا مەسەلا کوردایە عەیان: «شێر - شێرە، چ ژنە، چ مێرە». مێرخاسی و کرنا داییکا خانێ چەنگزێرین نموونەکە دوڕ- جەواهرە یا مێرخاسیێ و ئازادیپاراستنێ. و یا داویێ: ناڤا گەلدا پڕ بەلابوونا ڤاریانتێد «دمدمێ» - یە دەرحەقا شەڕێ کوردایی ئازاداریێ، هۆستاتیا ئەفراندارییا وێ، سترانێن وێڤا شەدەتییا وێ یەکێنە، وەکی کورد بندەست بوون، لێ نەشکەستن.
نموونێن زارگۆتنا مەیە پڕ بهاگران هەنە. د ناڤا وان دوڕ - جەواهرادا «دمدم» جیکی هەری لاییقی مەزنایا خوە دگرە.
عەیانە، وەکی کەلەفێ کەلا دمدمێیە قەدیمی ل ئیرانێ هەتا ناها ژی هەنە.