nayrî (Nairi)

ew qewme diř û gewreye, wekû le fesłî duwem (madey 3)da basman kird, hemû eqwamî kurdistanî temsîl kirduwe û cêgey «subarî»y be tewawî girtotewe. zor cêgey esefe ke derḧeq be tarîxî em «nayrî»yeş me’lûmatêkî dirustiman nîye. qiřałî asûrî, «tîẍlat pilayser»y ewweł, legeł bîst û sê qiřałî nayrî û çend muttefîqêkyana le deştî «melazgerd»da şeřêkî gewrey kirduwe û le menbe’î dîcleda sitûnêkî zeferî bo em şeře danawe û tefsîlatî le ser nûsîwe (înisqilopedyay îslam).

le 910 p.m.yişda leşkirî asûrî çote ser wiłatî «kutmux» û le beynî «codî» û dîcleda» şeřî legeł nayrî kirduwe û em wiłatey hênawete jêr îta’etewe. «tukultî nînîb»y duwem (890- 884 p.m)yiş dîsanewe zoryan legeł xerîk buwe.

xulase, kem qiřałî asûrî buwe ke legeł em ’eşa’îre diřey nayrîyeda kem ya zor xerîk nebûbê û emeş we nîye ke da’îmen le şikłî te’eřuzda bûbê, gelê car ’eşa’îrî kêwîy nayrî, asûrîyeyan tehdîd kirduwe û ordûy asûrî tenya bo muḧafezey memleketekey xoyan legełyana kewtote şeřewe. meselen ebînîn ke ’eşa’îrî nayrî le 743 p.m.da le şîmalî şerqîyewe řûyan kirdote wiłatî asûrî û ta naweřastî hatûn û «tîẍlat pilayser»y çwarem be hezar ḧał em ’eşa’îrey le asûrîye kirdote derewe û ta pişt şaxî codî birdûnî (tarîxî qedîmî şerqî qerîb, lapeře 462).

meşhûr «sinaxrîb»y qiřałî asûrî (705- 682 p.m)ş le 699p.m.da le dewrî şaxî codîda şeřêkî be tûlî legeł kirdûn û em seferey be «seferî pêncem» qeyd kirawe.

musteşrîqî meşhûr mîcerson le beḧsî nayrîda ełê:

«wiłatî nayrî her beşî lay jûrî zêy gewre (zabî gewre) nebû. waqî’en «tîẍlat pilayser» û eḧfadî, bew qewmey ke le menbe’î dîcle û furatda û le şîmalî «nîfatis»da ye’nî le wiłatanî «dyarbekir», «xerbut», «dêrsîm»y êstada û le şaxanî bitlîs û turusda sakin bûn, «nayrî»yan egut û em wiłataneş ew memleketeye ke le dway lenawçûnî ḧikûmetî mîdya û le ewasîtî dewrî ḧikûmetî «exmen»y farisda (401 p.m) qewmî «kurdu’en»y qeharî tya bînrawe û em qewme le ecdadî kurdî îmřo û eḧfadî «med»y meşhûrey dwênê bûn.

lew tarîxewe kurdistan wetenî be’zê eqwam buwe ke zimanêkî qedîm û netêkeławyan hebuwe, delîlî em îdî’ayeş eweye ke lew weqteda ke komełe gewrekanî eqwamî arî le cêgey qedîmyanewe řûyan kirdote wiłatanî «fars» û «mîdya» û beşêkî ewrûpa, qewmî kurdîş hate şax û kêwanî kurdistan û tya danîşt û bîlzat êmeş (îngilîz) be munasebetî qewmî qaqsonewe netewey ewane û xizmî kurdîn. qewmî kurd, xwênî legeł xwênî eqwamî tir têkeł buwe û da’îmen wekû zimanekeyan, xwênekeşyan le têkełbûn legeł xwênî ’enasrî ẍeyreda parastuwe.

le dway eme ke «med» û «parsî», ḧikûmetyan le des çû, qewmî «parsî» îta’etî quwey ḧakme ye’nî «parit»y kird, bełam qewmî «med» xoy kêşaye qeła û şaxanî û le î’tîbarî em dewrewe tarîxyan be nawî «kurdu’en» ye’nî «kurd»ewe dewamî kird.

eksenufon tûşî em qewmî «kurdu’en»e buwe û «kardoxoy»y pê gutûn û zerer û zyanêkî zorî be destyanewe kêşawe. her kesê «řec’etî dehezare»y mutała kirdibê, ezanê ke eksenufon çî be ser hatuwe. em qumandanî yonanîye qewmî «kurdu’en»y le «antî turus»da dîwe ke îmřo ême «ḧekarî» weya «kurdistanî merkezî» pê ełêyn.

eger temaşay beşî lay jûrî asyay ẍerbî bikeyn, ebînîn ke meydanî înqilabatî gewre û ’imûmî buwe, îstîla û fitûḧatî qomandane meşhûrekan, ke nawyan le tarîxî ’alemda benawbange, lem wiłateda cereyanî kirduwe û em fatḧaneş asûrî, parsî, yonanî, řomanî û ’erebî, turk û muẍul bûn û ebînîn ke qudretî muqawemetî kurd beramber bemane, le muqawemetî eqwamî tir zyatir buwe û le beynî eqwamî tirî em wiłateda her tenya qewmî kurde ke twanîwyetî beramber be hemû leşkirêk xoy řabgirê û safîyetî ziman û xwênekey muḧafeze bika. beřastî qewmî kurd, be’zê mefaxrî heye ke hîç însanêkî be’însaf natwanê teqdîrî neka».

mêcerson le ser em beḧse dewam eka û ełê:

«em deşt û kêwane lay jûrî řêgey orfe mûsił, ke le mebadîy tarîxewe nasrawe, le beynî wiłatanî şîmalî û cinûbî elcezîre (mezopotamya)da serḧedêkî syasî û tebî’î buwe û ew şaxe tarîk û berzane (meqsedî tor ’abdîne) ke nawî qedîmî «nîfat» buwe, êsta le bîrman çotewe, serçawey dîcle (tîẍrîs)e , le zemanî «tîẍlat pilayser»y qiřałî asûrîda (1100 p.m) ḧidûdî lay jûrî asûrîye bû û le piştewe wiłatî nezanrawî «nayrî» her buwe, em qiřałe gewreye da’îmen hewłî bo dagîrkirdinî eda. le dwayîda nawî wiłatî nayrî bû be «kurdu’en», ke be tewawî «kurdu’en» weya «kurd»e. lemewe tê’egeyn ke qewmî kurd, le mebadîy tarîxî ’îrqî arîda hatote em wiłate û cêgîr buwe.

ordûy qewme gewrekan, wekû yonanî, parit (eşkanî) û řoma le berdemî em kêwaneda řûyan wergêřawetewe. deştekanî cinûbî em şaxe berzane şahîdî şikan û geřanewey gelê mîlletanî şerqin, tenya asûrî twanîwyetî ke daxłî wiłatî nayrî (kurdu’en) bê ke xełkekey le meylî serbexoyîda le kurdî îmřo dwa nekewtûn. beřastî em qewme, ke be jyanî besîtî, be azayî û fikirî xo muḧafeze kirdinî meşhûre, be tewawî têkeł nebûnî legeł fatḧe gewrekanya cêy ḧîrete ... ew ḧîsse ke qewmî kurd be musteşirqîn û mu’errîxî dawe emeye: kurd teḧekkum qebûł naka, naşkênrê û le naw nabrê , ḧez le medenîyet û pêşkewtin eka, wetenekey be kes nada, ḧez le çarey ew qewmane naka ke eyanewê ḧukmî be serda biken. eyewê le şax û dołanî xoyda mîllîyet û zimanekey muḧafeze bika».