٥

تەیار بەگێ ئەرتووشی، تەڤی ئەمین بەگ، برایێ وی عەلی شامل پاشا، برازیێ وی ئەڤدرەزاق بەگ، سەرۆکێ عەشیرا هەڤێرکیان سامەد ئاغا و لاوێن ئەمین بەگ سورەیا و جەلادەت، بەر ب کورسیا رۆنشتنێ یا کێلەکا ماسا خوارنێ دبە و دبێژە،

- میر بەدرخان رێبەرێ مە هەموو کوردان، شێرێ وەلاتێ کوردستانێ بوو. هوون لاوێن وی ژی رێبەر و سەرەکێن مە نە. ب سەدهەزاران مەرڤ، ب گۆتنەکە میر بەدرخان، دکاربوون بچۆنا مرنێ. ل ژۆر گۆتنا رەبل ئالەمین، ل ژێر ژی گۆتنا میر بەدرخان بوو.

مالا ئەمین بەگێ دیسان شێنە. ئاغا، بەگ، شێخ و گرەگرێن وەلاتێ کوردان هەرتم تێن ستەمبۆلشوێنێ ژ بۆ سەردانا بەدرخانیان. ئەو، پرانیا جاران، دەرن قۆناغێن فرەهـ ئێن بەدری پاشا، عەلی شامیل پاشا، ئۆسمان و حوسێن پاشا. لێ جارنا ژی، مینا ڤێ ئێڤارێ، ئەو تێن مالا ئەمین بەگێ. زارۆکێن میر بەدرخان ژ وەلاتێ میر بەدرخان هاتنە ڤەقەتاندن و ڤەگەرا وان قەدەخەیە، لێ دەولەمەند و دەستهلاتێن وەلێت تێن ستەمبۆلێ نک وان. بوویەرێن بەری ٥٢ سالان وان ب هەڤ رە گرێددە. تاریخا وان ئا هەڤگرتی دبە پرا ناڤبەرا وان و وەلێت و خەلکێ کورد. میر بەدرخان ژی ژ گۆرستانا کوردی یا شامێ رێبەریا وان هەموویان دکە.

ئەگەر گرەگرێن کوردان زێدە نا یێن مالا ئەمین بەگێ، ژ بەر کۆ مال، ل گۆرا مالێن دن، بچۆکە. مال، ل کزلتۆپراکێ، هنەکێ ژ تاخێ ب دوورە، ئەو ژ بەخچەیەکێ فرەهـ و خانیەکێ دوقاتی تێ پێ. هەر قاتەک چار ئۆدە هەنە. ئۆدەیێن قاتا ژۆرین، یێن رازانێ نە؛ ئۆدا ئەمین بەگ و سانیحا خانمێ، ئۆدا سورەیا، ئۆدا جەلادەت و کاموران و ئۆدا حیکمەت، تەوفیق و سەفتەر. د قاتا ژێرین دە ژی سالۆنەکە فرەهـ و درێژ کۆ ژ دو ملان تێن پێ، ئۆدەیەکە فرەهـ ئا خەباتێ، ئۆدەیەکە مێڤانان و ئۆدەیەکە مەزن ئا حزمەتکارێن مالێ هەنە. ئۆدا خەباتێ، ئۆدەیەکە فرەهە و ل بەخچێ دنهێرە. ل ئالیێ بەخچێ، ل بەر پەنجەرێ ماسەیەکە درێژ و ل کۆشەیا راستێ یا ماسێ ساندووقەکە بچۆک هەیە. ل کێلەکا ساندووقێ ژی پێنووسن و دو مورەکەبدانک، ب دووزان، هاتنە رێزکرن. ل بەر ساندووقێ ژی کتێبەک، د ناڤ بەرگەکێ چەرم دە، مینا رەمزێ ماسا خەباتێ، هەرتم بال دکشینە. کتاب، دەستنڤیسا مەم و زین ئا شایرێ ناڤدار و ملی یێ کوردان ئەحمەدێ خانێیە. کتاب ژ کتابخانا میر بەدرخان ئا وەلێت مایە. بەدرخانی وێ مینا کتابەکە مقەدەس دپارێزن. زارۆکێن میر بەدرخان ب ڤێ کتابێ دەست ب دەرسێن خوە یێن زمانێ کوردی و هەستا کوردستانێ کرنە. حەجی قادرێ کۆییکەس، شایرێ کورد و پەرەستشکارێ ئەحمەدێ خانێکەس کۆ ل ستەمبۆلێ، د سالێن ١٨٦٠-٧٠ -ئان دە، مامۆستایێ ئەمین بەگ و برایێن وی بوو، ل سەر رۆپەلا یەکەمین ئا دەستنڤیسا مەم و زینێ شیرەکە درێژ نڤسیە. د شیرێ دە ئەو قالا مەزناهیا ئەحمەدێ خانێ و ئەسەرا وێ مەم و زینێ دکە و دبێژە؛

ژ بلی کتاب، پێنووس و مورەکەبدانکان، ل سەر ماسێ تو تشت نینە. سەر ماسێ هەر گاڤ پاقژە. لێ هەردو ئالیێن دیوارێن ئۆدێ حەتا ژۆر ب کتاب، کۆڤار، رۆژنامە و کاخزان ڤە تژی نە. رەفێن کتێبان حەتا بانی بەر ب ژۆر بوونە. ل ئالیێ راستێ ئۆدێ، ل بەر رەفان نێردەوانەکە درێژ هەیە دا کۆ مەرڤ پێ هلکشە و کتابێن کۆ مەرڤ نکارە خوە بگهینیێ، داخە ژێر. ژ پەنجەرێ ئالیێ پاش ئێ بەخچێ دخویە. ئەڤ ئالێ تەڤی دارن، لێ د ناڤ داران دە، دارەکە چنارێ ب قورنێ خوە یێ ستوور و قەهیم هەموو دار خستنە بن باندوورا خوە. ل سەر قورنێ دارا چنارێ، هن رێز، ب چاقویان، ژ ئالیێ زارۆکان، هاتنە کۆلاندن. یەک ژ رێزان، ب تیپێن لاتینی، وەهایە؛ کورد... یەک ژی، ب تیپێن عەرەبی، ناڤێ سەفتەرە. لێ تیپا داوین ر نەهاتیە نڤیسین. ب تەنێ سافتە هاتیە کۆلاندن. هێلەکانەکە زارۆکان ژی ژ چقلێن دارێ بەر ب ژێر دبە.

متبەخا مالا ئەمین بەگێ ژی ل قاتا ژێرە، لێ ئەو بچۆکە، ب تەنێ مەرڤ دکارە تێ دە خوارنێ چێبکە. لۆما ژی ئالیەکی سالۆنێ ژ بۆ خوارنێ هاتیە ڤەقەتاندن. د ڤێ ئێڤارا زڤستانا ١٩٠٣ -ئان دە، مالبات و مێڤان ل وێ ملێ سالۆنێ، ل سەر سفرا شیڤا ئێڤاری رۆدنن. سانیحا خانم، ئامۆژنا ستی، مادام ستەلا و شەهریبان، بەردەستا سانیحا خانمێ، ل متبەخێ ب حازریا خوارنێ مژوولن. مێڤان ژ جزیرا بۆتانن، ب خوە رە بیهن و تاهما وەلێت ئانینە. لۆما ژی ڤێ ئێڤارێ خوارنێن جزیرا بۆتانێ دڤێن. ژ دانێ سبێ ڤەیە کۆ ئامۆژنا ستی ل متبەخێ رۆنشتیە و خوارنان حازر دکە. خوارنێن ڤێ ئێڤارێ، یێن وێ نە؛ سێ جەلەب کوتلک، کوتلکێ مێلاکێ، یێ ب دەو و یێ کولندێ زەر. دو جەلەب خوارنێن ب گۆشت؛ سنگووسیر، مەرگا مێلاکێ. دو جەلەب ساڤار؛ ساڤارا تووزکێ و یا کەرەنگان. دو جەلەب ژی شیرناهی؛ برنێشیر و تیلۆلۆک.

ماسا خوارنێ گەلەکێ درێژە. رۆماسەیەکە سپی و نەقشکری ل سەرە. مازووڤان و مێڤان ل هەردو ئالیێن ماسێ رۆنشتنە. تەیار بەگ ل هەمبەر و سامەد ئاغا ژی ل کێلەکا ئەمین بەگێ رۆنشتنە. ل کێلەکا تەیار بەگێ، عەلی شامیل پاشا و ل کێلەکا وی ژی سورەیا رۆنشتیە. جەلادەت ژی ل هەمبەر برایێ خوەیە. ژن ل دۆرا ماسێ نینن. ئامۆژنا ستی، مەدام ستەلا و شەهریبان خوارنان تینن سەر سفرێ. ل سەر سفرێ هەر تشت ب دووزان و د وەختا خوە دەیە. ل ڤێ مالێ قاعدە گەلەک گرینگن.

ما تە د بەخچێ مالا مە دە تشتەکی ژ بیر نەکر؟.. بیر... بیرا کۆ ب قاسێ چەند گاڤان ژ دارا قەهیم ب دوور بوو. دەڤێ بیرێ گرتیبوو، ئاڤا وێ مچقیبوو. ئەو بیر و دۆرئالیێن وێ جیهێ لیستکێن مە بوو. ئەم ل دۆرا بیرێ، مینا هەیڤا ل دۆرا دنێ، دزڤرین. ب تایبەتی ژی ئەز. ئەز هەر ل دۆرا بیرێ دزڤریم و دۆر دبووم...

هەرچی قاعدە، یانی ب گۆتنا فرانسزان پرەنسپەن، ئەو مینا زەڤیێ نە. وەختەکە وان ئا چاندنێ و وەختەکە وان ئا کەملاندنێ هەیە. ئەو پێشێ تێن چاندن، پاشێ ژی، ب وەختی، دکەملن. کێ ئەو چنارا بەخچێ مالا مە چاندبوو؟ من کر نەکر، ئەز ب ڤێ یەکێ نەگهیام. لێ ئەگەر کێ ژی ئەو چاندبە، بەری هەر تشتی ئەو دارا قایم، تۆڤەکە بچۆک بوو. ب دۆ رە، ب وەختی، ئەو کەملی. قاعدە ستوونێن مالا مە بوون. باڤ و دیا من، ئامۆژنا ستی، مەدام ستەلا، شەهریبان، ئەو هەموو ژ بۆ چاندنا قاعدان دخەبتین. ئەم زارۆک ب رۆژ و شەڤ پەروەردە دبوون. ئامۆژنا ستی، ب بەژنا خوە یا درێژ و زراڤ، زمانێ کوردی بوو. مەدام ستەلا کۆ ب ئەسلێ خوە یەونانا ستەمبۆلێ بوو، ب بەژنا خوە یا کن و بەدەنا خوە یا گولۆڤەر، زمانێ یەونانی، فرانسزی و هنەکێ ژی ئیتالی بوو. گاڤا وێ هەر سەرێ سبێ دگۆت «کالمەرا» و دیسان ب یەونانی حالێ مە دپرسی و دگۆت «تکانس»، هنگێ ئەم تێدگهیشتن کۆ رۆژەکە نۆ یا پەروەردەییێ دەست پێ دکر. شەهریبان، شەهریبانا بەدەو ژی زمانی ژین و بەدەنێ بوو. ئەم زمانێن جهێ، جهێتیا ژینێ، ژینا کوردی، کوردیتیا بیر و هەستان، بیر و هەستێن تاریخی و تاریخا خوە یا کەسەرکوور هین دبوون... وەخت، وەختا چاندنا قاعدان بوو...

ب قاسێ چل سالان ب دۆ وان رۆژان رە، برایێ من کاموران د کۆڤارا مە هاوار -ئێ دە ب ناڤێ «رابوون و رۆنشتن» بەندەک وەشاند. بەندێ وەها دەست پێ دکر؛ «کورد گەلەک ب ئەدەب و تەربیە نە.

رابوون و رۆنشتنا وان، دانووستاندنا وان ب رێز و تەرتیبە. کورد نازک، گران و ب ئەدەبن. خوەدیێ گۆتنا خوە نە؛ پاشگۆتنیا خەلکێ ناکن؛ دۆستێ دۆستێ خوە، دژمنێ نەیارێ خوە نە. پر ناخڤن، گۆتنا خوە بێ سەبەب درێژ ناکن، گاڤا ئەرێ دبێژن، ئەرێیە و گاڤا نۆ دبێژن نۆیە...» بەند ب ڤێ تەرهێ درێژ دبوو. بەلێ، بەند، حالێ کەملی یێ تۆڤێن قاعدان بوو.

ژ سالۆنێ بیهنا خوارنێن کوردی دفوورە. ماسە ب خوارنێن جهێ خەملیە. ژ ملەکێ ڤە خوارن تێ خوارن، ژ ملەکێ ڤە ژی سۆحبەتا ل سەر وەلێت و حالێ وەلێت گەرم دبە. جەلادەتێ کۆ ژ کوتلکان پر حەز دکە، گران گران، ب کێر و چەتەلێ، کوتلکێن تەیفکا خوە دکە دو پەرچە و هەم وان دخوە هەم ژی گوهێ خوە ددە خەبەردانان. ئو ئەو ژ بن چاڤان ڤە، ب دیقەت، ل سامەد ئاخایی کۆ کوتلکان ب دەستان دخوە، دنهێرە. باڤ و مامێ جەلادەت، ژ پەیڤینێ زێدەتر، دپرسن و ل مێڤانان گوهداری دکن. کورمامێ وی و برایێ وی سورەیا ب گەرمی دپەیڤن و دۆزا وەلاتێ کوردستانێ دکن. کورمامێ وی ئەڤدرەزاک کۆ ب ئومر ژ جەلادەت پر و پر مەزنترە، بیسکەکە درێژ، ل سەر پێوستیا یەکتیا عەشیرێن کوردان و هشیاربوونا وەلاتێ کوردان دپەیڤە. تەیار بەگ، ب نەرمی، گۆتنا ئەڤدرەزاک دبرە و بەری کۆ کەڤچیێ ساڤارێ ببە دەڤێ خوە، دبێژە،

- گۆتنا تە راستە، میرێ من. لێ کار و شخول بێ سەری نامەشە. هەر تشت ب رێبەر و پێشەوان دکەڤە رێ. ئەگەر میر بەدرخانێ رەحمەتی نەبوویا، خەلکێ و عەشیرێن کوردان خوە ل دۆرا سەرهلدانێ نەدجڤاندن. رەوش ل وەلێت ئالۆزە. ل ئالیەکێ زۆرداریا ئۆسمانیان، ل ئالیەکێ ژی شەرێ ناڤبەرا کوردان و ئەرمەنان و ناڤبەرا عەشیرێن کوردان... وەلات ل هێڤیا لاو و نەڤیێن میر بەدرخانە. وەلات هەوجەدارێ کار و شخولێن وەیە.