melay cebbarî

pîrî meyxaney xeyał şinasan, bade enoşê le cergey xasan, řiştey mirwarî qise û basîye, neway qumrîyan wêney řazîye, bênî henasey şiney şemałe, têkeł be bîrî berzî xeyałe, asoy cebarî le nêwî şewda, enwênê wêney mela le xewda, boye nawbangî cebarî heye, çunke şa’rî wek melay heye, bîre wirdekey xorakî gyane, qisey řewanî telî kemane!

hawřazî dastanî ew şwêney nawî «fetaḧ» û kuřî «seyîd mistefay seyîd îsma’îlî seyîd canî» ye û le netewey «seyîd cebbar» y bapîre gewrey ’eşretî «cebbarî» ye. le sałî «1806» y mîladî le awayî «bangolCih» hatote dunyawe. bangol yekêke le 28 gundekey ’eşretî cebbarî. em ’eşrete hendêkyan seyîd û hendêkyan omîn. nawçey cebbarî kewtote řojełatî «kerkûkCih» belay qîblewe. lay jûrûy «hemend» wilay xwarûy «şêxan»e. lay xoraway «qereḧesen» û lay xorinşînî awî řûxaneye ke sinûrî beynî ewan û ’eşretî zengeneye - em ’eşretî cebbarye îmřoj 600 małêk ebin. şêwey qisekirdinyan şêwey mukiryane. fetaḧ ke dêtewe dunyawe wekû minałêkî binemałey ladêyî le kurdewarîda e’ałê be dewr berx û karda û le deştî bangolda berxekan çaw ebřine gyakan û emîş çaw ebřête heway asman... «mela řostemKes» nawêk le gundekeyan mela buwe be mindałan exwênê, qutabxanekey řêbazî beyanî û êwaranî fetaḧ buwe. dengî dewrî minałekan, dengî bařey berxekan le gwêçkey fetaḧda der’eka û mirxî eperête ser xwêndin, bawkî fetaḧ çarî namênê û fetaḧî kuřî le jitemenî dwanze sałîda lelay mela řostem enête ber xwêndin, qur’an û kitêbe wirdełekan lewê tewaw eka, be feqyetî eçête kerkûk, sereta be suxteyî le mizgewtî «na’ib oẍłîCih» da’emezrê, le paşa peřewaze ebê û eçê bo suleymanî. maweyek emênêtewe û egeřêtewe bo kerkûk. emca eçê bo hewlêr, bo řewandiz, bo şino, dîsan dêtewe bo kerkûk. lem hatuçwaneyda ta [kitêbî] «’ibdalle yizdîKes» - le «mintiqErebî» da - exwênê. le ber ewe le «1831» da bawkî emrê, îtir pekî le xwêndin ekewê û behoy ew xêzanewe ke ekewê be serya ebê be jêr çewsanewey jyanewe. şan be şanî cewrî zeman tekan eda û jyanî be kiştukał řa’ebwêrê. le «1842» da bo sendinewey ew miłkaney ke le layen padşay ’usmanîyewe kirabû be weqif bo tekyey binemałey cebbarî, eçê bo estemuł. le 1842da dîsan bo dwayî hatnî ew dujminayetîye ke lebeyn cebbarî û hemewendida hebû çuwetewe bo estemuł. ke geřawetewe serlenwê ekewêtewe naw jyanî kiştukał û melayetî. lem maweyda gelê dêy gořîwe û legeł gelê pyawmaqûłî ’eşretî ew dewre wekû «meḧmûd paşay cafKes» û «şêx ’ebduřřeḧmanî tałebanîKes» demawdem û hełsukewtî kirduwe. ta le «1876» le temenî 70sałîda le awayî «tawêrberzCih» koçî dwayî eka û termekey ebrêtewe bo bangol û lewê enêjrê.

seyîd fetaḧ pyawêkî bała berzî barîkeley ser zil buwe. demuçawî dirêjkar û çaw û biroy řeş bû. birjang kurt û çaw zorgewre nebuwe, genmiřeng û gonakanî qupa bûn. řîşe tenke sipîyekey qełem ekird. simêł û çenakey dirêj bûn. kewa û sełte û lebadey leber ekird û camedaney ebest be serewe. ’ebaşî hebû. le qisekirdinda xêra buwe, tûře tebî’et û zûyş hêmin ebuwewe, bepêy desełat zor berçawtêr buwe, bedest çewsanewey jyanewe zor diłbirîndar bû. herçend zorî nexwêndibû, bełam zîrek û mutała dost buwe. lenaw ’eşretî cebbarîda mezin buwe, her çende melay ladêş buwe, bełam piştî be řencî şanî xoy estûr buwe. nanî wişkî bê minetî berecûtî xoy negořîwetewe be naz û nî’metî merdim.

bełê, seyîd fetaḧ ta bû bew pyawe ke le koşî meynet û awareyîda tan û poy jyanî etenê bîrî le şi’ir nekirdewe. bîrî lewe nekirdewe ke lepaşa dengî şi’rekanî ebê be dengî zengî pîrey bołlêder ke le byanîyekî tarîk û lêłey şewêkî safda le toy perdey nesîm û şewnimda beřîşe sipîyekeyewe, be dengî «ya alilةErebî» we, be diłî řû le «alilةErebî» we dest exate ser pêy pilîkanî menareke û yeke yeke pyayana ser ekewê bo ewe be dengî zengekey telî diłî em nasûtîyane legeł perdey gwêçkeyana - ke her dûkyan perdey kişumatî nustin dirawe be seryana - bibziwênêtewe û ser leser serînî xeweke berz kenewe û řû bikene ew ’aleme ke pêy ełên ’alemî tefkîr û berberekanêy jyan, ya ew ’aleme ke dostêk legeł dostekeya eçne jwan û tenya bîr le bênî henasey xoyan nebê le şitî tir nakenewe!.

seyîd fetaḧ bîrî lemanewe ne’ekirdewe tenya her ewe bû le coşî mindałîda dengî bařey berxekan le deştekeda ehate gwêy, çawîşî ebřîye şax û daxekan ke tinokî awî baranî asman kirdibûnî be bûkî řengawřengî mangî nîsan. mêşkîşî le heway safî kosaranda bûbû be bêşkey korpe xeyałêkî nejakaw bo ew lepaş sał ew xeyałe ke sawa û zadey çareke sedeyek bû bikewête coşî gencîyewe û wêney řabirdûy dewrî mindałî bidatewe dwawe. wêney ew dewre bidatewe dwawe ke xawen xeyał le koşî be nazî bawkida be dengî layelayey berxekan eşnayewe û řûbeřûy ew řoje ebuwewe ke tenya tapoy kameranî nebê hîçî tirî lêwe dyar nebû!.

bełê, seyîd řûy kirde ew řoje ew řojeşî beser çû. kewte řojêkewe ke nazî bawik û dengî bawik esperdey xak kira, zemanî serbestî û bê perwayî gořîyewe be zencîrî çewsanewey dunya û pabnidî be hełgirtinî barî be erkî ew xêzane ke bawkî boy becê hêştibû!. dewrî feqyetî, ke dewrî hengî taze bałg řituwe û her sate be hêzî bałe cwanekeyewe enîşêtewe beser gułêkewe, gořîyewe be dewrî bulbulêkî bał nekirawey le qefez kirawewe, heł’efřê û telî qefezeke bałî eşkênê le tawana be yadî řojî ser çiłanyewe, be dengî zełałî zengołeyîyewe eçrîkênê û ełhay ew řoje ekatewe!.

seyîd em karesatane hemû dewrî lêda, tapoy mindałî- ke le mêşkya mabû - legeł azarî ew řoje ke têy kewtibû û barsayyekey be ser şanyewe bû, kirdyane karê ke le sozî derûnêkî be kułewe aşna bê be şi’ir û be bîrî wirdî şi’ir, bew bonewe hat lepêşewe «mela» y kird be nawî şi’rî û înca kewte dway şi’rewe û wekû bulbuleke yadî dewrî řaburdûy ekirdewe.

melam, bem core ekewête beharistanî şi’rewe, ke eşkewê ewey zortir şîftey bûbê, ya ewî zortir le dewrî xeyałî melada geřabê, dîmenî tebî’et û ew řengî ẍeram buwe. beřastî eger wîstibêtî sitayşî perdeyekî tebî’etit bo bika, çe be honînewey ’îbaret, çe be berzî basekey jyanêkî serewniwêy dawetewe bew şi’ûre ke arezûy le mijînî bênî em core gułane heye, wekû lem biře şi’re beharîyeda em mu’cîzeye der’ebřê ke be sozêkewe ełî:

lêreda nazkî tebî’etî mela der’ekewê û perdey awrîşmî xeyałî pîşanman eda ke çend be cwanî û řêkupêkî basî beharî kirduwe û çon koç û barî xêłanî têda řazanduwetewe û kirdûye be wadey seyranî dostan û lerey lerzaney çawkałan û çon dengî çirîkey bułbułan le popey çiłan û goşey řeşmałan deng edatewe?.

berebeyanî řojanî ew behare dengî mel û xişey lincey çiroy darekan û sûsey nermî şineba, dengî nekîsa û bezmî perwêzî ebate dwawe!. xo qetarey qazanî ḧewayî be dengî mozîqay meşqewe - ke řûbabekey dengî hûhûy bayequşe - meger her ew bitwanê tîpî qułengan le germyanewe řîz bika û byannêrê bo heway kwêstanan!. aya dengî sełay ḧacîyanî «sefa» û «merwe» egate dengî qûqûy ew qumrî û kotrebarîkane ke kemendî zêřînyan kirduwete gerdin û newaxwanî eken?.

qirîwey qułenganî berzedyaran gwêy firîşte payeberzekanî asmanyan keř kirduwe!. řayexî sewzî bezmi’awerî deşt û der feř û cwanîyekî tirî dawe be saray diłguşay germesêr... sa, lem wexteda her kese ke xawin diłewdiłteře, ebê wekû bulbul şeyday gułêk bê, yaxud wekû «ferhadKes» diłî be agirî ’eşq sûtabê û awî’e û agire û mezey serxoşî ’eşqî nawî şîrînî «şîrînKes» bêt. ca ew kese ebê yadî seyrî sewzî deşt û kêw bika û dawênî leber xwênî cergî daran- ke leber hatnî beharan derî eda - koy bikatewe.

wate: ke behar hat der û deşt ebê be gułałey ał û wała, dar û dewen le awxorkekeyanewe aw der’eden ke emane hemû leber behare. pêwîste pyaw biçê û seyryan bika û xoy bo bînînî ew dîmene amade bika.

le feyzî hatnî ew beharewe, lew deştî pîrozî nûranî lay yarewe wextî seyrî deşt û der û serdyaran dê. nałey melî mêrẍuzaran dengî dê, deşt û derî behar ke be ferşî řengawřeng wêney beheşt edatewe dîmenperistekan wa lê eka ke goya nûrî baregay îzed tenya lewêda kewtuwetewe, we be sermestî ew nûre we řûy dił yan ekene xawen nûr ke xoyan pîşan bida!. ewîş ełê: nambînin, bełam seyrî ew deşte ken, ew deşte ke mayey jînî behare.

le şewanî em behareda be hoy bon û şewqî gułî şewbo û şewçiray em deştanewe sergirdananî çołgerd řê ebînnewe û şwanan be deştî asayş û bê tirs şad ebin. ke wa bû melaş bo ewe řizgarî bê le gêjawî deryay ser lê têkçûn, ebê danîşê lew tarîkayî şeweda bo ewe be hoy ew gułanewe řê bibînêtewe. lêreda mela serguzeştî mûsa û deştî tûrîşman dênêtewe bîr!.

mela le bazařî ẍeramîyatda destêkî bo goşey tebî’et dirêj eka û be core ẍeramêkî tazewe dêtewe û sitayşî dostî şîrînî eka û ełê:

mela sitayşî yarî şîrînî eka û ełê:

zułfî tuẍrayî wekû tomar lûlî xwardibû be pencey şimşałî dane daney kirdewe, koga koga be barsayî kelan ’enberî zułfî pexiş kirdewe. xerman xerman mîskî xuten - ke zułfye - dîsan kirdî be bada. perçemî xawî lêk kirdiwe. nawçewanî wikû mangî çwarde bederxist. birokanî kird be wekû dû kewanî payey asmanî řûmetî. birjangî kird be tîrî be ẍeza tînû, zułfî wekû beřeza awêzan kird, awêzanî kird ta serî le beynî cil û dugme û kewawe derkird û řija be seryana. baskî wekû estûnêkî zîwîn nwand û xiře û ziringey xiřxałekanî kird be xełatî. demî kird be nukteyekî bê hoş weha biçûk ke lewe biçûktir nebêtewe. le lûley gewherî gerûy lu’lu’î didanî řazandewe be le’lî lêwyewe. be hoy ew ser û bałayewe xemî kird be kanî awî jyan, wekû çon ew kes neyxiwarduwetewe, emîş be hoy cwanî ser û bałakeyewe kes tûşî nebuwe. çon yosif xerîkî ew çałe bû ke têy kewt, gelê kesîş bew core serasîmey çałî jêr lêwî em bûn. çenagey wekû kebatî, kes maçî nekirduwe. gerdin seray safî kird be suraḧî bêgerdî ber bay seba. be şinoy şewboy zułfî bay şemał- ke le hatuçûy zułfekeyewe şiney ehat- le sêberî berî leşya lîmoy memkî cya kirdewe. nawkî bînî nawkî ahûy be ’alem da. her bayek ehat bonî ew nawke kirdibûy be mîskî xeta û xuten!. bałay xoy wekû sewłî şeyda lê kird. ke way kird şwênî xoy kird be şwênî beheşt. sûrên wekû şîrîn banûy xusre û perwêz xoy newand. bo dîqe dîqey mamz lay kirdewe dengî berz kirdewe. axo pencekanî pêy- ke sûrî kirdibûn - ewe xene bûn têy girtibûn? ya xwênî sûrî cergî mela bû têy xistibû!.

ême ke be çawêkî wirdibînewe temaşay em şi’rane bikeyn, ebînîn le řewştî honînewe û fîkirkirdinewe le hendê te’bîr bo newazşî diłxiwaz, ya bo sitayşî dîmenî tebî’î, mela be corî çûtewe parêzewe pyaw ekewête ser ew baweře ke lem core kirdewaneda lew pyawe heregewraneye ke pêyan hawîştuwete em qapîyewe. řaste ebê wa bê çunke:

to gelê şi’rî tirit lem dû babete berçaw ekewê û pêy aşna ebît, bełam ewkaresate ke em şi’raney mela eygêřn, we ew te’sîrane ke emane eykene ser demax, lam waye ke mişa’ranî tir twanîwyane bem core em peymane biden. kem şa’ranî tir twanîwyane awa ’atîfe bixene gewherî ew wişanewe ke ew hênawnyewe û wayan lê eka ke carê ebin be şiney bay şemał, dił’egeşêntewe, carê ebin be telî řûbab, perdey gwê eziringênnewe, carêkîş ebin be hêzêkî me’newî, pyaw ebûrênnewe.

înca eger bêtû bimanewê mela û şi’rî mela binasîn ełêyn: mela xoy însanêkî ’atîfî buwe, ye’nî şi’rî le ’atîfeyekî nazkewe wituwe: şi’rekanîşî le hemû dewrêkyana řêçkey tebî’et û ẍeramyan girtuwe. mela wekû şa’rêkî berz buwe, nuktezan û qise xoşîş buwe, legeł pyawî gewre erbabî nukteda aşna buwe. carêk «meḧmûdpaşay cafKes» be penca, şest swarewe le kwêstan egeřêtewe bo germyan. nizîk dêkey mela ebêtewe, pyawêk lepêşewe enêrête lay mela, ełê: pêy biłêyn: «benan û ganewe mîwanîn!» pyaweş dêt ke çawî be řîşî sipî mela ekewê zor şerim eka řaspêrîyekey pê biłêt, mela be her corê bêt qisekey pê der’exa. înca emîş bem şi’re wełameke enêrêtewe bo meḧmûdpaşa:

meḧmûdpaşa ke eyxiwênêtewe zorî pê xoş ebê û newazşêkî zorî legeła eka.

em şa’re dîwanêkî berzî be zimanî kurdî, turkî, farsî û ’erebî heye le layen ’ebdulcebar muḧemmed cebarîyewe be gelê te’lîqatî xoyşyewe le sałî 1968 le çapxaney «alşimalErebî» le kerkûk leçap dirawe.