fesłî heştem
beḧsî zemanî řyasetî miḧemed paşaye:
le te’rîxî hezar û dûsed û çil û heştî hîcrîda miḧemed paşa be ’umrî şanze sałîwe ebê be ře’îsî ’umûmî caf û begzade. ke weqtê ebê be ře’îs ewqatî xoy bo zyadîy swarey piştimałe û ’emełe ḧesir eka, tayfey elk pîrweys le terxanîda penca swaryan mexsûs eka be swarey xisûsîy xoyewe. le taqmî wirde begzade ke pêyan ełên: begzadey ḧesen begî ałî beg, çil swaryan mayn û tifeng edatê. ewanîş ’elawey swarey xoy eka û be’zê małî tir le caf heł’ebjêrê eyanhêrête piştimałe. piştimałekey eka be çwarsed mał û her swareyê ke le piştimałey xoyda ebê ḧukmyan lê eka nabê le weqtî behar û hawînda swarî esp bibin. kullî swarêkî maynêkî bergirdyan edatê. esp bo sware mexsûsî payz û zistan buwe û swarey xisûsîy xoy egeyenête şeşsed swar. ta de sał le kemałî dest û tereqîda îdarey caf eka.
eḧmed begî wełed beg ke ře’îsî fîrqey wełedbegî û xałoy eḧmed paşay ḧakmî bebe buwe û pyawêkî zor aza û saḧêb dest buwe lenaw cafda. eḧmed paşa gerekî ebê bîka be ře’îsî ’umûmî caf û eḧmed begîş zor fîtneyî eka lay eḧmed paşa û miḧemed paşa lenaw ḧakmekanî bebeda hewaxway ’ebdułła paşa ebê û duşminîy ’ebdułła paşa û eḧmed paşay bebeş te’rîxen me’lûme ke weqtê ’ebdułła paşa le silêmanî namênê û eḧmed paşa ebê be ḧakmî silêmanî nyetî eme eka ke miḧemed paşa û miḧemed begî qadir beg letek kuřekanîda be her fêłê bibê byangirê!
le weqtî beharda ke eçne şarezûr kaẍez enûsê bo şwên miḧemed begî qadir beg û kuřekanî û bo şwên miḧemed paşaş. miḧemed paşa naçê bo silêmanî, ełê: min nexoşim. miḧemed beg xoy û baram beg û emîn beg û mîran beg û ’ezîz begî kuřanî eçne silêmanî lay eḧmed paşa. lewê her pêncyan egrê, eyannêrê bo koye ḧebsyan eka. miḧemed paşa be qa’îdey hemû sałe letek ’eşayrî cafda eçête kwêstan, le weqtî payzda ke dêne xwarewe bo terefî merîwan, şew pyawe gewrekanî piştimałey letek pyaw munasbanî cafda eçne lay û pêy ełên: eḧmed paşa xerîke to bifewtênê. amozakanî to ke wekû miḧemed begî qadir beg û kuřanî bê, girtûnî. to be tenha mawî, we duşminêkî wekû eḧmed begî wełed beg ke çawî wa le cêge û řêgey to û baqîwe, we xałoy eḧmed paşaşe wa lenaw cafda, we zor saḧêb destîşe wa le berambertewe, bo to mumkîn nabê hem şeřî xarîc û hem şeřî daxił bikey, lazme to fikirê be ḧałî xot bikey!
miḧemed paşa pêyan yêjê: eger xwa minî gerek bê bemane nafewtêm. lepaş dû řoj eḧmed begî wełed beg be xoy û ’umûmî begzadey wełedbegîwe nizîkî dûsed swar layê bo dê yekî û le layekî kewe bo xonwanin û şadkamî dêne małî miḧemed paşa. miḧemed paşaş nayxate eřûy şew. lepaş nan xwardin xeber eda be swarey piştimałe û zorîş swarey ’emełe lay miḧemed paşa ḧazir ebin, ’umûmyan be komełê dêne dîwaxan. emir eka pêyan eḧmed begî wełed beg letek ’ezîz begî ḧebîb beg û ’ezîz begî ḧiseyn beg û miḧemed’emîn beg û selîm begî bawkî yar’eḧmed begî meşhûrda... egirin û bałyan ebestin û ew swaraney eḧmed bege ke le piştimałey miḧemed paşada ebin, emir eka be kullî małê swarey xoy bigrê û her ew şewe be ḧewtised swarewe eçête ser małî eḧmed begî wełed beg, le berdemî homeresênanî pênciwêna. małî xoy û begzadekanî wełedbegî letek piştimałekeya tałan eka û herçe małyan ebê eyda be xizmetkar û egeřêtewe bo małî xoy. her ew řoje xeber eda be ’umûmî ’eşayrî caf, xarîcî êłî eḧmed begî wełed beg ke hezar małê ebê, ełê: min egeřêmewe bo xakî êran, ebê ’umûmtan biçne şarezûr, ’umûmtan letekma bênewe bo êran.
’umûmî caf be yek def’e řû be êran egeřênewe, be małewe eçête sê se’atîy ecnûbî sine. xoy û heştised swar letek ew begzade ḧebsekanî wełedbegîda ke eyanba eçne sine. eḧmed begî wełed beg her çilonê eḧmed paşa û ’ebdułła paşay bebe xuşkezay ebin, walîy sine, ke ḧakmî erdełan ebê, ewîş xuşkezay ebê, çunke kiçêkî wełedbegî bawkî eḧmed beg -ke pîroze xanmî naw ebê- daykî ḧakmî erdełan ebê û miḧemed paşa be fikirî xoy wa ezanê ḧakmî erdełan temaşay eme naka ke eḧmed beg xałoyetî, çunke miḧemed paşa teşebusî pê kirduwe û caf eka be tebe’ey. letek em fikirî miḧemed paşada nyetî walîy mwafîq nehat. weqtê le sine le małî mîrza miḧemed řezay wezîrî erdełan da’ebezê û le beyanîda eçête lay walî, tê efkirê walî mu’amley sarde le meclîsda. walî tezkereyê eya be mîrza miḧemed řeza. enûsê boy: miḧemed pasa be çe me’na xałokanî min ḧebis eka we be ḧebsî eyanhêrête lay min û letek emeşda umêdî mu’awenetî le min heye? mîrza miḧemed řeza aya xoy û aya bawkî letek miḧemed paşa û keyxusrew begî bawkîda ḧuqûqêkî sedaqet le beynyana ebê, lem tezkerey walîye zor ’aciz ebê, emma le meclîsda boy mumkîn nabê be miḧemed paşa biłê walî fikirî xirape. tezkerekey walî le berdemî xoyda da’enê û walî le meclîseke legeł mîrza miḧemed řeza eçête deştewe û mîrza miḧemed řeza tezkereke becê yêłê bo xatrî eme ke miḧemed paşa bîxwênêtewe.
miḧemed paşa eyxiwênêtewe û kutûpiř le fikirî walî tê ega û dête derewe be swarî eçêtewe bo małî mîrza miḧemed řeza û xeber eda be ’umûmî leşkirekey le karwansera ebê. swar ebin le şar eçne derewe. walî ke dêtewe odey meclîs xeberî miḧemed paşa epirsê, ełên: çuwe bo małî mîrza miḧemed řeza, pyaw enêrê bo teḧqîqatî, xeberî edenê ke miḧemed paşa be xoy û leşkirîwe řoyî. ’îtab le mîrza miḧemed řeza eka ełê: to xeberit dawetê! ełê: xeberim nedawetê, emma lew weqteda ke bangit kirdim tezkereke le xeyałim çû. eşê xwêndibêtîwe û ḧukim eka le ’eskerî xoy biçin be şwên miḧemed paşada.
mîrza miḧemed řeza yêjê be walî: lem xisûsewe ḧeqit nîye, ewełen em pyawe penay be xakî to hawird, to ke mu’awenetit nekird ḧeqî te’eřuzî ewt nîye. gwê le min bike be dest kewtinewey xałokanit řazî be, em leşkirî miḧemed paşaye ke dwênê min dîwme lewane nîn be fewcî aẍa mûsa û aẍa nesrî to derdest bikirên û hem îta’eyêkî waşyan heye be amîrî xoyan her wekû but bo butperist wate û letek emeşda em pyawe de hezar mał ’eşîretî xoy wa letekya, zerîf fikir bikerewe emane be çendê quwet terbîye ekirên? walî be qisey mîrza miḧemed řeza dest le te’qîb heł’egrê û be edebî xoyewe da’enîşî.
miḧemed paşa ke le erdełanda me’yûs bû be řêy kulyayîda xoy û ’umûmî ’eşîretî dên bo cebełî qizrabat û şareban û miḧemed paşa xoy eçête beẍda lay wezîr, ewîş bo zustan û meḧellî ’eşayrekey cebełî şareban û beynî xaneqî û qizrabat letek cebełî baxçeda -ke ha le pişt xaneqîwe ta ḧidûdî mendelî- eydatê û letek ḧakmî kirmaşana bo cêy hawîneyan terefî dałaho û etrafî sermîl û kirin û sûredze, boyan řêy exa û muddetî sê sał miḧemed paşa be xoy û cafewe lejêr îdarey wezîrî beẍdada bûn, le beynî em muddeteda etrafî silêmanî û şarezûr be wasîtey te’eřuzî cafewe, le zeḧmetêkî zora ebin. eḧmed paşa ekewête pelepel be xoy û hey’etî ḧukûmetekey letek dû hezar swarda dêne girdî şêrwane. ’ezîz aẍay mesref enêrête małî miḧemed paşa le cebełî şareban û miḧemed begî qadir beg letek kuřekanya ewanîş letek xoyda ehêrêt bo şêrwane.
’ezîz aẍa ke eçête małî miḧemed paşa zor pelepel eka letek miḧemed paşada îqna’ nabê ke bête lay eḧmed paşa û cwabî kaẍezî eḧmed paşa enûsêtewe: «min destim le xakî baban û şarezûr hełgirtuwe bo xot û xałot!»
eḧmed paşa dûbare ’ezîz aẍa letek ’ezîz begî mamî û miḧemed begî qadir beg û her çwar kuřekey be kaẍezî diłxoşî û te’mînewe enêrêtewe lay miḧemed paşa, enûsê:
«min eger xirapeyekim kirdibê bem xirapey xomewe îqrar ekem. be herçe to te’mîn ebî emîn be min le xakî baban herçe to gerekit bê min namewê. ewa miḧemed beg û amozakantim nardewe, eger xoşt nayey ba ewanîş lewê bin.»
’ezîz aẍa ke pyawêkî zor zîrek û ’aqił buwe, be her new’ê ebê miḧemed paşa îqna’ eka dête lay eḧmed paşa emma leşkirêkî zor gewre muqabîl be leşkirekey eḧmed paşa letek xoy dênê. weqtê ke letek eḧmed paşada yek ebînin, eḧmed paşa pêy ełê: min zorim pelepel kird ke to bifewtênim emma cîlwey talî’ê le nawçawî todaye, nek be min, le minîş gewretir naykujênêtewe! emma şerit bê ta min bimênim herçe to pêt xoş bê min ewe bikem û toş lemewla be xîlafî řaburduwewe mu’amele bike.
le yek řazî ebin, małî miḧemed paşa letek ’umûmî cafda epeřnewe bo cêy xoyan û ’ezîz aẍaş her lem sefereda kiçî ’ebduřeḧman aẍay barçaweş -ke birazay ebê- bo miḧemed paşa mare eka û lew kiçe siłêman beg û miḧemed ’elî begî ebê. (beḧsyan le weqtî xoyda ekirê û) miḧemed paşa lepaş em sefere ke hatewe xirapeyêkî lenaw caf û şarezûrda bû nema û eçête małî eḧmed begî wełed beg diłxoşîy edatewe, hem xizmî ebê û le layekîşewe zaway ebê we xuşkêkî miḧemed paşa jinî ebê. ew girtinî miḧemed paşaye le dił der eka we ełê be miḧemed paşa: min beme îftîxar ekem ke le begzadey cafda pyawî wekû toy wa têda egerne xot ezanî min bo hîç kesêkî tir serim danenewanuwe. fî alwaqi’Erebî eḧmed beg azatrînî zemanî xoy buwe. miḧemed paşa takû înqîrazî paşakanî bebe -ke sałî hezar û dûsed û ḧefta û çwarî hîcrî buwe- îdarey ’eşîretî caf û şarezûrî kird.
ḧukûmetî turk ke silêmanîy girt, we wiłatî baban kewte jêr îstîlay turkewe, ewanîş îdarey miḧemed paşayan têk neda û hîç teklîfêkyan le caf dawa nekird. takû zemanî ’umer paşay serdar -ke destûrî mukeřem buwe le terefî xelîfey ’usmanîwe- be leşkirêkî zorewe dête şarezûr, miḧemed paşa bang ekate muwan, eçête elay, be miḧemed paşa ełê: min hatûm bo teşkîlatî şarezûr û silêmanî û xakî baban. lazme caf ke daxłî em xakeye řesmêkî bo dabnêyn.
miḧemed paşa ełê: ême xoman sî mał begzadeyn û hezar swar xizmetkar û tebe’eman heye û em ’eşîrete ke pêy ełên caf bo xoman le êran hawirdûmanete xakî babanewe û ême îdareman wa beser emanewe ke to daxłî řesimit kirdin bo ḧukûmetî ’usmanî. ême be çî îdare bikeyn? aba’ û ecdadî ême ke le êran bûyn çe le zemanî sefewîda û çe le zemanî ḧukûmetekanî pêşûy êranda teklîfî hîçyan le ême nekirduwe. ’umer paşa be tundîwe ełê be miḧemed paşa: bexwa caf exeme jêr teklîfewe we çawit deryênim! miḧemed paşaş be tundîwe muqabeley eka, ełê: bexwa çawîşt deryênim û teklîfîşt nademê!
kutupiř le ordûda swar ebê be hezar û pêncised swarewe egeřêtewe bo małî xoy.
meḧmûd paşay kuřî le ’eynî em giftûgoy ’umer paşa û miḧemed paşada mewcûd ebê emma mindał ebê û ’eynî em giftugoye xom le meḧmûd paşam bîstuwe. her ew řoje ke le ordû dête derewe bo mał, swar te’în eka bo naw ’umûmî caf: ebê îmşew ta sibḧey
êware ’umûmî caf leser sîrwan ḧazir bin epeřmewe bo xakî êran.
mîkayełî ke le şarezûrda kewtûnete terefî silêmanîwe, ewanîş wekû cafekanî daxłî qezay ełebce le ’eynî weqtida egene ser sîrwan. ’umer paşa pyawe gewrekanî bebe, ke lepaş paşakanî bebe mabûnewe, wekû ’ezîz aẍay mesref û ḧacî begî mesref û baqîy tir letek ’umer paşada ebin le muwanda, pêy ełên: to mu’ameleyekî zor xirapit kird letek miḧemed paşada. em pyawe zor benfûze û xoy û ’eşayrekey daymen han le ḧidûdî êranda û sałî çwar mangîş be tewawî leser xakî êran dadenîşê û řabîtey syasetî letek ḧukûmetî erdełan û şahî êranda heye û ḧukûmetî êran be ’umûmî mewcûdîyetîwe pelepel eka bo em tebe’ey qedîmî xoye ke bîkatewe be tebe’ey xoy. muḧeqqeq silêmanî danamezrê miḧemed paşa le xakî êranda bê û silêmanî ebêtewe be ’elawecatî êran.
’umer paşa zor peşîman ebêtewe lew mu’ameleye, yekê le pyawe gewrekanî xoy letek ’ezîz aẍada enêrê be şwên miḧemed paşada, zor te’mînat eden be miḧemed paşa û miḧemed paşa dûbare ebenewe lay ’umer paşa emuwan. em def’eye zor ḧurmetî egrê û řutbey mîrî mîranî bo celb eka û teşkîlatî qezay ełebcey be qaym meqamîy bo eka. be sûretî meḧebbet ełê: êwe îslamin û ḧukûmetî ’usmanîş xelîfey îslame. îmřo cafîş eger be îsim, bo çawî xełq û ’eşîretekanî tir le wîlayetî musłida eger cuz’î řesmêkî beserewe bê zor çake. miḧemed paşa ke řazî ebê le ’umer paşa pêy ełê: caf le kurdistanda û şamar le qît’ey ’erebistanda haw muqabîlî yekin. ewan çe teklîfê eden be ḧukûmetî ’usmanî, emanîş eyden. ’umer paşa ełê: şamar çil yek le meř û wiştir eden. miḧemed paşaş ełê: cafîş çil, yekî meř û bizin eden. řesmî çil yekî meř û biznyan leser da’enên, em řesme lenaw cafda dewamî kird ta înqîlabî ’usmanî û hatnî nazim paşa. meḧemed paşa be qaym meqamîy ełebce û řyasetî caf mawe ta hezar û dûsed û newedî hîcrî. lew te’rîxeda walîy beẍda meḧmûd paşay kuřî ke beser cafewe germyan û kwêstan eka we egeřê û małî le qełay şêrwaneda ebê, le weqtî zustanda telẍiraf enûsête şwênî bo beẍda.
meḧmûd paşa eçête lay bo beẍda û yek dû kwêxayekî şatrî ke xizmetkarî ebin le tekya ebin û yekê lew kwêxayane turkî zor çak ezanê. meḧmûd paşa ke eçête lay walî, walî pêy ełê: em ’eşîretî cafe, qîsmî geřyawyan, ḧukûmet danîştinyanî zor metłebe û erazîşyan edatê be tapo be şertî danîştin. meḧmûd paşa ełê pêy: min sûretî řastî be to ełêm: em ’eşîrete dananîşin û meḧmûd paşa ḧeqanîyetekeşî ełê. ew kwêxa şatrîye le berdemî qapîy odey walîda ebê, le derewe le guftugoy walî û meḧmûd paşa ḧałî ebê.
weqtê ke meḧmûd paşa egeřêtewe bo şêrwane ewîş eçêtewe naw tayfey xoy, de dwanze kwêxayekî şatrî îqna’ eka û eçne xaneqî lay qaym meqamî xaneqî, ke eḧmed begî qadir paşay bebe ebê û eḧmed begîş be ḧesebey babanîwe ke ḧukûmetî ’usmanî ḧukmidarî babanî têk dabû, miḧemed paşaş le xakî babanda lepaş baban mewqî’êkî zyatir le pêşûy xoy dest kewtibû, le miḧemed paşa û kuřî miḧemed paşa ’aciz bûn, egerçe naḧeqîşyan bû, ḧukûmetêkî wekû xelafetî îslamî be miḧemed paşa men’ ne’ekira, her ewey pê ekira ke mewqî’î ’eşîretekey xoy muḧafze bika, dest xoşî řozgar nebin... eḧmed beg îşyan bo řêk exa û telẍirafyan bo enûsê bo walîy beẍda, emane ełên: eger ḧukûmet erazî bida be ême da’enîşîn. ḧikumet be’zê erazîy bo ewan mexsûs eka.
meḧmûd paşa lem mu’amele diłgîr ebê, kaẍez enûsê bo miḧemed paşay bawkî le ełebce. ewîş cwabî edatewe ełêy: hîç mu’ameleyê letek cafakana meke, ta weqtî behar egeřêtewe bo ełebce wez’îyetî caf kemê têk eçê, le weqtî beharda ke eçnewe şarezûr le şek meydanî beramber şemêran ke ha beser sîrwanewe, piştimałe lewê da’ebezê. miḧemed paşa le ełebcewe dête naw piştimałe. małî meḧmûd paşa û kuřekanî begzadey baram begî wełedbegî giştî dêne lay, pêyan ełê: ḧukûmetî turk fîkirî têk çuwe letek êmeda û ême le kurdistanda bem new’e îdare nakeyn we boşman mumkîn nabê biçîn be gij ḧukûmetî ’usmanîda we le xakîda bîn, lazme ême biçînewe xakî êran, em xizmete ke be ḧukûmetî turkî bikeyn be ḧukûmetî qacařî bikeyn çîman lêre bibê lewê zyatirman edatê.
meḧmûd begî ’ebdułła aẍa, ke le taqmî meḧmûd begî saḧêb qeřane, daykî ew û daykî miḧemed paşa, ke kenîşkî miḧemed begî mûsa begî xurmał ke begzadey teqî begîyn ebin..... xuşk ebin. le paş înqîrazî bebe be ḧesebey xizmayetîwe dête lay miḧemed paşa û miḧemed paşaş wekû kuřekanî xoy le piştimałeya mał û cêge û řêgey bo da’enê. ełê be miḧemed paşa: řica ekem to emřo ewwełen qaym meqamî le ełebce û dûhem saḧêbî şest ḧefta hezar teẍar gendim û co û çełtûkî le şarezûr da, em ’emaraneke qîmetî sî hezar lîrey ’usmanîye... emane bike be pare ew weqte eger ḧukûmetî ’usmanî mu’ameleyan çak nebû, êranman le dest dernaçê, miḧemed paşa pêy ełê: eger ’emarekanim giştî piř bê le ałtûn řojê be esaretewe qebûł nakem! ḧukûmetî turk qisey çwar jêr destey xom bixate ser qisey min?!
her ew řoje emir eda be piştimałekan: her kes çend zexîrey bo heł’egîrê biçin bîhênin bo xotan û sedanî û bedaxîş ke le xakî êranda ebin kaẍezyan bo enûsê, le cêy xotan bimênnewe takû min xebertan lê egêřmewe mepeřnewe bo ember.
lepaş ḧewt řoj piştimałekan eçne şemêran eser kejî zimnakowe, miḧemed paşaş le ełebcewe eçête naw piştimałe. meḧmûd paşa ełê be miḧemed paşa: min eçme beẍda emřo ḧukûmetî turk emrî teşkîlatî tapoy dawe, hem erazî esênim û hem xizmet be ḧukûmetî ’usmanîy’ekem. meḧmûd paşa egeřêtewe bo beẍda û miḧemed paşa eçête zimnako û lewêwe xoy û qadir begî řostem beg, ke lew weqteda ře’îsî fîrqey wełedbegî ew ebê, be sed swarewe eçête kirmaşan lay şahzade ’imad aldulhNava taybet ḧakmî kirmaşan. telẍiraf enûsin bo xizmet şahî êran nasreddînNava taybet şa û şa cwab edatewe:
ewwełen çî lazme bo miḧemed paşa bo xoy û ’eşret û tebe’ey le wîlayetî kirmaşan û sineda boy cêbecê biken û miḧemed paşa xoşî le paş damezranî ebê bê bo taran. her le kirmaşanewe emrî ’umûmî cwanřo letek ’eşayrî cafî cwanřoda bo enûsê, małyan eçête cwanřo û eçne kwêstanî şaho û benî gez û kiřêwe.
le paş damezranin ew qîsme ’eşayrey ke le tekya ebê miḧemed paşa be penca swarewe eçête xizmet şa bo taran. le terefî şawe îstîqbałî eken û le małî wezîr yeḧya xanda mîwanî eka, be lutif û gewreyî xoy merḧemetêkî mulûkane le tekya eka û zor zor îḧtîramî egrê û gelê şew leser sifrey xoy ḧazrî eka.
firmanî řyasetî ’umûmî ’eşîretî cafî êran letek ’umûmî cwanřoda û qesrî şîrîn û zehab û horên û şêxan takû ḧudûdî ’usmanî ke sîrwan buwe we letek mangê ḧewt hezar timena bo xoy û şeş kuřî û begzadey baram begî û wełed begîy... enûsê û sî û heşt qît’e firmanî padşahî le lay xom mewcûde we xencerêkî muresse’ letek ’ebayêkî şał tuřme ke yexekey cwahîr bend ebê û kitêbêkî xetî sûřetdarî ’ecaybî konî edatê we ew kitêbe le te’rîxî nosed û bîst û ḧewtî mîladîda le małî xoma bû, miḧemed begî biram birdye beẍda firoştî be şeş hezar řûpye.
we miḧemed paşa zor be mesrûrî egeřêtewe emałî xoy le cwanřo, miḧemed emîn begî ye’qûb beg ke amozazay ebê, le wekaletî xoyewe le qesrî şîrînda day enê, řêgey qesir ta ḧudûdî xaneqî muḧafezey le ’odey ewda ebê.
’eşayrî caf ke le silêmanî û emberewe becê emênin komeł komeł epeřnewe bo lay miḧemed paşa, le paş dûsał manewey miḧemed paşa le cwanřo ’eşîretî terxanî kaẍez enûsin bo miḧemed paşa ke: ême be ’umûm le kwêstanewe têyn bo lay to, dû yê begzade û mîqdarê swarman zo binêre. miḧemed paşaş ’usman paşa û ḧesen beg û silêman beg ke kuřî ebin û qadir begî baram beg ke amozay ebê û řostem begî se’îd beg ke ře’îsî begzadey wełed begî cwanřo buwe û mamey behram begî fetaḧ beg buwe ke emřo ře’îsî wełed begî cwanřoye ewîş be sî swarewe exate tekyan eyan nêrê be şwên terxanîda.
miḧemed begî qadir paşa ke le dway miḧemed paşa qaym meqamî ełebce ebê, em xebere ezanê, eçête pênciwên wiḧukim eka lew cafaney ke lemberewe mawnewe: ebê neyełn êłî terxanî letek em begzadaneda biřwaw biçin be gijyana. begzadekan be leşkirewe egene xusrewxan ke kejêke le xuřxuřey êran da, leşkirêkî zor gewre ke de ewendey ewan zyatir ebin le naweqtida eçne seryan, begzadekan kutûpiř letek ew leşkire kemeda boyan swar ebin, ebê be şeřyan leşkirekey caf eşkênin. ewřeḧman xusrew ke ře’îsî fîrqey řoẍzad le řoẍzadî ebê eykujin û kake xan simayl ře’îsî fîrqey simayłî le řoẍzadî řanî eşkê û nizîkî çil kes zyatir lêyan ekujin. beřastî lew şeředa ḧesen begî miḧemed paşa letek ew taqme kemey piştimałe û ’emełeda azadîy egeyenête derecey nîhayet, ’umûmî êłî terxanî bar eken eybene şaho lay miḧemed paşa.
dway em şeře le sałî hezar û dûsed û newed û çwarî hîcrîda cafî ember zor kemyan mawe, hemû çûne lay miḧemed paşa û miḧemed paşa be yek def’e serfî nezerî le hatnewey xakî ’usmanî kird. le sałî hezar û dûsed newed û pêncî hîcrîda meḧmûd paşa ke be małewe le beẍda ebê û miḧemed paşaş komeł komeł lewberewe parey bo enêrê wiqzirabat û zehawîye û dekke le qezay xaneqî da, serqeła û kokis le qezay kifrî da, awbareş le lîway silêmanî... em muqate’e gewrane esênê. miḧemed paşa fikirî wa ebê syan le kuřekanî tirî binêrête lay meḧmûd paşa û çend muqate’eyekî tir bisênê, xoy û sê kuřî le êranda bin û çwar kuřî le xakî ’usmanîda bin.
walîy beẍda ke teḧsîn paşa ebê, ke tê’efkirête wez’îyetî lîway silêmanî û kerkûk ke wa yek def’e le caf xałî buwe û syasetî êran řûy têkirduwe... xeber eda be estemûł lewêwe le terefî sedaretî ’uzmawe cwabî edenewe ke: be her new’ê ebê miḧemed paşa řazî bike û bîhênerewe. ewîş meḧmûd paşa le beẍdada ebê, bangî eka pêy ełê: beher new’ê ke bot ekirê miḧemed paşay bawkit îqna’ bike ke bêtewe xakî ’usmanî. meḧmûd paşa ełê: min natwanim qewl bidem be to ke min bom îqna’ ekirê.
walî zor pelepel letek meḧmûd paşada eka û meḧmûd paşa mecbûr eka eçête małî miḧemed paşa le deştî dûřû, ke eçête ewê zor letek miḧemed paşada telaş eka řazî nabê behatnewe û ełê be meḧmûd paşa: min tom be kuřêkî saḧîb ẍîret ezanî! le paş çil sał xizmet be me’mûrînî turk cezayan bo ême eme bû be qisey çwar pyawî diroznî bê ehmîyet ḧiqûqî êmeyan feramoş kird. îse min le xakî êranda dehezar małî cafî êran be emir û fermanî padşay teslîm kirawe û le cafî muradî, ke le xakî ’usmanîda bûn, dehezar małyan geřyaw û danîştû letek qesrî şîrîn û zehaw û cwanřo, ke beqed lîway silêmanî bezyadewe ebê û cêgey aba’u ecdadî xomane û letek mangê ḧewt hezar timena... emyane dawmê. padşayekî wekû «nasreddîn şa» bem hemû lutif û merḧemetewe ke letek minda hesî, hîç weqtê min pişt nakeme em welî nî’metî bê minnete. takû emřo sî hezar lîrem bo to narduwe dawte be mułk bo xot, bîst hezar lîrey tirîş bot enêrim, dwan le kuřekanî tirim enêrme lat toş ke em lutfe le ḧukûmetî ’usmanî egêřîtewe, eger řaste ewe mułkî zor bot peyda kirawe xizmetyan bike û ew cêge û řêge ke bedest minewe buwe letek ew baqîy ’eşayreda mawetewe le xakî ’usmanî bîden be to min namewê.
meḧmûd paşa be me’yûsî eřwatewe bo beẍda, qisekanî miḧemed paşa ełê be walî, walî dûbare letek meḧmûd paşada dest eka be giftûgo û emrî sedaret ke dêt boy eyxiwênêtewe, ełê: meqsedî gewrey ḧukûmet emeye ke em mîllete nebê be tebe’ey êran. herçî miḧemed paşa le ḧukûmetî ’usmanî teleb eka min te’ehud ekem ke boy cêbecê bikem.
dûbare meḧmûd paşa enêrêtewe bo lay miḧemed paşa. meḧmûd paşa letek miḧemed paşada em def’ey duweme zor pele pel eka. dûbare îqna’ nabê. dûbare egeřêtewe beẍda. def’ey sêyem walîy beẍda letek walîy kirkûkda û mezher paşay muteseřîfî silêmanî dêne kanî çeqeł û meḧmûd paşa enêrne gořeşele, ke małî miḧemed paşa lewê ebê, meḧmûd paşa be miḧemed paşa ełê: çît metłebe bîxere ser kaẍez eger dirustyan kird başe, neyan kird danîşe bo xot. miḧemed paşa ełê be meḧmûd paşa: min hîç tełebêkim le ḧukûmetî ’usmanî nye û xakî êranim pêxoşe, nayemewe. meḧmûd paşa swên exwa eger bêtû em def’e min be me’yûsî binêrêtewe xom ekujim! em hemû pyawe gewraney ’usmanîye be wasîtey minewe hatûn û min řûm nîye biçmewe elayan.
be ’ebdûłła paşa û be’zêkî tir le begzade miḧemed paşa îqna’ eken: qaym meqamî ełebce wekû sabîq letek řyasetî cafda û ew eřazîyane ke beşertî danîştin dirabûn be be’zê le caf... ewraqî emane teslîmkirdinî be miḧemed paşa exate ser kaẍez eyda be meḧmûd paşa û meḧmûd paşayş eyba bo walîy beẍda, ewîş arazî sinîhNava taybet û emrî «sedaret» bo cêbecê kirdinî em tełebane celb eka û le mûdetî ḧewt řojda eyden be dest meḧmûd paşawe, ewîş eyba bo miḧemed paşa, miḧemed paşaş yetewe xakî ’usmanî egerçî zorîşî pê naxoş ebê, takû te’rîxî hezar û dûsed û newed û no, îdarey cafî ełebcey kird.
qîsmê lew cafane ke xyanetyan kirdibû be ew girtinî. dûsê yekyan le ḧebsî xoyda mirdin, ewanîş lem mesele mute’esîr bûn, be fîtney be’zê eşxasî tirîş teḧrîkatî lenawdakirdin û etwanim binûsim ’umûmî caf qîsmêkî kemî nebê le tekyana qisey bû, le ’eynî te’rîxda, le weqtî behar miḧemed paşa be mîqdarêkî kem swarewe û fetaḧ begî kuřî le tekya ebê, eçête çîmenî biraym semîn. ew fîrqey cafe le şatrî, ke pyawekanyan le ḧebsida emrê, małyan le çîmen ebê û nyetyan xirab ebê, be miḧemed paşa em xebere eden, miḧemed paşa ehemîyetî nadatê û ełê: caf xeyanetî wa letek mina naken û natwanin cesaretî wa biken!
gewrey ew fîrqe letek sed swar dêt bo lay miḧemed paşa bem fikire eger bitwanin dest bweşênin. weqtê ke tên eřwanin fetaḧ begî kuřî be heşta swarî miḧemed paşawe wa lelay, ke eme ebînin qur’anê ebene lay miḧemem paşa day’enên, ’umûmyan desî pya eden ełên: eme fîtney cafe we ême leme berîn û xeberman nye, ême ’ebdî toyn û ’ebdîş letek saḧêbî xoyda natwanê xyanet bika. be ’umûm dest û pêy maç eken ke em buxtane boyan kirdûyn le dił derbike. miḧemed paşaş pêyan ełê: min hîç weqit xeyałî wa le êwe nakem, eřonewe bo małî xoyan.
miḧemed paşa her ew řoje fetaḧ beg letek ḧefta swar le swarekan enêrêtewe bo piştimałe, ełê: xoyşim beyanî eçme kifrî, walîy kerkûk boy nûsîwim awim pêbkewê. herçend fetaḧ beg telaş eka ba îmşew bimênmewe beyanî letekda yêm ta kifrî, min nayême şar, çunke ecelî pêwe ebê fetaḧ beg bezor eynêrêtewe, de swarî xidmetçî û qoşçî lay emênêtewe û fîrqeke çwarsed mał ebin û pêyan ewtin: kerem weysî. małyan ’umûm nîw se’at le xêwetî miḧemed paşawe dûr eb, çawyan be leşkirekey fetaḧ beg ekewê ke eřwatewe bo piştimałe û piştimałeyş le jałey sefer ke mewqî’êke le kanî çeqeł ke no se’at le çîmenewe dûre.. be firsetî ezanin eçne eser miḧemed paşa her ew şewe eykujin, le kuřekanî meḧmûd paşa û ’usman paşa le silêmanî ebin û ḧesen begî kuřîşî le ełebce ebê. siłêman beg û miḧemed ’elî beg û qadir beg û fetaḧ beg, em çwar kuřey le piştimałe ḧazir ebin. beyanî le se’at sêda xeberî kuştinî miḧemed paşa ezanin, be leşkirî piştimałe û ’emełe û leşkirî piştimałe ’ebdûłła paşa řûbe çîmen eřon û lêşyan me’lûm nabê eme ’umûmî caf daxłe yan daxił nye. seş sed swaryan letekda ebê, weqtê ke egene cebełî şakel lekirî terxanî û řoẍzadîyan çaw pê ekewê, xoyan ḧazir eken bo şeř letekyana ke tê’efkirên ewan leman zûtir xeberyan wergirtuwe û çûn cenazey miḧemed paşayan hawridwe.
her lewêda ’umûmyan da’ebezin û tełaq exon ełên: êwe lem îqdame dest hełgirin ême hełî nagrîn. cenazeke be çend swarêko enêrêtewe bo piştimałe, xoyan eřon bo ser ew fîrqe. ewanîş ke em mu’amele eken eçne naw gełałîy, begzadey gełałî eyandene ber tifeng deryan eken. řû be řoẍzadî bar eken ke biçne naw ewan û ewanîş be xoyanewe pîs biken. xeberyan nabê le eme ke řoẍzadî wan lenaw leşkirî begzade da, be yek def’e leşkirî piştimałe û terxanî û řoẍzadî eřjêne naw koç û małyan, be tewawî tałan ekirên. xoyan û jinyan xelas ebin, besełtesware eçne çemçemał elay begzadey hemewend. taqmî feqê qadir cwabyan eden, lewê eçne darî kelî emałî cwamêr.
cwamêr pêyan ełê: lenaw ’umûmî hemewend û ’eşayrekanî xarîcî caf xom be canfîday miḧemed paşa zanîwe, îse ke penatan hawirduwe min dertan nakem û nayştiwanim muqabeley kuřî miḧemed paşa û caf bikem, her wekû êwe fîrar bûn minîş tektana fîrar ebim, êweş boye hatin minîş dûçarî nařeḧetîy biken û em xebere seyd eḧmed aẍay kifrî be telẍiraf eyda be meḧmûd paşa le silêmanî.
meḧmûd paşayş letek ’usman paşada le silêmanî xeber enêrin bo ḧesen beg le ełebce ewîş leşkirî newrolî û şarezûr her ew řoje sêyed swarî letek xoyda eba bo lay meḧmûd paşa û ’usman paşa le qiřgey silêmanî egate meḧmûd paşa, ’usman paşa weqtê ke telẍirafeke ebînê ewende esef exwa û em mu’ameley la naxoş ebê, ekewê û dûçarî ’îlletî «tîfo» ebê, ke ême pêy ełêyn sê tełan. herçe swarî biney řoẍzadî û terxanî ebê ewanîş ’elaweyan ebin û lewêwe be sengawda meḧmûd paşa dêt bo qulîcanî serḧed, ḧewtised swarî řoẍzadî û terxanî ’elawey leşkirekey ekat. be hezar û dûsed swarewe eçête kerkûk muxabere letek estemûł eka, emrî řyaset û qaym meqamî bo meḧmûd paşa eden û hezar nefer ’esker bo naw caf řewane eken.
meḧmûd paşa le kerkûkewe dête pêbaz bo naw piştimałey meḧemed paşa. men’î te’zîye ekat, ełêt: te’zîye bo mirdine bo kuştin nye, te’zîyey kujraw îqdamkirdin bo ḧeqyetî û piştimałe bar eken eybene ’enebî piştî ełebce û leşkirêkî zor gewre le ’umûmî caf exene řê bo ser cwamêr bo darî kelî û bařoyî, be sê hezar û pêncised swarewe eçne serî. cwamêr ke em xebere wer’egrê letek ew fîrqe şatrîyeda fîrar eken řû be kirkûk, emanîş te’qîb eken le tawwiẍewe be şwênyana eřon bo deştî qurfe, tûşyan nabin!
hemewend û şatrî lay qerexanewe epeřnewe, leşkirî begzadey caf lay tûyl ke nuqtey kordereye epeřnewe, leşkirî begzade ke dêne qizrabat emênin, bo îsraḧetî leşkireke. lewêwe be xaneqîda dêne binkûre û eçin be şwên hemewend û şatrîda bo qesrî şîrîn. lay qesirda nizîkî penca swarî leşkirî řoẍzadî çawyan be qîsmê le swareyan ekewê, pelamaryan edenê. meḧmûd paşa dest eka be tundî beser ewana, ełê: êwe xeyałtan emeye qesir tałan biken, xeyałtan şeř nîye.
her çend hawar eken meḧmûd paşa berî leşkireke egrê û nayełê swarêkî ziřwat û egeřênewe sewzbułaqî binkûre, ke teḧqîqat eken ew swarane leşkirî hemewend û şatrî buwe, begzadekan zor le meḧmûd paşa ’aciz ebin. her ew şewe dû pyaw be qerawłî enêrne seryan le zehaw tûşyan ebin û egeřênewe bo naw leşkir. şew leşkir swar ebê û eçne seryan, letek beyanîda le zehaw eçne cêgey ewan, ke taze baryan kirduwe, be şwênyana eřon le paş nîw se’at tûşyan ebin, şeřyan ebê û eyan şikênin, řû be dałeho fîrar eken, le dałehoda dewryan egirin. biray cwamêr, derwêş aẍa, ekujrê û qadir ḧemeřeşî amozaşî ekujrê. tałanyan eken û çil kesyan lê ekujin û serî ew çil kese ebiřn û eyhêrin le ordûda teslîmî mîr ała eḧmed şemsî begî eken le şêrwane.
em şeře naw ebrê lenaw cafda be şeřî dałaho, le paş yek mang te’qîb tûşyan ebin û em şeře ebê. meḧmûd paşa û begzadekan le şêrwanewe egeřênewe bo piştimałe le ’eneb.
le leşkirî begzade ḧacî qadrî eḧmed swar, ke gewrey fîrqey miḧemed ’elî weysî mîkayełî ye û bawkî ḧesenî ḧacî qadir buwe.. zamdar ebê, îtir kesyan nakujrê emma bîst mayn û espyan lê ekujrê û be geyştinî piştimałe- piştimałe bar eken eybene berdemî pênciwên, cêy pêşûy xoyan.
miḧemed paşa ḧewt kuřî buwe: meḧmûd paşa û ’usman paşa û ḧesen beg û siłêman beg û miḧemed ’elî beg û qadir beg û fetaḧ beg. le ’umûmyan gewretir meḧmûd paşa ebê û baqîy gewreyî ’umryan be tertîbî em nûsîneye.
miḧemed paşa le ře’îse pêşuwekanî caf le hemûyan zyatir destî řoyîwe û zorîş dewłemend buwe û tîcaretêkî zor muhîmmî kirdiwe, eẍłebî serfyatî le tîcaretî xoy buwe. daymen bîst hezar ser meřî buwe û heştised maynî yelxî le seḧrada buwe, her wiłaxê ke dabêtî be swarey xoy lew yelxyane peyda buwe parey pênedawe, hemû sałê dwanze hezar teẍar gendim le dêhatî êran be pareyekî cuz’î sendûyetî, caf mukellef bûn be wiłaxî xoyan bêrnye germyan û sed û penca cût le qezay ełebce û naḧyey warmawa û naḧyey şêrwaneda bûyetî, qanzacî emaney eda be eslîḧey ew weqte bo destî swarî xisûsîy xoy û le etrafî xoyda ne ’eşîretî xoy û ne ẍeyrî tirîş kes nebuwe beramberîy bika. eger kesê bîkirdaye qabîl nebuwe serfî nezerî lêbka û ḧeqî lê nesênê.
xizir aẍay hemewend ke bawkî meḧmûd xizrî serfiwend buwe le hemewend le ḧukûmetî turk ’asî bûbû, eçête xakî êran, le małî xoyewe be’zê te’eřozî zubanî be miḧemed paşa eka. le kwêstanî êran xeberî em qisane eden be miḧemed paşa, ke ew xebere wer’egrê be hezar û ḧewtised swarewe le san eḧmed, ke mewqî’êke çwarde se’at le sinewe dûre, dêt bo ser xizir aẍa le meydan naḧyey horên û şêxan û ew weqte ew mewqî’e daxłî xakî êran buwe û dûsed swarî hemewendî lela ebê. xoy û sî û pênc kesyan ekujê.
lem new’e mu’ameleyaney zor buwe, eger hemûy binûsim zor tûlanî ebê. bem keme nîhayetim hêna, pênciwên û ełebce ke îse dû qeseben, le pêş miḧemed paşa dû dêy biçûk bûn, ew kirdinî beşar. qeyserî û ḧemam û çayxaney têda kirdin û bûn be şar û le naḧyey qeredaẍa qîsmêkî gewre dûkan û çayxaney le dêy zerdî awa dirûst kird. qełay şêrwane û letek qîsmê le qełay kanî çeqeła bînay ewn û xanûyekî zor gewreşî leser girdî bekirawa bû, be wasîtey eme ke xakî şarezûr kem dewame zor dewamî nekird û dû mizgewtîşî heye, yekê le ełebce û yekê le pênciwên. mizgewtî ełebce îsteş dewam eka û esasî tapoy eřazî û aw, ew bo begzadey danawe û herçe begzadey keyxusrew begî îste ke mewcûde, ewladî ewn, xarîcî yek dû kuřezay ewřeḧman beg nebê ke kuřî keyxusrew beg buwe.