٣
ئاورێن وی ل سەر چاڤێن زابت، ژ بەر تەسیرا بوویەرێ، بێدەنگ، جەلادەت ل دۆرا خوە دنهێرە. چەند زابیت و گەلەک ئەسکەر ڤی دانێ ئێڤارێ یێ خوەش و ئارام ئێ ١٩٠٦ -ئان، هاتنە مالا ئەمین عالی بەدرخان. پرانیا وان ل بەخچێ و دۆرا مالێ نە، دو زابیت و دو سەرتەسکەر ژی هاتنە هوندر و ب رێزداری، ل سالۆنێ، ب ئەمین عالی بەگ رە دپەیڤن. جەلادەت و کاموران ژی ل نک باڤێ خوە نە. ژن ل ئالیێ متبەخێ نە. ئەمین عالی بەگێ کۆ ژ مێژ ڤە بوو، ل بەندا ڤێ رۆژێ بوو، ب ئارامی، ل زابتێ کۆ پێ رە دپەیڤە، گوهداری دکە.
بەلێ، ئەو رۆژ هاتبوو، رۆژا کۆ د ژیانا بەدرخانیان و جەلادەت دە رۆپەلەکە نۆیە و رۆپەلێن رۆمانا بیرا قەدەرێ بەر ب جیهـ، وار و دیارێن نەدیار دبن. چارە نین بوو؛ ئەو رۆژ دێ ببوویا پەرچەیەکێ قەدەرا جەلادەت و رۆپەلێن بیرا قەدەرێ... زابتێ ل پێشیێ راوەستیایی ژ ئەمین عالی بەگ رە سەبەبا هاتنا خوە ئیزەهـ دکە. د دەستێ وی دە ژی کاخزەکە زەر و درێژ هەیە کۆ ل سەرێ بریارا سادرازام ئا سەبەبا هاتنا ئەسکەران هاتیە نڤسین. زابت ب رێزداری بریارێ ددە ئەمین عالی بەگ. ئەمین عالی بەگ، تلیا مەزن ئا دەستێ چەپێ ل سەر سمبێلێ وی یێ شەهکری، ل بریارێ دنهێرە. د بنێ بریارێ دە مۆهرا ناس ئا سەدرئەزەم هەیە. کێلیەکە درێژ، ئەو ل کاخزێ دنهێرە و دفکرە، پاشێ ئەو ل جەلادەت و کاموران کۆ هەما ل کێلەکا وی نە، دنهێرە، بێیی کۆ تشتەکێ ببێژە یان ژی بدە دیارکرن...
هەکە تە ئیزن هەبە، بهێلە، ئەز ب خوە بەحسا وێ رۆژێ بکم. من ئەو رۆژ دیت، لێ تە بهیستیە و ل سەرێ خوەندیە. دیتن و خەیالکرن نە مینا هەڤن. بهێلە، چاڤێن کۆ ئەو رۆژ دیتنە، بلا ب زمانێ بوویەرێ «نە ب زمانێ رۆمانەکێ» بەحسا وێ رۆژێ بکن... فەرمانا مە رابووبوو. رۆژ، رۆژا فەرمانێ، فەرمانا مە کوردان و بەدرخانیان بوو. ریێن وەلاتێن دوور و نەناس، دیسان، ل بەر مە ڤەبووبوون، دیسان مە دێ خاتر بخوەستا و بەرێ خوە بدا وەلاتێن غەریبیێ. هنگێ، وێ رۆژێ، سالێ من سێزدە، یێ کامۆ یانزدە بوون و دیا من، پشتی حیکمەت، تەوفیق، سەفتەر و مەزیەتێ، زارۆکەکێ نۆ دپا.
هنگێ، د وان رۆژان دە، ئێدی هایا من ژ هەر تشتی هەبوو و بەژن و بالا من د جیهـ دە بوو. ئەو رۆژ، تەڤی هەر کتکتێ، تێ بیرا من. هەر تشت ب مرنا سەرەکێ بەلەدیێ، ب گۆتنا هنگێ، شەهرەمینیێ ستەمبۆلێ ردوان پاشا دەست پێ کربوو. دانەکێ ئێڤارێ، ل ئالیێ مە یێ ستەمبۆلێ، کادکۆیێ، ردوان پاشا ژ ئالیێ چار کوردان، ب دەمانچێ، هاتبوو کوشتن.
کورد، کوردێن مە بوون. هاتن و چووینا وان ئا مالێن مە، ب تایبەتی مالا مامێ من عەلی شامیل پاشا هەبوو. عەلی شامیل پاشا، ب دۆ کوشتنا ردوان پاشا رە، ل وان کوردان خوەدی دەرکەتبوو. ردوان پاشا... ردوان پاشا -یێ کۆ بوو سەبەبا فەرمانا مە، مینا گەلەک کارگەرێن دەولەتا ئۆسمانی کۆ ژ ملەتێن دن دهاتن، دژمناهی ل مە بەدرخانیان دکر. سەدرئەزەم هنگێ ئارناود بوو. ئەو ژ گرانێ، تەسیر و نفووزا بەدرخانیان ئا ل سەر دەولەتێ و سلتان ئەڤدلحەمید دترسیان و ل پەی دەک و دۆلابان بوون. هەموو بەدرخانی، لێ بەری هەموویان ژی کورمامێ من ئەڤدلرەزاق و مامێ من عەلی شامیل پاشا ستریێن چاڤێن وان بوون. ئەڤدلرەزاق بەگ، ب گۆتنا هنگێ، «مابەین موتەرجمی و شوورا -ی دەولەت ئازاس» بوو. عەلی شامیل پاشا ژی کوماندارێ قشلا ئەسکەری یا سەلیمیێ، ئۆسکۆدارێ و جیگرێ «حازرەتێ شەهریار» بوو. یانی ل ستەمبۆلێ گۆتنا وان فەرمان، کرنا وان قانوون بوو. ئانگۆ ئەو ل بەر وەزیر، پاشا و کارگەرێن مەزن ئێن دەولەتا ئۆسمانی کۆسپ بوون.
هەرکەسی ب دژیتی و دژمناهیا ئەڤدلرەزاق بەگ و ردوان پاشا دزانیبوو. لێ گاڤا ئەڤدلرەزاق بەگ قوناغا خوە یا شیشل -یێ ئاڤا کر، دژیتیا وان هین کوورتر ببوو. ئەڤدلرەزاق بەگ دخوەست رێ حەتا بەر مالا وی یا نۆ وەرە. ردوان پاشا «شەهرەمینی» بوو، ریا کۆ ئەڤدلرەزاق بەگ دخوەست، نەددا چێکرن... چیرۆکەکە ئەڤچەند بەسیت ب ڤی ئاوایی دەست پێ کر و درێژ بوو. تەشقەلە، قیرەقیر، شەر و پەڤچوون ل پەێ هەڤ هاتن و د داویێ دە ژێ، گاڤا ردوان پاشا و کورێ وی رەشاد، دانەکێ ئێڤارێ، ژ ترێنا گۆزتەپەیێ پەیا بوون، ردوان پاشا ب هەشت گولەیان کەتە عەردێ، سەر ئاخا رەحمەتێ. ئەو هەشت گولەیێن کۆ ل جانێ ردوان پاشا کەتن، بوون سەبەبێن فەرمانا مە ژی. وان هەشت بەعیکان فەرسەندەکە وەلێ دا دەستێ سەدرئەزەم و نەیارێن دن ئێن کوردان کۆ ئێدێ تو کەسێ نکاربوو رێ ل دەک و دۆلابێن وان بگرتا. ئێدی رێ ڤەبووبوو؛ ئەو ئێ ب سەر کەتنا، ئەم ئێ ژی بەر ب سرگوونیێ بچوونا... سولتان ئەڤدلحەمیدێ کۆ نیشان دابوون باڤێ من، مام و کورمامێن من پاراستبوون و گۆتبوو کۆ کورد و ترک برا نە، مۆهرا خوە ل بن بریارا سرگوونا مە خست. نە ب تەنێ ئەڤدلرەزاق بەگ، عەلی شامیل پاشا و کەسێن کۆ ردوان پاشا کوشتبوون، دێ بچوونا سرگوونێ، ئەم هەموو، بەلێ ئەم هەموو بەدرخانێ دێ بچوونا. نە ب تەنێ بەدرخانپاشازادە، لێ چ کوردێ کۆ ب ئاوایەکێ پێوەندیا وی و وێ ب مە رە هەبوو، دێ بچوویا سرگوونێ. نە ب تەنێ ئەو ژی، جیران، هەڤال و دۆستێن بەدرخانپاشازادەیان ژی دێ بچوونا. کەروانا سرگونێ پر درێژ بوو. ئەم بەدرخانپاشازادە ب قاسی سەدووشەست کەسی و کوردێن کۆ ب مە رە تێکلیێن وان هەبوون، ب قاسی سێ هەزار کەسی، بەلێ، سێهەزار کەسی، دکەتن سەر ریا وەلاتێن دوور. ئەم ژ وەلاتەکێ غەریبیێ کۆ لێ هاتبوون بجیهکرن، دیسان، دچوون وەلاتەکێ دن ئێ غەریبیێ. ب گۆتنا باڤێ من، «دەورا فەلەکێ ل سەر مە کین بوو»، ئەم لاوێن وەلاتێ غەریبیێ بوون، غەریبی قەدەرا مە بوو.
ئەگەر ئەم دیسان وەرن سەر وێ رۆژێ، زابتان وەزیفا خوە دکرن؛ وان بریارا فەرمانێ کۆ باڤێ من بهیستبوو، ژ باڤێ من رە گۆتن. ئەم ئێ حەتا سبێ حازر بوونا، وان ئێ ژی ل بەر دەریێ بەخچێ نۆبەت بگرتانا و بەربانگا سبێ، ئەم ئێ د بن چاڤنێریا وان دە بچوونا گالاتایێ. بەلێ، ریا وەلاتێ نۆ یێ غەریبیێ ژ گالاتایێ دەست پێ دکر؛ ئەو هەردو کەشتیێن کۆ دێ مە ببرانا سرگوونێ، کەشتیا «مەککە» و «شەوکەتێ دەریا» ل ور، ل بەندا مە بوون. شەوکەت -ئێ دەریا، کەشتیەکە ناڤدار بوو، ل ستەمبۆلێ هەرکەسێ ناڤێ وێ بهیستبوو. ئەو کەشتیەکە کەڤنارە یا سرگوونێ بوو. ژ مێژ ڤە بوو کۆ وێ موخالیفێن دەولەتا ئۆسمانی و سلتان ئەڤدلحەمید دبرن وەلاتێن گەرم ئێن مغرب و عەرەبان، جیهێ سرگوون و وندابوونێ. نها ژی ئەو کەشتیا ناڤدار و یا مەککێ کۆ ژی نۆتر و چێتر بوو، ژ بۆ مە هاتبوون حازرکرن.
هن ژ مامێن من ل ستەمبۆلێ دژیان، لێ هنێن وان ژی ل دەرڤەیی ستەمبۆلێ. گەلەک کەسێن ژ مالباتا مە یا فرەهـ، ب وەزیفێن جهی یێن دەولەتا «ئۆسمانی عالی»، ل دەڤەرێن جهی دژیان. لێ بریارا سرگوونێ ژ بۆ مە هەموویان بوو و هەرکەسێ کۆ بەدرخانپاشازادە بوو، دڤیا، ب گۆتنا بریارێ، ل جیهێ خوە «دەردەست» بوویا. ئەڤدلرەزاق بەگ و ئۆسمان پاشا ل مابەینێ، چەند گاڤ ژ سلتان ئەڤدلهەمید ب دوور، هاتن گرتن. ئالێ شامیل پاشا ل قشلا سەلیمیێ، حوسێن کەنان پاشا ل یۆزگاتێ، جیهێ کۆ ئەو لێ متەسەرف بوو، کامیل پاشا ل هایفایێ، محەمەد عەلی و مەحموود بەگ ل بەیرووتێ، میتحەد، موراد، حەسەن، عەڤدرەحمان و بەدری پاشا ل مالێن خوە هاتن «دەردەست» کرن. کەکێ من سورەیا ژی ل خوەندەگەهێ، مەکتەب -ئێ سولتانیێ... ئەو مەکتەب-ێ سولتانیە کۆ مەکتەبەکە بژارتە بوو و سەرەک و کارگەرێن پێشەرۆژێ یێن دەولەتا ئۆسمان -ی عالی دگهاندن و هەما چ بگرە جیهەکێ موقەدەس بوو، وێ رۆژێ تژی ئەسکەر و زابیت بووبوو، ژ بۆ کەکێ من.
هەیە کۆ هایا تە ژی هەبە، د وان رۆژێن سرگوونێ دە، کتێبۆکەک ب ناڤێ «ئەمیر بەدرخان» دەرکەت. کتێبۆک ژ ئالیێ زانایێن کوردێن ستەمبۆلێ و ب ئیمزا «لوتفی» وەشیا. ل ور بەحسا کوشتنا ردوان پاشا و سرگوونا مە ژی دبە. هنگێ ل سەر کوشتن و سرگوونێ گەلەک تشت د جەریدەیێن ئۆسمانی و فرانسزی دە هاتن نڤسین. «لە فگارۆ» ب درێژی ل سەر بوویەرێ نڤسی. کوردان ژی ب کتێبۆکێ بوویەر ئیزەهـ کرن و سلتان مینا جورمدارێ ڤێ سرگوونا کۆ مالا گەلەک و گەلەک کوردان شەوتان، ئیلان کرن. هەروەکی کۆ وان ژی دگۆت، سرگوون، نە یا چەند کەسان بوو، ئەو یا زار و زێچ، کال و پیر، ژن و پیرەژنان بوو. سرگوون، نە یا جەزاکرنا کوشتنەکێ و مێرکوژان بوو، ئەو ئا کاڤلکرنا مالان، شەوتاندنا دلان بوو. سرگوون، سرگوونا مە کوردان بوو. گالاتا دێ ئیجار ژی ببوویا شاهیدا بوویەرەکە نۆ یا تاریخێ؛ گالاتا، پرا ئەڤین و ئەڤینداران، شاهدا تاریخ و بوویەران، پرا کۆ من ژی ئەوچەند حەز دکر، دێ نها ل پەی مە، ل پەی کەشتیێن کۆ دێ ژ مارمارایێ بەر ب زەریا سپی گران گران خوە ل با بکرانا، زکێ ئاڤێ بقەلشاندنا و ئەم، ب سەدان مەرڤ؛ زارۆک، ژن، کال، پیر، پاشا، زابت، کارمەند، خوەندە، ببرانا دەڤەرێن دوور، وێ دێ دەسمال هلدا و ب زیزێ سترانا ڤەقەتینێ بگۆتا.
د بەربانگا دۆترا رۆژێ دە گالاتایێ دەستمال هلدا. کایقێن ئەسکەری هاتن و ئەم برن کەشتیان کۆ هنەکێ ژ گالاتایێ دوور لەنگەر ئاڤێتبوون و ل بەندا مە بوون.
ئەز چ ببێژم؟.. گالاتایێ سترانا زیز ئا ڤەقەتینێ دگۆت... دەورا فەلەکێ ل سەر مە کین بوو...