حاجۆئاغا و بنەماڵەی
حاجۆئاغا لە شۆڕشی شێخ سەعیدی پیراندا بێتەرەف بووە و هێندێکیش یاریدەی تورکانی کردووە. بەڵام تورکیا لەپاش شکستی شێخ سەعید و هەواڵانی، بە ئاغاوەتی کوردەوە گەڕاوە، زۆری ئیعدام کردوون. زۆری لە شوێنی خۆیان کۆچ داون. حاجۆ ئاغای بێتەرەفیش گیراوە و لە زیندانی نوسەیبین خزێنراوە. دادگای تورکان گوتوویانە: تۆ یەزیدی و شەیتان دەپرستی!
- نەخێر موسوڵمانم و دنیا ئەوە دەزانێ.
- دە ئەگەر یەزیدی نیت بڵێ نەحلەت لە شەیتان.
- نایڵێم.
- ئەوە دەردەکەوێ کە شەیتانپەرستی.
- من نوێژ دەکەم؛ ئەوی ئێوەش دەڵێن من لە هەموو نوێژێکدا دەیڵێم؛ بەڵام بۆ ئێوەی ناڵێم.
یەزیدییەکانی خزمی لە بەری دەپاڕێنەوە: بڵێ نەحلەت لە شەیتان! با تۆمان بمێنی.
- نا کوڕم! هەرگیز نامەوێ سەر بۆ زاڵم دانەوێنم. بۆ کەوچکە خوێنێک ناپاڕێمەوە...
لە زینداندا چاوەنۆڕی ئیعدامە. شەو هەوێرکی یەزیدی و موسوڵمان پەلاماری زیندان دەدەن و دەینێرنە سووریای بەر حوکمی فەڕانسە. ئەو دەشتەیان پێ دەسپێرن کە لەسەر سنووری تورکیایە. مستەفا کەماڵ داوایان دەکاتەوە، ژنەراڵێکی فەڕانسی دێتە جزیرە کە تەحویلی تورکانیان بداتەوە. حاجۆ ئاغا دەچێتە دیدەنی ژنەراڵ؛ لە مەجلیسدا بەر دەمانچەی دەدا. هەوێرکی کە لە دەوری شوێنەکەدا دامەزراون؛ دەیکەنە تەقە و حاجۆ دەپارێزن. فەڕانسە لە تەسلیمکردنیان واز دێنێ و خۆیان تێ ناگەیەنێ و دەیانکاتە دۆستی خۆی. دەڵێن ژنەراڵێکی فەڕانسی هاتۆتە جزیرە، عەشایری کورد و عەرەبی تێگەیاندووە کە خۆیان ڕانێن و ڕێژە بڕۆن. بێوەژنی ژنەراڵە کوژراوەکە دەمانچەیەکی دە کیفە دەستییەکەیدا بووە، بڕیاری داوە کە تۆڵەی مێردەکەی بکاتەوە. دەپرسێ: کامە حاجۆ ئاغایە؟ کاتێ کە حاجۆ دەبینێ ئەو شۆڕەسوارە ئەسمەرە چاو و برۆ جوانەی بە شان و باهۆی مەردانە و بەهەیبەت، سارد دەبێتەوە، دەڵێ: حەیفە پیاوی وا بکوژرێ...
حاجۆئاغا کە لە شۆڕشی شێخ سەعید بەشدار نەبووە، پەشیمانە؛ حەول دەدا لە جزیرە ئەمارەتێک بۆ کوردەکانی جزیر دامەزرێنێ؛ بەڵام کوردی تر هاوکاری دەگەڵ ناکەن. ئەوانەی بە ناوی ڕەعییەت لەو ناوە بوون، هەموو خزم و لە عەشیرەتێک بوون. لەپاش حاجۆ، حەسەناغای کوڕی سەرۆک عەشیرەت بوو. پێنج کوڕی حاجۆ لە گوندی تربەسپی دەژیان کە بنکەی چەکدارانی فەڕانسی بووە و ئێستاش قشڵەکەیان ماوە. کوڕێکی یووسف کە باس کرا لە گوندێکی سەر لێواری سنووری تورکان و دوو کوڕ لە شاری حەسەکە دەژیان. ئاغا و ڕەعییەت هەر ناو بوو، ناوەرۆک نەبوو. گاوانێک بە کەسی نەدەگوت ئاغا، حەسەن، جەمیل، حەمەشەریف، چەچان و هیچی تر. تەنانەت هەڵبژاردنی شوان و گاوانیش بە بیری هەموو خەڵکی گوند بوو. ئاغاش تاقە ڕەئیەکی هەبوو. ڕەعییەت لینگیان ڕادەکێشا. ئیوا هەبوو پرخەی خەوی دەهات و ئاغاش لە دیوەخان دانیشتووە. ئەرمەنی و کلدانی و ئاشووری زۆر بوون؛ جوولەکەیەکیش هەبوو. چەندم پێ جوان بوو: لە دیوەخانێکدا مەلا، کەشیش، فەقیری یەزیدی دەگەڵ موسوڵمان، مەسیحی، جوولەکە و یەزیدی دەبینرا کە هەموو وەک برا یەکتریان دەدواند و کەس دەربارەی دینەوە قەت شتێکی وای نەدەکرد و نەدەگوت کە دڵی کەس بێشێنێ. قەت نەمدی موسڵمان تف ڕۆکا یان ناوی شەیتان لە مەجلیس بێنێ؛ نەوەک دڵی یەزیدی لێ بمێنێ.
ڕۆژێک لە قاوەخانە بووم، کابرایەک بە یەکێکی گوت: بڕو بێچووی شەیتان! یەزیدییەکە دڵی ئێشا و دەنگی نەکرد. کابراش هەوێرکی نەبوو. بانگم کرد: برا! ئەوە کوردە و براتە. دەزانی بە ناوی شەیتان دەیڕەنجێنی؛ حەیفە دڵی فەقیرێکی وا بشکێنی. جنێوی تر زۆرن! کابرا پەشیمان بۆوە؛ هات عوزری لە یەزیدی خواستەوە. پاش چەند ڕۆژ لە ماڵەوە بووم، گوتیان میوان هاتن. فەقیرێکی یەزیدی (فەقیر ڕۆحانییە) دەگەڵ چوار کەسان چوار بار کۆڵویان هێناوە. فەقیر ویستی دەستم ماچ کا: «سەیدا تۆ ناهێڵی موسڵمان خەڵەتان بکەن؛ زۆر منەتبارتین». ئیتر ئەوە سەرەتای دۆستایەیتم دەگەڵ یەزیدییەکان بوو؛ کە زۆر خەست ببوو؛ زۆریان خۆش دەویستم.
ماڵە حاجۆ زۆریان حورمەتی شاعیر و نووسەری کورد لە بەر بوو. ساڵەها ژیانی «جگەرخوێن» لە سەر ئەوان بوو؛ کە چی ببووە چەپی و جنێوی پێ دەدان و هەڕەشەی کۆمۆنیستانەی لێ دەکردن! بەڵام دیسان هەر زۆر حورمەتیان دەگرت. ژیانیان وەک عەشایری عەرەبە. تەنیا بەیانییان چای دروست دەکەن؛ دەنا هەر قاوەی تاڵە. ئێواران قاوەچی دەبێ قاوەی خڕ و کاڵ لەسەر ساج بۆ بدا، لە دەسکاونگدا بیکوتێ، دەنگی دەسکاونگ بگاتە ماڵانی دێ، یانێ وەرن قاوە بخۆنەوە. دەبێ هەر جار بەشی ڕۆژێک ساز دا. ئێوارەی تریش دووپاتە دەکرێتەوە. جگە لە قاوەی ئێوارە، شەو لە مەجلیسدا قاوەچی بە فینجانی چکۆڵەوە بە خەڵکەوە دەگەرێ و بەری لێ دەگرێ. بۆ هەر کەس چەند دڵۆپێک تێدەکا و هەر تاوناتاوێک تازەی دەکاتەوە. من کە تازە چووبووم، قاوەی تاڵ لە دەمم ژەهری مار بوو. هەرگا قاوەچی دەگەیشتە من، دەمگوت ناخۆمەوە. حەسەناغا - کە بە تەنیا بووین - گوتی: سەیدا نازانم تۆ بۆ لە ئێمە عاجزی؟!
- من؟ خوا نەکا. بۆ چی دەفەرمووی؟
- پیاوێ لە دیوەخان قاوە وەرنەگرێ، یانی دوژمنایەتیم دەگەڵ خاوەن دیوەخانە.
- بمبەخشە بەڵام زۆر تاڵە! بە قاوەچی بڵێ فینجانی بێ قاوەم بداتێ؛ وە بزانن دەیخۆمەوە!
کەچی بۆ خۆم وای فێر ببووم، تەنیا داوای قاوەی تاڵم دەکرد. شیعرێکم کە بۆ جەلال تاڵەبانی نووسیوە و لە «بۆ کوردستان»دا چاپ کراوە، باسێکم لەو بارەوە کردووە.
تورک لەو مەڵبەندە، خەتی سنووریان دوورودرێژ مین چاندبوو؛ کە لە قاچاغچی بتەقێ. زۆر جار کوردی بەستەزمان بەو مینانە دەکوژران. بەڵام زۆربەی قاچاغچی - کە سەربازی تورک یان کورد بوون - مینەکانیان کۆ دەکردەوە. بەردی دووکاندارانی تربەسپی، بەشی زۆری قاپۆڕەمین بوو. بەرتیلیش زۆری کار دەکرد. جەندرمە مەڕیان بۆ قاچاغچی لێدەخوڕی! تفەنگیان دەدانێ؛ لە عەرزی سووریا تفەنگیان وەردەگرتەوە.
مەلا زوبێر ناوێک، لاوێکی خەڵکی دەوری شاری «میدیاد» دەهاتە جزیرە، کتێب و شیعری کوردی کۆ دەکردەوە. جارێک درەنگتر لە پێشو هات؛ بۆی گێڕامەوە: لە شاری نوسەیبین پشکنیانم. دیوانی جگەرخوێن و چەند شتێکی دیکەیان لێ گرتم. بێسیمیان بۆ دیاربەکر لێدا. ئەفسەرێکی دەرەجە سەروان هات، کەلەبچەی کردم و خستمیە ناو جیپ بۆ دیاربەکر. لە ڕێ زۆر گریام؛ پاڕامەوە. لەناو شیوێک دەمانچە بە دەستەوە دایبەزاندم. گوتم دەمکوژێ. تاوێکی باش بەر شەق و زللەی دام. بە کرمانجی گوتی: سەی کوڕی سەی! کەرێکی وەک تۆ ماڵی هەزار کورد وێران دەکا. کتێبی کوردی لە پۆستی سنوورەوە دێنیە ژوور؟! بڕۆ ڕاکە! خۆی بەرەو نوسەیبین گەڕاوە. کە لە میدیاد لەپاش سەردانی ماڵەوە بە نوسەیبیندا هاتمەوە، جەندرمەکان دەستیان ماچ کردم: خۆجە تۆمان گرت عەفوومان بکە! جەناب سەروان هاتەوە فەرمووی کتێبەکانت هەموو مانای قورعان و حەدیس بوون!