cem’yat, mecmû’e û cera’îdî kurdî

cem’yat

ewweł cem’yetî syasîy kurd, «kurd te’alî û tereqî cem’yetî»ye û le estamołda le sałî 1908y mîladîda damezra. mu’esîsekanî, emîn ’alî begî bedirxanî, ferîq şerîf paşa, şêx ’ubeydułłazade şêx ’ebdulqadrî efendî û zaway padşah muşîr eḧmed zulkîfil paşa bû. teqrîben le ’eynî tarîxda her le estamoł, «kurd nişir mi’arf cim’îtî» te’sîsî kird û le «çinbirlî taş» mektebêkî bo te’lîmî ewladî kurd kirdewe. bełam em dû cem’yete zorî pê neçû le teřef ḧikûmetî îtîḧad û tereqîyewe leẍu kirayewe û mektebekeşî daxra, bełam cem’yetî ewweł be dizîyewe dîsanewe le kobûnewe û se’îkirdin qisûrî nekird. le sałî 1910da le estamoł «cem’yetî hîvî» le teřef telebey kurdewe te’sîs kira û ta şeřî gewre dewamî kird. le dway mutareke em cem’yete dîsanewe ko buwewe û ta teslîmbûnî estamoł be ḧikûmetî kemalîye dewamî kird.

le dway mutareke cem’yetî syasîy tirîş le estamołda teşkîlî kird û nawî «kurd îstiqlal cem’yetî» bû, ře’îsekey seyd ’ebdulqadir efendî û hemû umera û řu’esay kurdî tya daxił bû. le dway beynêk bedirxanîyekan lem cem’yete cwê bûnewe û «kurdistan teşkîlat îctima’ye cem’yetî»yan teşkîl kird. bêcge lemaneş her lem dewreda û le estamoł cem’yetêkî tir be nawî «cem’yetî qewmî kurd»ewe damezrabû. em cem’yetane ta weqtî hatnî ḧikûmetî kemalîye bo estamoł dewamyan kird û le dwayîda biław kiranewe. le paş beynêk be nawî «xoybûn»ewe cem’yetêkî tir le xarcî turkyada peya bû û ta êsta [1931y mîladî] le fe’alyetdaye.

mecmû’e û cera’îd

wekû ebînîn ewweł ẍezetey kurdî le jêr ’înwanî «kurdistan»da le estamoł û le sałî 1315y hîcrîda le teřef medḧet begî netewey bedirxan neşir kirawe. le dway nexoşkewtinî saḧêbî, em ẍezeteye le teřef ’ebdulřeḧman begî birayewe le qahîre û cinêf û fulkiston û le londereda neşir kirawe. le dway î’lanî meşrûtîyet dîsanewe le estamołda û le teřef sureya begî bedirxanîyewe dewam le ser neşrî kirawe. le nusxey ewwełyewe ta sî û yek le kitêbxaney birûsya [le ałman]da mewcûde. «mecmû’ey kurdistanî» mîsonerekanî «wirmê» cwêye.

le dway î’lanî meşrûtîyet, le teřef «cem’yetî hîvî kurd»ewe mecmû’eyekî usbû’î be ’înwanî «řojî kurd» le estamołda neşir [kira] û le dû nusxey ewwełîda řesmî selaḧeddîn û kerîm xanî zendî tya bû. em dû nusxeye le 6y ḧuzeyran û temûzî 1329 [koçî]da û le teřef ’ebdulkerîm efendî xełkî silêmanîyewe neşir kira û le paş beynêk nawî gořa û bû be «hetawî kurd» .

munewerîn û lawanî kurd le dway şeřî gewre zyatir fe’alîyetyan nwanduwe û le mîsir û estamoł û kurdistanda gelê ẍezetey tiryan neşir kirduwe û here benawbangyan mecmû’ey usbû’îy «jîn» bû ke le 1919y mîladîda le estamoł û le teřef «ḧemze memdûḧ selîm û kemal fewzî beg»ewe neşir kira. ’umdey neşryatî em ẍezeteye geyandin û pê‌selmandinî em destûre bû: kurdistan małî kurde. nusxey sî û duwemînî le cemadî ewwełî 1338y hîcrîda derçuwe.

mecmû’eyekî nîw mangîy tirîş le jêr ’înwanî «kurdistan»da le teřef bedirxanî, eḧmed ’ezîz begewe le qahîreda neşir kirawe û duwem nusxey le 5y zîlḧeccey 1335y hîcrîda derçuwe.

ewweł ẍezetey kurdî ke le silêmanîda neşir kira «pêşkewtin» bû, mangê le pêş ewweł çołkirdinî silêmanî le teřef îngilîzewe le naw çû û le paşda (2y oẍsitosî 1923) le teřef ḧacî mistefa paşawe ẍezetey «bangî kurdistan» derhênra û ta mangî kanûnî ewweł 13 nusxey lê derçuwe û îtir dewamî nekird. le dway eme ẍezetey usbû’îy «řojî kurdistan» le teřef miḧemed nûrî efendîyewe neşir kira û em ẍezeteye be gwêrey arezû û emrî ḧikûmetî şêx meḧmûd eynûsî û ta 3y martî 1923 dewamî kird û 15 nusxey derçû.

le dway eme ke şêx meḧmûd duwem car silêmanîy becê hêşt, ẍezeteyekî tirî kurdî be nawî «bangî ḧeq»ewe le sałî 1923da derçû û ta nusxey sêyem dewamî kird û le dway eme «umêdî îstiqlal» derçû, emeş ewende dewamî nekird û ẍezetey ḧewt řoje (usbû’î)y «jyanewe» le teřef ḧikûmetî silêmanîyewe derhênra (1924y mîladî). em ẍezeteye le 1926da nawekey gořî û bû be «jyan» û ta êstake [1931] bem nawewe dewam eka. le sałî 1925da saḧêbqiřanzade sałḧ zekî beg, mecmû’eyekî ḧewt řojeyî be nawî «dyarî kurdistan»ewe û be sê zimanî kurdî û ’erebî û turkî derhêna û ta 11y maysî 1926 dewamî kird û lem muddeteda şanze nusxey derçû û zorî nusxekanî teswîrî meşahîrî kurdî tya bû û beřastî here baştirînî emsalî [bû] û saḧêbî muḧteremî zor hewłî bo tekamulî eda. le ’eynî sałda (1925) ḧacî mustefa paşa «bangî kurdistan»y le beẍdada dîsanewe neşir kird û le dway dû sê nusxe îtir dewamî nekird.

le 1344y hîcrîda seyd ḧusên ḧuznî mukiryanî le řewandiz be zimanî kirmancî ẍerbî (badînanî û botanî), ẍezeteyekî be nawî «zarî kirmancî»yewe derhêna, em řojnameye ḧewt řoje bû, saḧêbe fazil û beẍîretekey be řeẍmî hemû ezyet û zererêkewe dewamî le ser kird û ta êstaş [1931] her der’eçê. em fazle behîmmete be ẍeyrî dewamkirdin le ser neşrî zarî kirmancî, le jêr enwa’î ’înwanda gelê mebaḧîsî beqîmet û nezanrawî tarîxî kurdî neşir kirduwe û bo tenwîr û teşwîqî lawanî kurdî ’êraq, hîmmet û ẍîretêkî zor gewrey serf kirduwe û eyka.