kurd ta dewrî sefewî

ḧikûmatî turkimanî asyay ẍerbî, ke řeqîb û duşminî meẍolekan bûn, le dway lenawçûnî îlxanîyekan berebere kurdistanyan xiste jêr ḧukmî xoyan, ḧikûmetî qereqoyunlû ta naweřastî kurdistan hat û ’eşa’îrî kurdî tûşî şeř û de’wayekî syasî û mezhebî kird û em ḧałeş buwe sebebî cê‌gořînêkî zor bo ehalî. fîlḧeqîqe lem dewreda bû ke kurdanî mukirî, cinûbî beḧrî wirmê ye’nî wiłatî sabłaxyan dagîr kird.

le dway lafawî musîbetî meẍol û le pêş emeda ke wiłatanî îslam bitwanin zaye’atî mał û řoḧî xoyan kemê zor telafî biken, bełay teymûrî leng řûy têkirdin. em serdare załme le dway eme ke le esfehanda le ḧeftahezar serbiřway mezłûmîn ehramêkî weḧşetî dirust kird û le dway eme ke le guzergahî xoyda lafawî xwênî hełsand û sułtan eḧmedî celayrîy le beẍda derpeřand, bo fetḧî qefqasya be ser kurdistanda řaburd, dyarbekir û cezîrey îbnî ’umerî zewt û texrîb kird û dehşetêkî bê‌manendî xiste ew nawe û wiłatî kurdistanî zor tengetaw kird. ehalî le tirsana xoyan kêşabuwe kej û kêw. ewwełen emîrî ḧekarî le qełay wanda muḧasere kird û qeła û řêgekanî tirîşî tezîyq kird û hemûy zewt kirdin.

le seferî 796y hîcrîda le dway zebit û texrîbî beẍda û tikirît, be ser mûsłida řûy kirde kurdistan û umeray kurd, wekû ḧakmî hewlêr «’elî» û ḧakmî cezîre «emîr ’îzzedîn kurdî» û ḧakmî ḧesenkêf «emîr suleyman» û ḧakmî mardîn «tahîreddîn» legeł ḧakmî mûsił û erzinda be umêdî muḧafezekirdinî wiłatekeyan çûn be pîryewe û ’erzî îta’etyan kird û bem terḧe xoyan le şeř parast û teymûr lewêwe řûy kirde ḧeleb û celaleddînî mîr înşahî kuřî be ser kurdistanewe becê hêşt. em şazadeye le ser şwênî bawkî řoyşit û zułim û kuştarêkî zorî kird, baxsûs le ḧesenkêf û dyarbekir û tor’abdînda qetił û ’amêkî zor weḧşyaney kird. em zułim û xwên‌řiştine ehalî le řoḧî xoy bêzar kird û naçar ’usyanyan kird. emîr ’îzzedînî cezîre yekê le umeray ’asîyekan bû. welḧał le seferî ewwełî teymûrda gelê eltafî le teymûr dîbû, bełam le zułmî تûûرانشاە bêzar bû û le îta’et çuwe derewe. teymûr ke emey bîst, zor řiqî hełsa û le seferî duwemîda (1401y mîladî) bo întîqam řûy kirde kurdistan û herçî awedanîyek kewte ber desî, wêranî kird û kuştarêkî xwênxoraney tya kird, le hewlêr û mûsił û cezîreda ’adeten zîřoḧî nehêşt. saḧêbî tarîxî mûsił ełê: her tenya dêyek ke nawî «erbu» bû û le tewab’î cezîre bû, be wasîtey qeşekeyanewe xelas bûn (tarîxî mûsił, lapeře 253).

emîr şerefeddînî bitlîsî bo emey ke wiłateke û hawwiłatekanî le şeřî teymûrî leng řizgar bika, çûbuwe lay û le beynî dyarbekir û mûşda tûşî bû, teymûr zor ḧurmet û ’îzzetî girt û le ber xatrî çakî exlaq û şoretî ’edałetî ke le beynî kurdayetîda heybû, le cêgey xoya hêştyewe.

ordûy teymûr lem geřaneweya le beẍdawe bo tewrêz (sałî 803y hîcrî) le řêge tûşî te’eřuzî kurdekan bû. le dway mirdinî teymûr (1405y mîladî), qereywisif emîrî qereqoyunlû ke le tirsî teymûr fîrarî kirdibu, geřayewe kurdistan û îltîcay kirde emîr şemseddînî bitlîsî û kiçekey xoy lê mare kird û be yarmetîy ew serlenwê ḧikûmetêkî damezrand û le sałî 820y hîcrîda îmaretî bitlîsî řesmen qebûł û tesdîq kird.

le sałî 824y hîcrîda ke şahřux mîrzay kuřî teymûrî leng geyşte ermînîye, emîr şemseddînî bitlîsî û melîk miḧemedî ḧakmî ḧekarî û melîk xelîlî ḧakmî ḧesenkêf, legeł emîrî xêzan û be’zê umeray kurdî tir, çûne lay û aştî û îxlasî xoyan ’erz kird. kurdanî wiłatî «xoy»yiş bem terḧe ḧereketyan kird û xoyan le şeř û zererî teymûrzade parast.

ḧikûmetî bayndorî ke «aq qoyonlû»şyan pê egut, le dway eme ke ḧikûmetî qereqoyunlûy le naw bird, le dyarbekirda be tewawî damezra û legeł milûk û umeray kurdida desî kird be şeř û hera, fîkirî em ḧikûmete berebere lenawbirdinî ḧikûmat û îmaratî kurd bû (şerefname; astîlay xanzadhay kurdistan), bo tetbîqî em syasetey, terefdarîy umeray kurdî bo xanedanî qereqoyunlûy kirdibû be behane. welḧał eme xîlafî waqî’ bû û be sebebî îxtîlafî mezhebewe beynî kurd û qereqoyunlû zor xirap bû û da’îmen le şeř û de’wada bûn. «ḧesene dirêj»yiş bo becê‌hênanî em fîkire xirapey, wekû mistewlîye ẍerîbekanî tir ḧereketî kird, ye’nî îstîfadey le nîfaq û tefreqey beynî kurd kird, lay be’zêkî girt û kirdinî be gij ewanî tirda, ye’nî be quwetî kurd desî kird be lenawbirdinî ḧikûmatî kurd; beřastî cêgey esefe ke em quwete biławey kurd, be sebebî cehil û nîfaqî, temê‌xwardû nebûbû û neyzanî ke le beła û musîbetî řaburdûy ’îbret werbigrê û beramber bem quwete ze’îf û ẍerîbe îtḧadê bika, bełkû be tewawî ’eksî eme, bû be aletêkî wişk û mutî’ be des ḧesene dirêjewe. waqî’en ebînîn ke ’eşa’îrî «çemişkezek» be îşaretî melîkî aq qoyunlû çû be gij dirawsêkanya ke hawqewmî bûn. qomandanî ḧesene dirêj ke sofî xelîl û ’erebşah nawêk bûn, be yarmetîy em ’eşa’îrî kurdewe çûn be gij ’eşa’îrî «dumlî»y «botan»da û ḧekarîyan zewt kird û her bem terḧe wiłatî cezîreş le 875y hîcrî (1470y mîladî)da des aq qoyunlû kewt û be gwêrey şerefname, «suleyman bîjen» nawêk ke qomandanî ḧesene dirêj bû, bitlîsî le emîr îbrahîm xan wergirt û nefsî em emîre bedbexteş le dwayîda le teřef kuřî ḧesene dirêj, ye’qûbewe kujra (înisqilopedyay îslam, ciłdî 2).