jimarey kurd: le řastîda
ta em şwêne le babet jimarey kurdewe ew qisaneman kird, ke zortir řojełatînasekan û mêjûnûsekan legełî xerîk bûn, ewe bû hendê carîş ew ḧikûmetane ke kurdyan têkławe tozêk lêwe dwawin. emênêtewe ser ewe ke bizanîn aya le řastîda jimarey kurd ewendeye yan ne?
lêreda baseke way hêna ke qisekem bibê be basêkî tarîxî řût, leber ewe naçarim ewey emanetî tarîxî û ’îlmîye bîparêzim xom labdem lew demare ke kurdim û goya qise le basêkî kurdewe ekem, bełkû - wekû fîkirî xom wam kirduwe - xom be pyawêkî bêganey bêlayengir danawe û wîstûme lem base bikołmewe û ewey zewq û ’îlim werînegrê neyłêm. ca bew bonewe ełêm:
«yekem»: kurd le netewey arî û le paşmawey ew keyane berzey «mad»e ke ziman û qełemî hemû qewmêk dan be bûnî mad da’enê, lam waye eger biřwa bewe neka ke kurd le netewey ewaneye şitêkî řiqeberî legeł demara eka! şanazî bewe nakem ke kurd xawenîkeyanî mad û dewrêkî buwe, ya gelê car le lapeřey mêjûda ḧikûmet û emařetî hełsûřanduwe, boye naykem, çunke «nan ew nane îmřo le xwane». legeł eweş «wetîlْke alْئەەیّەامû نûدەاûیلûهەا beyْne alnّەاسیErebî» ademîzad madam bestirawe be yasay gořanewe, ebê hemû derêk bibînêt. bełam ewende ełêm: her le dewrî řiqeberî řoman û farisda ta egate dewrî ḧikûmetî ’usmanî, ta egate çing hawêştinî řojawayîyekan le cergî řojełatda? kurd berdêkî qoçeqanê «qełmask» buwe û bem û bew dadrawe. eme le layekewe, le layekî tirîşewe dîsan hemûcar kirawe be dû berdî hełmat her be yeka dirawe! ne tarîx û ne bełge hîçyan înkarî eme naken! dey qewmêk le berebeyanî tarîxewe eme beşî bûbê, aya çon ebê netwêtewe? bêguman tenya kurde xoy leber em hemû pelaraneda řagirtuwe û lenaw ew şaxudaxaneda bebê kes ziman û qewmîyet û ’en’enatî xoy parastuwe.
«dûhem»: ta axru’oxrî sedekanî naweřast, newek kurd, bełkû hîç qewmêk jimareyekî řêkupêkî nebuwe, ewpeřî ewe buwe yekêk çêwêkî egirt be destewe û wekû meř serbazekanî ejmard! jimare tenya bo serbaz buwe. têkřa merdim be corêkî řastî jimareyan nekirawe.
«sêhem»: ke ew dewre beser çû, lem řojełateda fars û ’usmanî -ke zorbey kurdyan tê kewtibû- carê bêcge lewe ke ser jimarî tewawî xoyşyan bo řêk ne’ekewt, leber ewe ke bûnî řastîy kurd pîşan neden hîç wext ḧeqîqetyan dernebřîwe, emeş be hoy řawnan û birsêtî û çewsanewe û ajaweşewe xoyşyan řoj be řoj her le kurtîyan eda.
«çwarem»: eweye ke êsteş hêşta be corêkî řastî û bê gîrugiriftî, ne le êran û ne le turkya serjimarîy řasteqîne nekewtuwete dest, ’îraqîş dyare tûşî ew derde her buwe. - bełkû em amar destkewtne bełayeke û tûşî hemû řojełat buwe.
«pêncem»: ew serjimarane ke kirawe bêcge lewe ke řastî pîşan dirabê ya nedrabê ew endazeye ke wergîrawe dîsan her dûr buwe le ḧeqîqetewe, emeyan obał naçête estoy kes, tenya her hî kurd xoy nebêt!
lepêş dahatnî serbazîy îcbarîda serjimar be têkřa ewende gwêy ne’edraye, ke yasay serbazî dahat, tozê destyan lê bizwandewe, bełam lêreda herçî ’eşayr hebû çe turk, çe fars, çe ’ereb, xoyan lê edzîyewe betaybetî kurd. řemekî kurd ya dewarinşîne ya dêhatnişîn, le katî nûsîna carê dewarinşînekan be hoy germyan kwêstankirdinewe ewe zortir her nawî ne’ehate defterewe, ewîşî bihataye nîwe winîweçił bû. ladêkanîş le sedî şestî zyatir xoy pîşan ne’eda. min xom kurdim û kem şwên mawe le kurdewarî çe le koçerî, çe le ladêyî negeřabêtim ew karesatem nebînîbê, newek herwa be bînînêkî řwałetî, bełkû be bînînî kesêk ke byewê le îş têbga.
ca em hemû şitane hoy ewen ke kurd ta êsta beřastî serjimarîy nexrawete pêş çaw. bełam kurd eger le xoy bipirsît serjimarit çende? - newek kurdêkî xwêngerm, bełkû yekê le řemekî merdim - eme dêt be zimanya ke ełê: «de dwazde milyone» aya emey le kwêy wergirtuwe? legeł ewe ke serjimarî řasteqîne nekirawe û be hoy nexwêndewarî û koçerayetîşewe agay lem ḧîsab û jimardine nebuwe! wiłamî em qiseyey ew her eweye ke le bawkê, ya leser komar, ya le aẍekey, ya leser ’eşretekey bîstuwe ke xêł, ya gundekeyan, ya fiłan ’eşret ewende kesin. em ’eşret bo ew ’eşret, em dê bo ew dê û em şar bo ew şar gêřawyanetewe. ke lêkyan dawe nizîkî ew jimareye kirduwetewe, îtir bem core pabendî em mefkûreye bûn. emeş tozê eçête diłewe, çunke kurd ke zortirî koçerî û ladêyî bê û germyan û kwêstanî kirdibê hemûdem hera û bigreyan lebeyn yekda bûbêt, naçar bûn bewe ke bizanin xoyan çendin û beranberekeşyan çende; newek leber ewe fîkirey jimardinî têkřayî kurdyan bûbêt, bełkû tenya her leber ’eşretekey xoyan û beranberyan. karesat her cor bû bêt mefkûrey de dwazde milyonî lemewe hatuwe. bełam ême leme bigeřîn biçîne ser ḧeqîqet:
’îraq:
sałî 1947y mîladî ḧikûmetî ’îraq bo ewe danîştuwanî ’îraqî betewawî bo derkewê koşşêkî zorî kird bo em mebeste, be corêkî weha ke biławî kirdewe řojî 19/11/1947 çe le şarekana çe le ladêkana çe le dewarinşînekan, mabê kes le mał derçêt, bo ewe byannûsin. le řastîda koşşêkî baş kira, ew řoje bepêy jimareyekî řesmî hemû kesî ’îraq nûsra. le dwayîda be pênc milyonêk derçû.
bełam le padaşî em hemû koşşeda aya hemû danîştuwanî ’îraq nûsra? ne! eme newek tenya min eyłêm, bełkû zor kes ezanêt! nenûsranekeş hendêkî leber ewe bû merdimeke xoyan lê dizîyewe, hendêkîşî le fîkir eçûnewe. min xom yekêk bûm lew kesane ke nenûsran, legeł eweş le beẍda bûm -ke paytexte- û hîç pêçewaney yasayşim nekird, yanê le mał derneçûm, ke çî kes nehat. lepaşa her le beẍda zor kesî tir bew core nenûsran!
eme ḧałî beẍda ke merkezî ḧukme! aya ebê ḧałî ladêkan çe şîmal û çe cinûb, betaybetî koçerekan çon bûbêt?! lepaşa ke çûme bincubnawanyewe zyatir le nîw milyonêk le ’îraqda nenûsrawe û serî kirduwe! we bepêy amarî řesmî nîsbetî kurd le ’îraqda bîst le sede, bem bonewe kurdî ’îraq milyonêke, îtir bêcge lewane ke nenûsrawin.
turkya:
meseley amar le turkya û le êran wa nebê le hî ’îraq řêkupêktir bêt le layen řesmîyatewe? bełam le layenî tirewe şik nîye ke ’îraq baştire û kirdewey ’îraq leserxotre.
nîsbetî kurd le turkya 25%e, eger defterî ḧikûmetî turkî, ya pyawekanî turk dan be kurdî turkyada nenên, ew şwêne pan û dirêje ke kurdî lê da’enîşê û êste kewtuwete ber ḧikûmetî turkya, danî pya enê. wate: le mako û bayezîdewe ta egate eskenderûne û qapî ḧełeb, danî pya enê. ca ke wa bû eger danîştuwanî turkya be pêy amarî sałî 1950 nozde milyon bêt, kurdî turkya çwar milyon û ḧewsed û penca hezare «4,750,000» eme bêcge lew hoyane ke çon hatûnete řêy ’îraq bo nenûsînî têkřayî, hatûnete řêy turkyaş. em karesatî bê řêkupêkî nûsîne, karesatêke bo hemû řojełat. şe’bêke nezan û nexwêndewar bû lem řuwewe ḧikûmet hîçî legeł pê nakirê. eger yekêk temaşay wiłatî kurdekan bika be turkyada û temaşay ew kurdane bika ke êste tyaya danîştûn, îtir ew qiseye nirxêkî nabê ke turkekan ełên: «kurd le turkyada nîye».
êran:
her çende lem dewrî dwayîyeda serjimarîyekî taze le êran nekirawe bo ewe bizanrê jimarey danîştuwekanî çende, bełam bepêy amarî sałî 1939 jimarey danîştuwanî êran geyştuwete 17 milyon.
nîsbetî kurd le êranda 23%e. bêguman defterî êran řenge wa nełêt, bełam be dirêjayî beynî «řoxî xelîcî fars» û «wirmê û myandiwaw» ta egate «xûy û sełmas» û piřîy em nawçane, ememan bo der’exa ke çende kurd lem şwêneda danîştuwe, îtir eme bêcge lew kurdane ke le şarekanî wekû taran û şîraz û kirman û xurasan danîştûn. ca leber eme «3,910,000» kurd le êranda heye.
înca şwênekanî tir wekû sûrya, řûsya, belûçistan û hîndistan.
ke wa bû jimarey kurd bem coreye:
| kurdî ’îraq | 1,000,000 | |
| kurdî turkya | 4,750,000 | |
| kurdî êran | 3,910,000 | |
| kurdî řûsya «qewqas» | 250,000 | leser qisey mamosta muḧemmed ’elî ’ewnî. |
| kurdî belûçistan | 300,000 | leser qisey «dayrة alim’arf aslamî» bergî 1 lapeřey 630 |
| kurdî hîndistan | 48,108 | leser qisey «dayrة alim’arf aslamî» bergî 1 lapeřey 630 |
| kurdî sûrya | 115,110 | |
| hemûy | 10,373,608 |