١

پرا گالاتایێ؛ یەک ژ ناڤەندێن رۆمانا بیرا قەدەرێ، هەم ب چێیێ هەم ب نەچێیی... مەرڤ ژ کۆ دەست پێ بکە؟ فۆتۆگرافا سەیەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ ل سەر پرا تاریخی یا گالاتایێ یا ستەمبۆلشوێنێیە. فۆتۆگرافا رەش و سپی د دەستپێکا سالێن ١٩٠٠ -ئان دە، یانێ د دەما کۆ ئێدی جەلادەت بیر دبە، تێ کشاندن. بەلێ، د وان دەمان دە کۆ ئێدی جەلادەت دەر و دۆرا خوە دناسە و ب سەرێ خوە دکارە دەرباسی ئالیێ دن ئێ ستەمبۆلێ ببە...

فۆتۆگراف بەرگەهەکە خوەش ئا پرا گالاتایێ نیشان ددە. هەموو پر، دۆرئالیێن وێ، مەرڤ، هەمال، کەر، عەرەبە، فایتۆن تێ دە نە. فۆتۆگراف ژ بەر دەڤێ ئالیێ گالاتایێ تێ کشاندن. ئەڤ نە بێسەبەبە. ژبەر کۆ کەسێن کۆ فۆتۆگرافێ دکشینن، ل ئالیێ گالاتا یێ پرێ دژین. ئەو وێ ژ ئالیێ خوە دکشینن. فۆتۆگراف ب دەڤێ پرێ یێ ئالیێ گالاتایێ دەست پێ دکە و هەما چ بگرە، دەڤ هەموو پێشیا فۆتۆگرافێ دادگرە. ب دۆ رە، پر و هەردو ئالیێن وێ، هەر کۆ دچە، تەنگتر دبن. ل ئالیێ دن ئێ پرێ، مزگەفت، منارەیێن وان ئێن درێژ، قۆناغێن ل بەر ئاڤێ، بانێن خانیان و چەند ئەورێن نیڤرەش، ب هەڤ رە، پانۆرامایەکە سپەهی تینن پێ. هەم ئینسان هەم ژی بەرگەهەکە خوەش ئا ستەمبۆلێ د ڤێ فۆتۆگرافێ دە دخویە. یەکیتیا ئینسان و باژێر، کەس و جڤاتێ تێ دە هەیە. هەژمارا مەرڤان پرە. پێشێ پێنج نۆبەدار و تەهسیلدارێن پرێ، پر خوەش، حەتا سمبێلێ خوە، دخوین. سسێ ژ وان ل ئالیێ چەپێ، یێن دن ل ئالیێ راستێ راوەستانە و د ناڤ کنجێن خوە یێن چیک ێ سپی دە نۆبەداری دکن. تەهسیلدارێ کۆ ل بەر دەڤێ ئالیێ راستێ سەکنیە، دەستێ خوە یێ راستێ ڤەکریە و حەقێ دەرباسبوونێ ژ مەرڤەکێ دستینە. یێن دن ژی، چاڤێن وان ل سەر شێنیان، راوەستێ نە. ل کێلەکا تەهسیلدارێ هەری راستێ، چەند کەس، ب کنجێن رەش ئێن سپەهی، د دەستێن وان دە سیوانێن رەش، بەر ب ئالیێ گالاتایێ تێن.

دو بارکێش، بارێن گران ل سەر پشتا وان، دەرن. دو ژن، د ناڤ کنجێن خوەش دە، ل کێلەکا هەڤ، دەرن. دو مێر، فەس ل سەرێ وان، ب دەست و پیان دپەیڤن و تێن. دو کەر ب بارێن بلند و ل پەی وان ژی دو هەمال تێن. کەس و کۆمنە بچۆک، ل هەردو ئالیێن پرێ، خوە دانە بەر جاخێن پرێ و ل ئاڤێ دنهێرن. ل ژۆر، دو پایتۆن ل پەی هەڤ، دەرن. دیسان ل ژۆر چەند کەس و چەند سیوان دخوین. ئەگەر مەرڤ بخوازە بهژمێرە، ل سەر پرێ ژ سەد و پێنجەیێ زێدەتر مەرڤ دەرن و تێن و رادوەستن. یانێ هەژمار، ل گۆرا پرا گالاتایێ کێمە.

سەبەبێ ڤێ کێمانیێ ئەڤە؛ رۆژێ هێ نۆ دەست پێ کریە، باژار هێ باش شێن نەبوویە، کار و شخول، هاتن و چووین هێ باش گەرم نەبوویە. ئو بارانەکە سڤک هێدی هێدی دبارە. د فۆتۆگرافێ دە دەستپێکا لەباتا ژیانێ و هشیاربوونا باژارەکێ مەزن هەیە. باران، ئاڤ، عەور، سیوان، مزگەفت و منارەیێن درێژ ئارامیەکێ درەشینە سەر وێنێ. ل ملێ دن، تەهسیلدار، هاتن و چووین، شێنی، کەر، پایتۆن ژی ژیندارەیەکێ ددنێ. دەنگ و بێدەنگی، ژینداری و ئارامی، باژار و ئینسان... ئەڤ هەموو پەرچەیێن ئەساسی یێن پرا گالاتایێ نە. پرا گالاتایێ ژخوە بێ ڤان نابە. لێ بەلێ، کی دکارە ڤان ل سەر وێنەیەک و فۆتۆگرافەکێ بنەقشینە و دیار بکە؟

ئابدولا فرەرەس، بێگومان ئابدولا فرێرەس، یانێ ئەڤدلاهێن برا. د بن فۆتۆگرافا سیەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ دە ناڤێ وان، د ناڤ چارچەوەیەکە نەقشکری دە، ب تیپێن مەزن، هەیە. ئەو و فۆتۆگرافخانا وان ناڤدارە. هەرچەند ر. خەندامیان فۆتۆگرافکێشێ ناڤدار ئێ ئالیێ کادکۆیێ یە، ئەوچەند ئابدولاهـ فرێرەس ژی فۆتۆگرافکێشێن ناڤدار ئێن ئالیێ گالاتایێ نە. مەرڤ دکارە، ب مسۆگەری، ببێژە کۆ نیشانا «ئابدولاهـ فرێرەس»، نیشانا هۆستەهی و بەدەویا هونەرا فۆتۆگرافکێشینێیە. نە ب تەنێ ل ستەمبۆلێ، لێ هەروەها ل هەموو ئالیێن دەولەتا ئۆسمانی و ل ئاوروپایێ ژی، ئەو ناڤدارن. ئەو، ناڤدارترین فۆتۆگرافکێشێن ستەمبۆلێ نە. ئەو فۆتۆگرافکێشێن ستەمبۆلێ و یێن سولتان، وەزیر، پاشا، رۆناکبیر، نڤیسکار، لەوانتەن، ژنێن جڤاکێ یێن باژارێ ستەمبۆلێ نە. نیشانا ئابدولاهـ فرێرەس ژ ناڤێ برایێ مەزن ئابدولاهـ شوکری ئەفەندێ تێ. ناڤێ برایێ بچۆک نایێ گۆتن. ئەو ب تەنێ «برایێ ئابدولاهـ شوکری ئەفەندی» یە و ئەو هەردو ب هەڤ رە ئابدولاهـ فرێرەسن. فۆتۆگرافخانا وان ل بەیۆگلو، د ناڤ کوچەیەکە تەنگ ئا بەیۆ-لویێ دەیە. فۆتۆگرافێن هەری سپەهی یێن بەیۆ-لو و گالاتایێ ژ دەستێ وان دەرکەتنە و ب ماکینێن وان هاتنە کشاندن. ئەو فۆتۆگرافکێشێن بەیۆ-لو و گالاتایێ نە؛ فۆتۆگرافکێشێن هەری هۆستە، هەری کال و ب تەجروبە. فۆتۆگرافخانە، سالۆنا رۆنشتنێ و ستودیۆیا وان هەرتم تژی مەرڤن. ل دیوارێ سالۆنێ چەند فۆتۆگرافێن بەیۆ-لو و گالاتایێ کۆ وان کشاندنە د ناڤ چارچەوەیێن سپەهی دە دالەقاندی نە. د ناڤ چارچەوەیەکە زێرهێلی دە ژی سەنەدا کۆ وان ژ سولتان ئابدول ئەزیز وەرگرتیە، «ئیرادە -ئێ سەنیە»، دبرقە. ب ڤێ سەنەدێ ئەو بوونە «رەسسام -ێ حازرەت -ئێ شەهریار» و ب کێفخوەشی، ب سەربلندی ڤێ پایەیێ نیشانی خەلکێ ددن. ب دۆ سولتان ئابدل ئەزیز رە، گاڤا ئەڤدلهەمید دبە سولتان، ئابدولاهـ شوکری ئەفەندی و برایێ وی ئیجار دبن فۆتۆگرافکێشێن هونکار... ل گۆرا کادکۆیێ، ل ئالیێ گالاتا و بەیۆ-لویێ فۆتۆگرافخانە و فۆتۆگرافکێش هین زێدەترن؛ ڤوجۆ و فەتتەل، مانیو پاپازیان، خوەدیێ «فۆتۆ فیبوسێ» پاول تارکولیان، نیۆدۆر بلبلدس، کۆنستانتن سۆفانۆ، خوەدیێ «فۆتۆ پارناسێ» گریگۆر دەرارسەنە، گۆلمەز فرێرەس و هین چەندین وێنەکێشێن دن... لێ ئەڤ هەموو هۆستەیێن گالاتا یێ وارگەهێ مللەتێن تێکەل ل ئالیەکێ، ئابدولاهـ فرێرەس ل ئالیەکی. جیهـ و هۆستەهیا ئابدولاهـ فرێرەس د سەر هەموویان رەیە. ب دەستێ وان ستەمبۆل دبە بۆکەکە نازەنین، گالاتا و بەیۆ-لو دبە بهوشتەکە رەنگین، ژنێن بەدەو و سپەهی یێن جادە -ئێ کەبیر دبن هۆری یێن برا.

مینا ڤێ فۆتۆگرافا سیەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ، هەم یەکسەریا فۆتۆگرافێن وان هەم ژی کتەکتێن فۆتۆگرافان لهەڤهاتی نە. هەم هەموو فۆتۆگراف هەم ژی ئالیێ وێ یێ هەری بچۆک بالا مەرڤان دکشینە. ل سەر فۆتۆگرافا پرا گالاتایێ کۆ گەلەک جاران مینا جسر-ی جەدید، پرا ئەجەلێ یان ژی مینا پرا سراتێ ب ناڤ دبە، مەرڤ کتەکتێن پرا گالاتایێ ژی باش دبینە؛ جاخێن هەردو ئالیێن پرێ و نەقشێن وان، چرایێن نەقشکری یێن ل سەر جاخان داچقاندی، تەختێن راخستی یێن پرێ، بزمارێن تەختان، دووکان و گازینۆیێن ل هەردو کێلەکێن ئالیێ ژۆر، کنج و پێشگیرێن سپی یێن نۆبەداران، کنجێن جوور ب جوور یێن ل سەر شێنیێن کۆ د پرێ رە دەرباس دبن، ئاوایێ رێچووینا بارکێشان. ژ فۆتۆگرافێ و کتەکتێن وێ باش دخویە کۆ پر ناڤەندەکە گرینگ ئا ژیانا ستەمبۆلێ یا رەنگین و دەولەمەندە. نە ب تەنێ ئەڤچەند؛ ئەو خوەدیێ تاریخەکە تایبەتی، قەدەرەکە بالکێشە. ئو ل دۆرا تاریخ و قەدەرا وێ گەلەک تاریخ و قەدەرێن شەخسی ژی هاتنە هووناندن. گەلەک ئەڤین ل سەر تەختێن وێ یێن ژهەڤکەتی و رزیایی هاتنە پێ، گەلەک هێستر ل ور بارینە، گەلەک دل هلاڤێتنە. گەلەک روهێن شکەستی ژ ور ل پێلێن ئاڤێ و ئەورێن ئاسۆ نهێرینە. دگەل تاریخ و قەدەرا پرا گالاتایێ، ئەڤ ئالیێن وێ ژی، ژ بۆ رۆمانا بیرا قەدەرێ، گرینگن. رۆمان، بێیی پرا گالاتایێ نابە رۆمان. گەرماهیا بۆش ئا ئەڤینێ، جارا پێشین، ل سەر پرا گالاتایێ، روهـ و بەدەنا جەلادەت ڤەدگرە. چرووسکێن هەبوون و خوەبوونێ، ئەوچەند ب خورتی، ل ور، ل دۆرا وێ، ب فرێ دکەڤن. ئەو مرنێ ل ور، جارا پێشین، ب رۆچکێ وێ یێ ساو و خۆفتژی، دبینە و دژی.

بەلێ، گالاتا، پرا ئەڤین و ئەڤینداریێ، خوەناسین و خوەبوونێ، مرن و کوشتنێیە.