وێنەیەکی مێژووی تەبیاتی نیشتمانی کوردان بۆ تێکۆشین و ڕزگاری لە تەنبەڵی و نەزانی
لە کتێبی:
دیوانی ڕاجی
بەرهەمی:
ڕاجی (1912-1969)
10 خولەک
240 بینین
١
هانام بە بەر شاهی کوردان
دامەزرێنی عەردو عاسمان
خودای ئەجندە و ئادەمیان
هەناردوویە پێغەمەبەران
نیشانمان دەن دین و ئیمان
هەم فێربوونی گەلێ ئیشان
جوێ بوونەوەی عێل و ڕیشان
سازندەیی کار و پیشان
هەر خۆیەتی خاوەن نیشان.
٢
ساحێب نیشان پەرستینە
ئینجا گەورەی مورسەلینە
شەهەنشای مەککە و مەدینە
بڕۆ دەستووری ببینە
هەر خۆیەتی خاوەن دینە
بە عارەب خاسسی مەبینە
بۆ هەموان، وەک یەک ئەمینە.
٣
ئەمینی کورد و عوربانە
سەرداری شاهـ و سوڵتانە
جێ نازی جینن و ئینسانە
خودا فەرمووی لە قورئانە
ئەی کوردە خاسی بزانە
ئەمری ئەومان لەسەر شانە.
٤
لەسەر شانمان ئەمری ئەوە
چیدی مەکە چێشتە خەوە
ڕۆیشتووی، خێرا وەرەوە
لە خزمان مەچۆ دەرەوە
هێندێ لە خۆت بفکرەوە
ملت ئەستوور و قەڵەوە
هۆش و بیرت لا جەڵەوە
بەرماڵی شانت بکەوە
دەفەت بە شێخت بدەوە
نۆرەی جووت و گا و درەوە
بەخێوکە مێگەل و ڕەوە
وا ڕۆژە، یا مانگە شەوە
چاوت دەبینێ خڕکەوە.
٥
خڕکەوە هەرچی پێت دەوێ
ئیش و کارت لێرە و لەوێ
شانی بەرزت قەت نەنەوێ
تا میللەتت سەربکەوێ
جەرگ و دڵ و گیانت نەوێ
تێکۆشە، دەردت بسرەوێ.
٦
دەردت بەهێش و گرانە
خوێنی ئاڵت لە چاوانە
خاکت خاپوور و وێرانە
پووش و پەڵاش و پاوانە
بۆ غەیری تۆ، بێ ناوانە
ئینجا سەیریکە و بڕوانە
چەند مەعدەنت لە کێوانە
لە کەند و چۆم و گردانە
هەم لە چۆڵ و بیابانە
هەمووی شەوچرا و دوڕدانە
مۆمنایی و خاکی سەرانە
بەردی خەڵوز چەندە جوانە
گڵی گۆزان و دیزانە
بیناسە گڵەبەرانە
گڵی سپی دۆشاومانە
بۆ زێڕ و زیو، هەمووی کانە.
٧
هەموو کانی دەست و لوێچە
هەموو دەوری خوار و خێچە
شاخ و کێومان قسڵ و گێچە
خێرابە، خۆی تێوە پێچە.
٨
خۆت گەشکەوە، ساڵت هاتە
خاکت پڕی لە ماڵاتە
بزن و مەڕت بۆ خەڵاتە
گا وو گۆڵت لە مەزاتە.
٩
لە مەزاتە کەوڵی ڕێوی
گۆشت مامز و بزنە کێوی
شور و دەڵەک، های لە نێوی
بۆ گەنجی وانە تۆ خێوی
پێویستە کە خۆت ببزێوی.
١٠
خۆت ببزێوە مامە بیرە
ماڵاتت مەکە لە بیرە
هەمووی ماڵیی و دەستگیرە
خاوەن خوری و ڕۆن و شیرە
بە شیرێژ و بە پەنیرە
خواردەمەنی شا و گزیرە
هەموو گەنجی بێ نەزیرە.
١١
هەموو گەنجی بێ پایانە
جا نۆرەی پووش و پاوانە
چەند قشڵاغ و، چەند هەرزانە
لە کێوان و لە دەشتانە
دەڵێی ڕیزەی سوارانە
پاڵەوانە و لە مەیدانە
شنەی باسکی بالۆرانە
گیا گوێزەر و پووش کورتانە
ستک و کنگر بە بارانە
شنگ و ڕەیحانە سەپانە
دۆری و کارد و لە ڕازانە
بن بەردەقی و مەلایانە
جا پیفۆکی سەلک پانە
ڕۆحی پاکت پێ بزانە
لە ناز و نیعمەت میوانە.
١٢
میوانی سەربەرز و لاوە
گیاوگۆڵت وا نەخشاوە
بە ملیۆن ناوت لێناوە
بە ملیاریش نەناسراوە
خزمەتکارە و ڕاوەستاوە
چ هی سەحرا، چی هی کاوە
چ هی سێبەر، چی هەتاوە
سەوز و سوورت داچناوە
وەک زوڵفی یاران تێراوە.
١٣
تێراوە، بۆی جوستوجۆ کە
گوێزبەلە وو ئاڵەکۆکە
گەنم و جۆیە، نیسک و نۆکە
زەوی و زارت وەرد و شۆ کە
گەنجی ژینت، لەوێ ڕۆکە
شۆخی لەسەر خەڵک و هۆ کە
گیای بۆن خۆشت جارێ بۆکە
تا نەبوویە مارمیلۆکە
ئەی کوردە، حەهـ، خۆت خەڕۆکە!.
١٤
خۆت خەڕۆکە، جەزیرەیە
بە شەمپانی و بە بیرەیە
چەند دەرمانت کەتیرەیە
ئەسپۆن پڕی لە لیرەیە
گلێخە، مامە پیرەیە
سرێش دەڵێی مدیرەیە
مازوو و بەڕوو، هەم شیرەیە
بە هەموو بەر لە زیڕەیە.
١٥
لە زیڕەی جەوت و منداڵە
ئەگەر مانگە و، ئەگەر ساڵە
بۆ تۆی ڕاگرتووە ئەو ماڵە
لە خۆی پێچاوە دەسماڵە
دەڵێی کچی چواردە ساڵە
ناچێتەوە، هەر لە ماڵە
بڕۆ، بۆ خۆت بیکە پاڵە
مارەی بکە و، پێی داماڵە
کوردە بەسیە گاڵە گاڵە.
١٦
کوردە جا مەیدە تەڵاقە
لە دونیادا بووکت تاقە
گوارەی، گوڵووک و مێلاقە
مووی، وەنەوشەی باقە باقە
یان باڕێزەی لە قەد تاقە
چاوی کانیم پڕ مەراقە
بۆچی سا نایکەی ئیلاقە؟
هەر وەک ڕێویت واقە واقە.
١٧
واقە واقت هەروەک ڕێوی
کەوڵت ئەوا کەوتە کێوی
جارێ بۆچ خۆت نابزێوی؟
گەر خۆت بناسی، وەک دێوی
بۆ دەرمان و خواردن، خێوی
باغت ڕازا، بڕۆ نێوی.
١٨
بڕۆ نێوی قەلەندەرە
هەمووی بە دەست و خەنجەرە
لە پشتی بەستووە کەمبەرە
بە سێپەڕە و، بە سێوەڕە
دەڵێی عەسکەری بەڕبەڕە
خۆت، یەک بەیەک پێدا وەرە
پێقجە و، شینەشاتەڕە
گشتی جوان و دڵبەرە
بۆ مەرگ و ژین سەمەندەرە
ڕەگ و قەد و پەلک و بەرە
بە هەموو دەردان یاوەرە.
١٩
یاوەری پیر و ڕەزیلە
چ نێرگزە و، چ حاجیلە
درۆی نەبێ و بە بێ حیلە
گشتی بۆ ژینت کلیلە
بۆ باوک و ڕۆڵەت کەفیلە
کەنێرە و چارەچەقیلە
سێ بسکۆڵە و گڕگازیلە
ئەو گیایەکانی خنجیلە
هەموو لەبەر دەستت دیلە.
٢٠
هەمووی دیلی بەر دەستانە
هەروەک گوڵووکی نیسانە
لە دامێنی بەهارانە
ڕازانەوەی کوردستانە
خەندەی گەرچی لە لێوانە
جەرگی ڕەشی کوردەکانە!.
٢١
کوردی کەم ئیمان و دینە
شینکت پڕی کاڵەشینە
وەی چەند تەڕ و کاڵ و شینە!
مۆرد و چەقالەت ببینە
نەسناسە، هەم یاسەمینە
کوولەکەت، «قەرع» و «یەقتینە»
بۆ هەموو دەردان پەرژینە
دەڵێی سوورەتی یاسینە
سەرو و شەنگەبی هەژینە
سپیدارت لەسەر زینە
خۆخ و هەڵووژە مژینە
قەیسی و ترێ بگۆڕینە
هەنار و هەنجیر چنینە
ئەی کوردە چاوت هەڵینە
سا باوەشی تێوەرینە.
٢٢
باوەش بگرە بۆ ئەو بووکە
بۆی زوڵفی پونگ و خڕنووکە
خاڵی گۆنەی بەڵاڵووکە
ماڵ و حاڵت پڕ لە شوو کە
دارەبەن بۆچی مەهتووکە؟
لەگەڵ قەزوان هاتوچووکە
بنێشتت پڕی قوتووکە
دەوای زگ و زار و پووکە
بەتام و بۆن، نەرم و سووکە
ئینجا ڕێواس و چەڵتووکە
کۆگۆیی و کفرەبالووکە
هەمووی لە تۆ دەکا تووکە.
٢٣
تووکی بەیبوونە فیزەیە
لەگەڵ نەشەی گەزیزەیە
دەڵێی کوڵمەی عەزیزەیە
لە باوەش ناز و تیزەیە
بۆ خزمەتت کەنیزەیە
تڕدووک و زی، زریزەیە
داری دەستت نەقیزەیە
کەوەر و تەڕەتیزەیە
مام جەژنۆکەت لە ڕیزەیە.
٢٤
لە ڕیزەت، سیر و پیوازە
بە کەرت و گۆگەم بنازە
زەل و زوول و قەسەڵ، سازە
بۆ ئیش و کارت شیرازە
پەڵپینەی شیوت بخوازە
شیرخوشیلکت لە دەروازە
تیماری سەد مارانگازە
سەڵمکەی بێنە ئەندازە
چەند پەپوولەی پێوە بازە
بۆ کاروباری تۆ سازە.
٢٥
بۆت سازە دار و دەوەنە
کەند و چۆم، شاخ و چەقەنە
هەمووی مەردی سەر کەلەنە
ڕاوەستاوە، تەهەمتەنە
ئەتداتە دەست، هەرچی هەنە
ئەگەر دەزوو، ئەگەر بەنە
چ پێویستیت بە لەندەنە؟.
٢٦
چ پێویستیت بە جاپانە
بە ئیتالیا و ئاڵەمانە
گەر ئاقڵی، سا بیزانە
نەخش و تەونت لە دەستانە
لە عالەم خاکت میوانە
هەموو گەنج و دوڕ و کانە
هەموو ژیانی ئینسانە
ئەتۆش ئەرکت لەسەر شانە
بە کێشانە و، بە پێوانە
مەبە دەروێش و دێوانە
ڕێکیخە و، مەگرە بەهانە.
٢٧
بەهانەت بکە بەتاڵە
لە کاریکە، کفر و ژاڵە
هی خۆتە، ماڵی حەڵاڵە
شۆخ و نەرم و شۆڕ و کاڵە
گەز و، بی و، پەڵک و پاڵە
قامیشی خانوو، هەرزاڵە
هەمووت بۆ هاتوون حەواڵە
چیدی بە زاری مەناڵە.
٢٨
مەناڵە چیدی بە گریان
کارت پێکدێ هەر لە حەیوان
خاک و گیا، بێجگە لەوان
بڕوانە سۆزەیی باخان
لەگەڵ مەعادینی شاخان
تێکڕا، غەزنەیە کوردستان
داخی جەرگم، نییە کەسمان.
٢٩
کەسمان نییە بێتە پێشە
دڵمان پڕی زام و هێشە
ئاقڵمان شێخ و دەروێشە
پیاوەتیمان ژار و نێشە
ئیشمان کەچ و تێکەڵکێشە
نیخە نیخ و کێشەکێشە
چیکە ئاخان هەڵمەکێشە
دیواخان پڕ لە لاکێشە
بەڵام هەمووی شەش و بێشە.
٣٠
شەش و بێشە کارمان تەواو
دەستە بەستە، پامان شکاو
باخچۆڵەمان ئاو لێ بڕاو
ڕەق و وشکن، زەوی و بەراو
دەرە و مێرگی تازە چناو
بە چەندیشی بەر لێ خوراو
بە خۆڕایی کەوتینە داو
بە بێ دانەی هەڵاوەساو
سێبەر پەیدا، دوور لە هەتاو
بەخوا ئێمەین، مردوو مراو
دەبا بمان پێچن لە جاو.
٣١
ئیتر، جاویشمان خەسارە
ئیش و کارمان نالەبارە
لەبەر دەسمان دەنکە نارە
کێو و چیا و، زەوی و زارە
بۆ سەنعەت کانگەی بەهارە
جێگەی تیغی جەوهەردارە
تۆپ و تفەنگی نازدارە
چەند فابریقەی بێ ئەژمارە
بارووت، بە بار و قیتارە
شۆرە و گۆگرد، وەک باڵدارە
لەبەر دەستت دار و بارە
هێشتا چاوت لەلای پارە
چاوت کوێرە، پڕ لە خارە
جەرگت تەپی، پڕ لە ژارە
دڵت پڕ سفتوسۆ، هارە
شێت و بێهۆش، ئەی هاوارە
ئەی هاوارە، ئەی هاوارە.
٣٢
هاواری دڵ، قەت ناسرەوێ
خەوی مەرگمان ناڕەوێ
ناچینە سەر لە هیچ هەوێ
بەم حاڵەش، خۆشیمان دەوێ!
هیوامان، ڕۆژێک و شەوێ
کە دوژمن پەکی بکەوێ
تێتگەیێنم، گەر دەتەوێ
وەک جوو ئەڵێم: لێرە و لەوێ
زۆر چاکم «فەلەستین» دەوێ.
٣٣
زۆر چاکم، بێ حاڵ و حەواڵ
خاکم پڕە، زاڵم و زەواڵ
کاریان بوو کۆک، دەیکەن بە تاڵ
بە هەڕەشە و بە گاڵەگاڵ
بێ جێن، فەقیر، لە دەشت و ماڵ
قژ زەرد، باڵا بڵند، چاو کاڵ
دوو زوڵفی ڕەش وەکو زوخاڵ
دوو مەمکی وەک دوو پرتەقاڵ
دوو لێوی گوڵ، یاقووتی ئاڵ
دوو کوڵمی سافی بێ وەباڵ
چەتری سەری وەکو مەتاڵ
هەڵی نەدا ڕۆستەمی زاڵ
ئەبرۆی کەوان و، دەنکی خاڵ
ژیانی کردمە ژەهری تاڵ.
٣٤
ژەهری برینم پڕ لە سۆ
هیچم نەدی خۆشی لە تۆ
هەرچەندی کردم هاتوچۆ
ڕاستیم هەموو بوونە درۆ
تۆش مایەوە بێ گفتوگۆ.
٣٥
بێ گفتوگۆ، جەرگم ڕزی
شانی هەموو هێزم خزی
دڵ و هەناوم داچزی
سواری غەمانم دابەزی
لە دڵ چەقی سەد دڕکەزی
دۆخینی نیشتمان بەزی
دەست و دەمی خەڵکی گەزی
دەماری کوردەکان تەزی!.
٣٦
تەزی دەماری کورد و من
هۆش و دڵم نەما لەکن
دایکی وەتەن کە بوو بە ژن
بە خەڵکی دا، چ سەر، چ بن
پێی بوونە سەرکردە و مەزن
کاروانسەرایە، دابەزن
بخۆن، بنوون، مێرگ و ڕەزن
کوردیش، بە تووشی قەڵبەزن!.
٣٧
بە تووشی قەڵبەزن، لە کێو
هەڵدێن لە وێنەی جند و دێو
ماڵ و مناڵ ناکەن بەخێو
ماندوو، لە هەوراز و نشێو
هەر بە تەمان ببنە خدێو.
٣٨
ببنە خدێوی میسر و شام
گەندەڵیان کردن جووت نەمام
نەژمێردران بەستە و مەقام
نەپێوران باخچە و شەقام
هەر پێک ئەچن، ئاغە و غولام
تەمبەڵ و پوشت و بێ نیزام
بێ ئیشوکار و عەقڵ و فام!.
٣٩
بێ عەقڵ و فام و بەش خوراو
هەر یەک بە جۆرێ کەوتە داو
لە کیسی چوو سەیران و ڕاو
زمانشڕی، حەیا ڕژاو
بە دەست و دەم، بە گوێ وو چاو
بەدکارییە پیشەی، تەواو
کوردی ئەسیری دڵشکاو
دوژمنی، خۆی ئاویتە ناو
ناترسێ قەت لە چاووڕاو.
٤٠
لە چاووڕاوی لانەدا
خەیاڵی خاوی با نەدا
مێگەلی وەختی ڕا نەدا
دراوی خۆی، بە کا نەدا
توولەی بە جووت و گا نەدا
تۆش بسووڕێ، بەم بانەدا
بەم چۆڵ و مێرگەپانەدا.
٤١
لەم چۆڵە چیکە سەر مەکە
خوێنی کوڕان هەدەر مەکە
گوێ لە زەڕینی کەر مەکە
قازانج ئەکەی، زەرەر مەکە
لە هۆز خۆت بێ خەبەر مەکە
بووکت لە ماڵا دەر مەکە
گورگت بە مێگەل وەر مەکە
یاری لەگەڵ خەنجەر مەکە
ڕاجیناسناوی ئەدەبی، قسەی کە وەک ژەکە
بیری مناڵت، ژیروەکە.
٤٢
ژیروەکە لاوی دڵ بە جۆش
چیدی مەبە، بێ هۆش و گۆش
ئەمن پەرۆشی تۆمە، تۆش
دوور لە تەبیب و، هەر نەخۆش
نەبوویە یار و بادەنۆش!.