kurd le dewrî etabekanda

beşêkî em etabekane le kurdistan {fn|etabekanî kurdistan wekû le xwarewe nîşan dirawe, pênc ḧikûmete:

1. ertiqye (ertikye): mu’esîsekey «ertiq» ẍułamî melekşahe û lesałî 495y hîcrîda le «ḧesenkêf»da damezra. le dwayîda (sałî 502) bû be dû qoł: ḧesenkêf û mardîn; beşî ewweł le 620da û duwem le 811da le teřef ḧikûmetî qereqoyonluwewe meḧu kirayewe.

2. şahî ermen: em ḧikûmete le 583y hîcrî le teřef «sukman qutbî» ẍułamî qutbeddîn îsma’îlî selcûqî ḧakmî tewrêzewe le exlatda damezra û le 604da le teřef ḧikûmetî eyûbîyewe meḧu kirayewe.

3. zengene: le mûsłida le teřef ’îmaddedîn zengî îbnî eqsenqirî, ẍułamî melekşahewe le 521y hîcrîda damezra û zor tewesu’î kird û çend qołêkî lê peya bû:

qołî mûsił ta 660y hîcrî dewamî kird û meẍol meḧwî kirdewe.

qołî sûrye le 577y hîcrî le teřef ḧikûmetî eyûbîyewe meḧu kirayewe.

qołî sincar le 566da damezra û le 617 le teřef eyûbîyekanewe le naw bira.

qołî cizîre le 576da desî pêkird û le 645y hîcrîda eyûbîyekan le nawyan bird.

qołî hewlêr le 539da damezra û le 630da eyûbîyekan le nawyan bird.

4. etabekî erzincan: le 536da le teřef emîr «îldikiz»ewe damezra û ta 622 dewamî kird û le teřef xwarezmîyekanewe meḧu kirayewe.

5. etabekî luřistan: le 543da le teřef kurd «ebu tahîr»y qomandanî etabekî farsewe te’sîs kira û ta 827y hîcrî dewamî kird û le teřef teymûrî lengewe meḧu kirayewe. (tarîx alamim alaslamîة, ciłdî 2)} û etřafya ḧikûmetyan damezranduwe û gelê îşyan tya kirduwe, le ber eme legeł tarîxî kurd û kurdistana zor minasebetyan heye. le ḧukmidaranî em xanedane, «’îmadedîn zengî», gelê car wiłatanî kurdî zewt kirduwe û legeł kurda şeř û heray buwe. le sałî 528y hîcrîda (1134y mîladî), şarî «tanza»y ke le qeraẍî çepî awî «bohtan» bû, zewt kird û xoy bîlzat legeł «teymûr taş»y ḧakmî mardîn çûne ser dyarbekir û muddetêk muḧasereyan kird, bełam neyantiwanî zewtî ken û becêyan hêşt. her lem weqteda quwetêkî tirîşî narde ser ’eşîretî ḧemîdîye û be’zê qełay wekû ’eqir, şûş ... alxî lê zewt kirdin, sebebî em ḧereketey ’îmadedîn eme bû ke em ’eşîrete le jêr îdarey ře’îsekeyan emîr ’îsada û le muḧaserey mûsłida yarîyey xelîfey ’ebasî, «elmusterşed»yan dabû.

ḧakmî hewlêr û aşîb û ew nawe ke ebu elheyca kuřî ’ebdułła bû, çuwe mûsił lay ’îmadedîn û lewêda mayewe ta wefatî kird. le dway ebu elheyca le beynî warîsekanya şeř û de’wa hełgîrsa û ’îmadedîn emey kird be wesîley mudaxele û şarî aşîbî lê dagîr kirdin û qełakey řûxand (537y hîcrî) û lem herayeda zorî le umera û aẍayanî kurd kuşt û berebere qełakanî tirî xanedanî ebu elheycay zewt kird, mułkî ḧekarî û şaxanî zozan û cîbalî sûr û herûr û şe’ban û řebye ... alx yeke yeke hênaye jêr ḧukmî xoy (alkamil, ciłdî 11, lapeře 6). ’îmadedîn le paş beynêk «qełay calabîş»y zewt kird û le paş te’mîratêk be nawî xoyewe nawî na «’îmadye» .

’îmadedînî zengî le sałî 534y hîcrîda wiłatî şarezûrîşî le «emîr qipçaq»y kuřî erselan taş zewt kird û le 537da quwetêkî narde ser ḧekarî û qełay şabanî zewt kird û te’mîrî kirdewe û le sałî dwayîşda îrun û xêzan û se’ird û ḧîsin elduq û ḧîsin zîlqerneyn û be’zê qełay tirî dagîr kird û le dewrî mardînîş be’zê cêgey tirî girt û dûbare çuwe ser dyarbekir û muḧaserey kird.

ḧakmî «řabye» û «’eka» (= elk), mîr’elî, be arezûy xoy tab’îyetî ’îmadedînî qebûł kird û le dway beynêkî tir leşkirêkî narde ser emîr ḧîsamedîn, ke gewrey ’eşîretî başnawî û ḧakmî qełay fênk bû, bełam le weqtî muḧasereyda ’îmadedîn wefatî kird û leşkirekey geřayewe (541y hîcrî).

etabekan (ertiqye = urtukye)y dyarbekirîş gelê car legeł kurdanî ew wiłate şeř û herayan buwe (ebulfîda). xulefay ’ebasî, be’zê car bo şikandinî quwet û nifûzî turkekan wîstûyane îstîfade le kurd biken û emeşyan bîlfî’il tecrube kirduwe. le 528y hîcrîda celbî emîr ’îsay ře’îsî xeylatî ḧemîdîye le teřef xelîfe «elmusterşed»ewe mîsalêkî em syaseteye (alkamil).

ewweł damezranî ḧikûmetî eyûbîye lem sireyeda desî pêkird û le 569y hîcrîda le mîsirda be serbexoyyekî tewaw damezra û zor tewesu’î kird û le fitûḧat û muḧarebatî sułtan seḧeladdînda gelê ’eşa’îr û umeray kurd hebû. ’eşîretî ḧekarî (elhekarîye), mîhranî, ḧemîdî, zirzarî le cumley ew ’eşîretanen ke legeł sułtanda bûn (aliftiḧ alqisî fî aliftiḧ alimqidsî, lapeře 302). mîsir, sûrye, elcezîre, kurdistan û ermînîye hemû daxłî em ḧikûmete bû û dewrî şewketî, zemanî sułtan selaḧeddîne. le dwayîda bû be çend beşêkewe û beşî here bedewamî, eyûbîyey ḧesenkêfe ke ta mebadîy dewrî ’usmanî jyawe (bo tefsîlat temaşay ciłdî duwem bike).

le dway ḧikûmetî zengî le cizîrey îbnî ’umerda ḧikûmetî kurdîy «’ezîzan» peyda bû û řîwayet waye ke em xanedane netewey ḧezretî «xalîd îbnî welîd» bûn. em ḧikûmete ta dewrî ḧikûmetî «bayndorî» dewamî kird, le teřef ewanewe mweqeten le naw bira, bełam le paş beynêk dîsanewe le cezîreda peyda bûn û nîhayet le weqtî tab’îyetî kurdistan be ḧikûmetî ’usmanî, ewanîş îta’etyan kird (înisqilopedyay îslam, ciłdî 1)

le sałî 581y hîcrîda (1185y mîladî) û le dewrî xelafetî «nasrudînełła»da beynî kurd û turk têkçuwe û buwe şeřêkî mîllî, gelê tewesu’î kird û le sûrye û kurdistan û azerbaycanda dû sał dewamî kird û bo her dû la zererêkî zorî bû, le paşda be fikirêkî dînî, sułḧyan le beyna kira û bo muqabeley gawrekanî ermînîye, asûrîye, elcezîre û sûrye û qepaduqya îtḧadyan kird. bełam mucîbî esefe ke em îtḧade ewende dewamî nekird û be’zê de’way mułk, kurd û turkî dîsanewe kird be gij yeka û le dway şeř û herayekî zor, kurdekan sûrye û «kilkya» (= edene)yan çoł kird.

îbnî esîr, le ’eynî tarîxda [ełê] le beynî kurdanî dewrî mûsił û cezîreşda le ser mes’eley jin‌hênan şeřêk řûy da û bû be sebebî qîtalêkî zor û le dwayîda mucahîdeddîn qaymazî wezîrî ḧakmî mûsił kewte beynewe û řêkî xistin û herakey kujandewe (ciłdî 11, lapeře 234).

wiqû’atî tarîxîye wa nîşan eda ke qewmî kurd ’eksî eme ke legeł turkekana zû zû têk eçû, legeł dirawsêye gawrekanîda da’îmen baş řay’ebward û gelê car her dû la çakeyan bo yektirî buwe (înisqilopedyay îslam, ciłdî 2).

le dway wefatî sułtan selaḧeddîn (589y hîcrî), zengîyekan cêgey xoyan le kurdistanda qaym kird. le 607y hîcrîda kuře piçûkî erselan şahî nizîkî ’îmadedîn be nawî mułkane le nûredînî biray qełay ’eqir û şûşî send û le 615da ’îmadîyeşî bê şeř dagîr kird. ḧakmî mûsił, ke birazakey bû, quwetêkî narde serî, bełam zeferî pê nebird. ’îmadedîn le dwayîda be’zê le qełakanî ḧekarî û kwaşî zewt kird, bełam çunke mu’ameley legeł xełq çak nebû, ehalî řûyan lê wergêřa û xeberyan nard bo «bedredîn lu’lu’» naybî ḧakmî mûsił û quwetêkyan lê tełeb kird, be geyştinî em quwete qełakanî ḧekarî û zozan kewte des ḧakmî mûsił û le 609da şûş û le 612da qełay ’îmadîyeşî le des çû (alkamil, ciłdî 11).

sałî 622 bo ’êraq û cezîre zor be musîbet bû, zelzele, giranî, fertene, baran û ẍerqî, dinyay şêwand û bo mał û řoḧ zererêkî bê‌ḧedî bû. sałî dwayî, ’ela’edîn keyqubadî selcûqî, ḧukmidarî qonye, be teḧrîkî celaledînî xwarezmişah hate ser wiłatî dyarbekir û be’zê le qełakanî zewt kird û zererêkî zorî le wiłateke da (alkamil).