lêkołîneweyek derbarey bizûtnewey bedirxan paşa (1843 – 1847)

lew řojaneda ke bizûtnewey bedirxan paşa berpa bû, kurdistan le nêwan dû împiratoryetî çawbirsîda dabeş kirabû, împiratoryetî fars û ’usmanî. her dû layan lemêjewe leser dabeşkirdinî kurdistan le miştumiř û şeř û herada bûn. kurdistan bo herdû layan ne wekû her wiłatêkî şaxawî û xawenî sitratîcîyetêkî giring bû, bełkû wiłatêkî be pît û xawenî mîlletêkî aza û şeřkerîş bû. herdû împiratoryeteke bo ewey mîlletî kurd yek negrê, hemîşe kineyan dekird û mîrinşîn û derebege kurdekanyan dekird be gij yekda, hewłyan deda mîlletî kurd weku çon parçe parçe û dabeş kirawe be çend mîrinşînî derebegî, herwehaş bimênêtewe û lawaztir bikirên û dujminayetîy nawxo le kełkyan bixat ta qûtdanyan asantir bê û neyełn yek bigirin û leřûy yekêk ya herdû împiratoryetekeda bwestin. yekêtîy gelî kurd û peydabûnî kurdistanêkî yekgirtû newekû her kurdistanî le kîs dedan bełkû hêzêkî sêyemîşî bo dirust dekirdin ke řastewxo heřeşey le berjewendîye syasî û abûrî û supayyekanyan dekird û dwařojyanî dexsite metirsîyewe. her le sałî 1516we be pîlanî sułtan selîm û hewł û koşşî mela îdrîsî bitlîsî zorbey kurdekan û mîrinşînekanî kurd layan daye lay dewłetî ’usmanî. sułtanî ’usmanîy nawbiraw bełênî da ke ew mîrinşîne derebegîyaney kurd serbexo bin û piştawpişt bo newekanyan bimênêtewe, be mercêk serane û bacêkî sałaney kem biden, bełam le katî pêwîsta serbaz binêrin bo supay dewłetî ’usmanî. bem core bizûtnewey řizgarîxwazî kurd û mîlletî kurd lebatî ewey berew yekyetî û yek girtin biçin berew dabeş bûn û dapçiřan çûn, emeş encamêkî başî neda, řenge encamekey baş bibwaye eger yekêk lew mîrinşînekanî tirî kurdistan dagîr bika û bîxate jêr desełatî xoy û, bew core yekyetî kurd û yekgirtinî kurdistanî bihênayete dî, weku çon le dwařojêkî dûrda her bo nimûne îtałîyayekan û ełmanekan hênayane dî, bełam eme řûy neda, çunke nyaz û mebesî sułtan selîm û hemû sułtanekanî dway ew birîtî bû le lenawbirdin û qûtdanî mîrinşînekan, ca ya le řêy hêz û supay dewłetî ’usmanîyewe řastewxo, yaxud leřêy ewewe ke dûberekî û şeř û hera le nêwan mîrinşînekanî kurda dagîrsênê û herdûlayan lawaz bika û dwayî herdûkyan qût bida. le sałî 1828da sułtan meḧmûdî duwem wîstî împiratoryetî ’usmanî bibûjênêtewe û bergêkî nwêy beberda bika û mekezyet biçespênê. lem sałeda le encamî ew syasetey beramber be mîrinşînekanî kurd be kar dehat jimarî ew mîrinşînane tewaw kiz bûbû, tenya çend mîrinşînî mabûnewe ke here gewre û giringekanyan mîrinşînî baban û soran û botan bû, be serokayetîy bedirxan paşa. bedirxan paşa hestî be metirsî ew syasete kirdibû, leber ewe her le sałî 1821ewe (miḧemed emîn zikî hatnî le sałî 1821da dadenêt, bełam le lapeřeyêkî tirda dełê ew sałe řast nîye) ke kar û barî mîrinşînekey girte dest, kewte xoy. sułtan meḧmûd, bo hênane dîy amancekey hewłî da merkezyet biçespênêt, bo eme pelamarî mîrinşîne kurdekanî da, seroke kurdekanî labird û turkî le cêyan dana. ca eger dewłetî ’usmanî em karey pesend kirdibê û be şitêkî başî danabê, bełam em ḧukmî efendîyane û supakanyan belay cûtyar û gawanekanewe û bo desełatî mîrekanî botan û badînan şitêkî baş nebû. eme hestî nařezayî lay mîr û derebegekan, we lay xełkî wiłat wurûjand. mîrekan le ber ewey ew mafeyan lê sendirayewe, ke piştawpişt boyan mabuwewe, we beme le berjewendî û hestî netewayetîyan dira, mîlletîş leber ewey le encamî em kareda řastewxo kewte berdem desełatî turke diłřeqekan û barî serşanî hêndey tir qurs bû. caran le jêr destî mîrekanî xoyanda bûn ke pêwendîy ’eşîretî be yekewe deybestin û be yek ziman dedwan, bełam êsta kewtine jêr destî turkêkî bêganewe, diłřeqane deyçewsandinewe, bac û seraneyêkî bê jimarî xistibuwe seryan, emanîş berjewendîyan kewte metirsîyewe, we hestî netewayetyan wurûja. sułtan meḧmûd her bewe newesta, deywîst supayêkî behêzîş dirust bika, we bo em mebeste kewte serbaz girtin le kurdekan, emane doxekeyan ewendey tir wurûjand û berew teqanyan bird û hoyêkî gewre bûn bo řapeřînekey bedirxan paşa. mînoriskî denûsê: dagîrkirdinî kurdistan bem core nwêye, hoyêk bû bo ewey bo yekem car řapeřînêkî neteweyî be serokayetîy bedirxan biteqêtewe le sałî 1843-1846da. syasetekey sułtan meḧmûd bo çespandinî merkezyet her bo ewe nebû dewłetî ’usmanî bibûjênêtewe û bîbatewe doxî caranî, bełkû bo le nawbirdinî mîrinşînekanî kurdîş bû, her leber emeş em syasete bo mîre kurde naweřokêkî netewayetî wergirt, le ber ewey řuxsarî kurdayetî lew mîrinşîne kurdaneda ko bûbuwewe. bûnî em mîrinşînane, ew heste nîştimanperwerîyey kewtibuwe cim û coł le naw mîre kurdekan û deste û taqme huşyarekanî kurd, ew qîn û daxey lenaw dił û derûnî çînî zeḧmetkêş û cûtyarekana dijî dewłetî ’usmanî dirust kirdibû, labirdin û nemanî ew mîrinşînane û ser be kurd şořkirdinî kirdibuwe karêkî pêwîst. her lem serdeme û lem sałaneyda hêzêkî tir le dewłetî ’usmanî be giştî, we le kurdistana be taybetî çalakane serî derhênabû, ewîş gurc û gułî îngilîze empiryalîstekan bû. řûsyay qeyserî zor lemêjewe dewrî le kurdistanda dedî, we kiney le dewłetî ’usmanya dekird. bełam le seretay sedey nozdemewe, kurdistan buwe meydanî zoranbazîyêkî sext le nêwan řûsya û berîtanya û dwa be dwaşyana emrîka. pêş ewey bedirxan paşa dest be bizûtnewekey bika, be çendeha sał berîtanya destî xistibuwe kurdistanewe, mîsyonêrekanî (bi’isة dînîة) lejêr perdey biławkirdinewey ayînî dyanîda, geřoke medenî û supayyekanî be nawî geřan û pişkinînewe be her çwar quřney kurdistana geřabûn, nexşey kurdistan û ’eşretekanyan kêşabû, girnigyetî kurdistanyan çî le řûy abûrî, we çî le řûy supayî û sitratîcîyewe bo aşkira bû. împiryalîzmî berîtanya wekû řûsyay qeyserî bûnî asûrî û ermen û kildanîyan le kurdistana be taybetî kirdibuwe dardest be nyazî cê pê qaym kirdinî xoyan le împiratoryetî ’usmanîda û lût xistine naw kar û barî nawewey. le zor şwênî kurdistanda le naw ew keme neteweyî û ayînyaneda qutabxaneyan kirdibuwewe, nek be nyazî ewey mîlletêkî dwakewtû le řûy xwêndewarîyewe pêş bixen, bełkû bo çake û sûd û sitratîcîyetî dołetekanyan bû. syasetî qebe û naqoła û koneperest û řegezperestî karbedestanî dewłetî ’usmanî beramber bew kemayetîye neteweyî û ayînyane û piropagendey ayînî împiryalîstekan leřêy mîsonêrekanyanewe way kirdibû ewane řû bikene împiryalîstekan û çawyan le yarmetî û parastinyanewe bê, ca împiryalîstekan ke hemîşe çawyan lew řojewe bû împiratorîyete nexoşekey ’usmanî be lada bê û lakekey le naw xoyanda dabeş biken, řazî nedebûn, be taybetî berîtanya ke lem wiłate lawaz û bêhêzeda bizûtneweyekî řêkupêk û xawenî amancêkî nîştimanîy řewan peyda bibê, le beşêkî here giringî ew împiratorîyete wate le kurdistan le nawçey botan damudezgayêkî behêz û nwêy têda damezrê û řistekey ew bikatewe be xurî. leber eme peydabûnî mîrêkî nîştimanperwerî weku bedirxan paşa ke çawî nek her le serbexoyî mîrinşînekeyewe bû, bełkû amancî dewłetêkî kurdistanî serbexo bû firawantir le kurdistanî ’usmanî. peydabûnî mîrêkî wa û xawenî amancî wa legeł amanc û mebesî împiryalîstekana řêk nedekewt. lêreda dewłetî ’usmanî û împiryalîstekan dijî bizûtnewey řizgayxiwazî kurd be serokayetî bedirxan paşay mîrî botan yekyan degirtewe. le dewruberî sałî 1843da ew zirûfe syasîyey kurdistanî têda bû, way dekird ke bizûtnewey řizgarîy kurd le botan ko byêtewe û biteqêtewe le ber ewey behêztirîn û gewretrîn mîrinşînî ewsay kurd dirust bûbû, leber eweş mîrinşîne behêzekanî tir weku mîrinşînî řewandizî paşa kore maweyêk lewe pêş be destî dewłetî ’usmanî lenaw çûbû, mîrinşînî babanîş tewaw lawaz bûbû, ca her em zirûfaneş way kird dewłetî ’usmanî hemû hêz û twanay xoy arastey mîrinşînî botan û bizûtnewey řizgarîxwazîy kurd lewê bika. firawanîy bizûtneweke, řûdawekanî, amance nîştimanîyekanî, dest têxsitinî dewłete împiryalîstekan, emane hemû bûne hoy ewey bizûtneweke le çwarçêwey kurdistanî ’usmanî wekû řûdawêkî nawxo derbiçê û biçête çwarçêweyêkî cîhanîyewe. emeş yekem care le mêjûy kurda, meseley kurd û bizûtnewe řizgarîxwazekey qwareyêkî cîhanî werbigrê. bedirxan paşa le sałî 1821da karî mîrinşînî botanî girte dest, hemû layêk tenanet naḧezekanîşî danyan be huşyarî û dûrbînî û nîştimanperweryetîya nawe. her lew řojewe kewte kar û bekarhênanî taktîkêkî taybetî, be sûdbînîn le lawazîy dewłetî ’usmanî bo xokokirdinewe û berebere řizgarbûn le çingî. lem kareyda dûrbînyêkî pîşan da be degmen lenaw seroke kurdekanî tira buwe. hestî nîştimanî way lê nekird pele bika û be sergermî û hełeşeyî amance dûr û nizîkekanî be lenawbirdin bida. amancî kurdistanêkî serbexoy dana. bo hênane dîşî binaẍeyekî qaymî dařişt, wate bizûtnewey řizgarîxwazîy kurdî le şêweyêkî ’efewî derhêna, dûrbînîyekey way lê kird hest bewe bikat ke mîlletî kurd bo řizgarbûn û serferazî pêwîstî be dû şitî giring heye, yekemyan, yekgirtinî hoze kurdekan leser řê û şwên û le ber řûnakîy bîr û baweřêkî řûnî dyarkiraw ke serbexoyîy kurdistan bû, duwemyan, dananî damudezgayêkî dirustkirdnî çek û cibexane, we pişt bestin tenya be kurd û hêz û twanay taybetî xoy, eme cige le awiřdanewey řasteqîne le doxî zeḧmet kêşan û keme neteweyî û ayînîyekanî kurdistan. le encamî taqîkirdinewe û mêjûy gelî kurdewe ew řastîyaney bo aşkira bû. mêjûy gelî kurd ke hemîşe birîtî bû lewey hozekanî be handanî em dewłet û ew dewłet xerîkî yektir xwardin û bûne serbaz û daredestî em û ew, we nyazî sûd û çakey lay tir xwênî yektir řijandin bûn. biřwakirdin be her dułetêk û pişt pê bestinî karêk bû be aşkira derkewtibû ke hemû dewłetekan bo sûd û berjewendî xoyan amadebûn le hemû katêda kurd bifroşin û piştî tê biken. leber eme koşşêkî zorî kird bo dananî kargey çek û cibexane. be zor be xwayşit kewte yekxistin û řêkxistinî serek ’eşîret û mîre kurdekan le jêr saye û desełatî xoyda, pyawî denarde lay hemû serokêk û daway yekgirtinî lê dekirdin, we serfirazîy kurdistanî bo kirdin be diruşim, bo hênane dîy em mebese «peymanî pîrozî» le nêwan seroke kurdekana best. peymanekey be pîroz naw bird çunke amancekey ke serferazîy kuristan bû amancêkî pîroz bû . mîlletî kurd lew serdemeda le dewrî derebegîda bû, derebegîş wekû çînêk berjewendîy xoy dexate serûy berjewendîy mîllet û nîştimanewe be wişe û diruşmî pîroz nabziwê, bo em core derebeg û serokane çawtirsandin û heřeşey be kar hêna. ca em heřeşane le layêk, we syasete piř le metirsîyekey dewłetî ’usmanîş le layek, way kird emaneş la bidene lay bedirxan bem core jimareyekî zor le seroke kurdekan le dewrî ko bûnewe. her bo nimûne weku mîr nûrułłay hekarî û xan meḧmûdî mekis ke dû mîrî zor gewre bûn. ewey girîng bê eweye her serokekanî kurdistanî ’usmanî nebûn hatne naw peymanî pîrozewe, bełkû mîrî erdełanî kurdistanî êranîş hate nawyewe. hatnî mîrî erdełan her manay behêzbûn û firawanîy sinûrî bizûtnewekey nededa, bełkû naweřokêkî nwêy netewayetîşî pê bexşî, bewey kurdistan yek xake û mîlletî kurdîş yek mîllete û xawenî yek amance, ca ba dabeş û parçe parçeş bê. eme gyanêkî nwêy kird be berî bizûtnewey řizgarîxwazîy gelî kurda, we ta řadeyêkî zor le çwarçêwey nawçeyî û amancî derebegayetî derî hêna. piropagende kirdinîş bo bizûtneweke û wişyar kirdinewey mîllet tewujmêkî nwêy pê bexşî. hîç bizûtneweyek naçête naw dił û derûnî mîlletewe eger nawerokêkî komełayetî û abûrîşî nebê, lem řuweşewe bedirxan kemterxemî nekird, be pêy twana zewîy beser cûtyarekana dabeş dekird, bac û seraney serşanyanî kem kirdewe û her leber emeş bû le zor nawçekanî kurdistanewe xełkî dehatin bo nawçey botan bo karkirdin. bedirxan paşa ciłewî asayşî girte dest, be bełge baştirîn nimûney daye dest ke mîlletî kurd detwanê zor be başî xoy beřêwe berê, le hemû ew nawçe firawaney le jêr destî bedirxanda bû le kurdistan, asayş be corêk řegî dakutabû, we teşeney kirdibû, le hîç nawçeyêkî tirî dewłetî ’usmanîda be çaw nedekira. bûnî asayş le nawçekanî bedirxan bûbû be nimûne, dewtira «mindał detwanê be destî piř le zêřewe be hemû wiłatî bedirxana biřwa û netirsê». bêguman eme nek her buwe hoy ewey nawî bedirxan û bizûtnewekey pere bisênê bełkû buwe hoy eweş ewendey tir firawan bê û biřway mîlletî pê zyad bê. karêkî here giringî bedirxan ewe bû be çawêkî dostane û birayane seyrî keme neteweyye namusułmanekanî dekird û wekû asûrî û kildanî û ermenekan. barî serşanî le řûy bac û seranewe sûk kirdin bigre ew natore derebegî û koneperestaneşî leser la birdin ke lêyan bûbû be tewq. caran debuwaye dyan yan feleyêk leser wiłaxîş bibwaye bihataye xwarê eger derebegîkî kurdî bidîtaye. be çawî sûkewe seyr dekiran. bedirxan paşa emaney la bird û hawsanî beser hemuwana sepand û bigre heta hanî jin û jinxiwazîşî le nêwanî musełman û gawwirekan deda. serbestîy ayînyan hebû, ewe bû her le botanda nizîkey hefta binemałey gawur hebûn û xawenî kiłêsey taybetî xoyan bûn. lemeş giringitir le pirogramî bizûtnewekeyda bedirxan paşa danî be mafî em kemayetîyaneda na û bełênî xudmuxtarîyan dirayê dway dest xistinî serbexoyî kurdistan. eme bizûtnewekey tewaw leřûy nawerok û mirovayetîyewe berew pêşewe bird û řuxsarêkî tewaw pêşkewtûy daye û her leber emeş bû ew mîlletane le dewrî bizûtneweke ko bûnewe û bedirxanyan be serokî xoyan dana. emeş xoy le xoyda baştirîn û řastirîn bełgeye bo be diro xistinewey ew wite nařastaney le layen naḧezekanî bizûtnewekey bedirxanewe weku împiryalîstekan û karbedestanî dewłetî ’usmanî dexrane tek bizûtnewekey bedirxan bewey gwaya dizî dyanekan bê. ke bedirxan le xo amadekirdinda geyşte em řadeye dewłetî ’usmanî tewaw tirsa, wîstî be dem çewrkirdin řêbazî xebatekey bigořê bełam sernekewt. hewłî da be fiř û fêł lenawî berê, bełam bedirxan paşa le napakyetîy karbedestanî ’usmanî şarezayîy peyda kirdibû. desełatî bedirxan paşa heta dehat perey desend, nawçeyêkî firawanî kurdistanî girtewe, her le xwarûy gomî wan û řojhełatî êranewe heta dyarbekir û mûsił bedest bedirxanewe bû, ca hîç şitêk le wêzey bedirxan paşa nehat nanewey dûberekî ayînî nêwan kurd û asûryekan bû be baştirîn řêge bo lêdanî bedirxan û bizûtnewey řizgarîxwazîy kurd. be hemû cor kewtine handanî asûryekan, împiryalîstekanîş be taybetî berîtanya leřêy mîsonêre ayînîyekanyanewe be germî çûne pał dewłetî ’usmanî û kewtine handanî asûryekan ke bedirxanîş destî lêyan weşand le pêş hemuwanewe dengî nařezayyan berz kirdewe û daway lêdanî bedirxanyan kird, çunke baştirîn helyan bo hełkewt bedirxan û bizûtnewekey têda lenaw berin. lem řuwewe lazaryêv denûsê: îngilîzekan asûrîyekanyan han da û her xoşyan kewtine gileyî kirdin lay dewłetî ’usmanî û daway sizadanî bedirxanyan kird. asûrîyekan be diro û delesey împiryalîstekan hełxełetan û leřûy bedirxan paşada řast bûnewe û řazî nebûn bewey bac û seraney bidenê weku caran deyandayê. hemû bizûtneweyek le pêş hemû şitîkewe ne nawewe xoy ko dekatewe û le dujminî pak dekatewe, metirsîy dujminî nawewe hemîşe le dujminî derewe kuşnidetre. serok û karbedestanî asûrîyekanî hekarî be handanî dujminekanî herdû la ke împiryalîstekan û ’usmanîyekan bûn hełxełetan û çawyan poşî le çake û sûdî birayetî û ew dwařojey destyan dekewt eger bizûtnewekey bedirxan paşa ser bikewtaye, lemeşda hest û huşî ayînî dewrêkî bałay dî, beme xoyan xiste řîzî dujminanî bizûtnewe řizgarîxwazekey bedirxanewe, lemeşda her řeş û řûtekanyan zyanyan pê geyşit, bedirxan paşaş berengar kirdinyanî be karêkî nîştimanîy serşanî dadena, egîna hestî ayînî ew dewrey nebû. son lem řuwewe dełê: turkekan asûryekanyan han da, dwayî bedirxan paşaşyan han da tołeyan lê bisênêtewe bew mebesey le nawyan berê, egîna mîlletî kurd qet řojê le řojan xirapey dijî dyanekan nekirduwe û bigre bepêçewanewe dost û hawřê bûn. belay bedirxanewe meseleke ayîn û asûrî nebû bełgeş bo eme eweye ke çawî le dujminêk nedepoşî, kurd buwaye ya asûrî, gwaya her le seretay bizûtnewekewe be çawtirsandin û dest weşandan, ew seroke kurdaney serişkên nekird ke layan nededaye lay bizûtnewekey û serkîşîyan dekird? bełê! řaste bedirxanîş be tundî destî lê weşandin, hemû cure nakokîyêk lem babete le kurdistana be aşt bûnewe biřawetewe, bełam emcare karbedestanî dewłetî ’usmanî û împiryalîstekan agirî nakokîyekeyan xoş dekird û wazyan nedehêna û le nawewe û ledereweş piropagendeyêkî tîjî firawan dijî bedirxan paşa û bizûtnewekey kird. meseley asûrîyekanyan kird be kirasekey ’usman, bew nyazey nawî bedirxan paşa û bizûtnewey řizgarîxwazî kurd bizřênin, bigre twanîşyan řay giştî cîhanî lê řast bikenewe, pîlaneke le layen împiryalîstî berîtanyawe danrabû. berîtanya řazî nedebû serokêkî be twanay weku bedirxan bitwanêt mîlletî kurd le xoy kobkatewe û bizûtneweyekî wa řîkupêk û behêz û xawen amanc lekayeda bê, eger yek asûrî xwênî biřjaye berîtanya emey her dekird. împiryalîstî berîtanya legeł dewłetî ’usmanîda yek bû bo lenawbirdinî bizûtneweke, em kareşî be dewłetî ’usmanî sipard, bo eweş nek her kurd, bełkû dewłetî ’usmanîş ewendey tir lawaz bê û bewe bitwanê pîlanekanî le împiratoryetî ’usmanîda bibate ser. pelamardanî asûrîyekan le layen bedirxanewe bû be byanûyêk bo dewłetî ’usmanî be supayêkî zorewe hêrş bibate ser bedirxan. şan be şanî eweş řojnamekanî ewrûpa û bigre heta çend nûserêkîş kewtine nawziřandinî bedirxan paşa û bizûtnewe řizgarîxwazekey, eweta layard denûsê: karbedestanî ’usmanî dwayî twanîyan dereqetî em yaxîbuwe bên ke carehay car serkêşî le řûy dewłeta dekird. bedirxan û ’usman paşay serkirdey hêzî supay řêk kewtin û bedirxan xoy da bedestewe. karbedestanî turk pyawane bełênekey xoyan birde ser û bedirxan paşayan be destibeserî narde dûrgey kandya (şwênêke dekewête dûrgey «kirît»ewe). em sizaye gelê kemtir bû lewey leser tawanekanî hełî degirt. guman leweda nîye ke meseley asûrîyekan zyad le pêwîst zil kira û emeş tenya bo nyaz û mebesî împiryalîst û koneperistekanî dewłetî ’usmanî bû, serokekanî kurd le tirsî ewey dwařojî bizûtneweke nekewête metirsîyewe pelamarî asûrîyekan da û lemeşa kurtibînîyan kird, seroke asûrîyekanîş sawîlkane be pîlanî împiryalîstekan hełxełetan û ewanîş diłřeqîyan pîşan da, eweta yekêk le be dîl kirawekanyan ke melek îsma’îlî nawe danî bewe danawe ke bîst kurdî kuştuwe û birîndarbûnekey nebuwaye zortirîşî dekuşt. meseley asûrîyekan xiraye qewareyêkî tirewe û tewaw zil kira, egîna le řojanî řabirdû û nwêda gelêk řûdawî leme xwênawî tir řûy dawe û basîş nekirawe û gewreş nekirawe. her le seretay sedey bîstemda ke şaristanyet gelêk pêşkewtûtir bû le řojanî bizûtnewekey bedirxan keçî mîlletanî belqan ke dijî dewłetî ’usmanî hełsan kuştarêkî bêjmareyan le musułmanekan kird. bêdengîy ewrûpaş geyşte řadeyêk heta yekêk le řojnamenûsekanî berîtanya nameyêkî bo řojnameyêkî berîtanî nûsî têda dełê: eger ew dengubasî kuştarey pêm geyştuwe řast bê, we hîçî waş nîye be diroya bixatewe, em kuştarey lem sede nwêyeda be nawî gawwirîyewe dekirê, we em bêdengîyeman lem řûdawaneda hemû musułmanman lê diłgîr deka, çunke dezanin řojî xoy çîman kird katêk kurdekan yan ełbanîyekan çend gawrêkyan kuşt. bałwêzî berîtanya betundî nařezayî derbiřî û be řesmî daway le dewłetî ’usmanî kird û ferenseş lemeda piştî girt, ke lûtî bedirxan bişkênê û asûrîyekan biparêzê, bem core weku lazaryêv denûsê: «mîlletî kurdistan yekem dersyan le dest xistine nawewey dewłete ewrûpîyekanewe wergirt, we dewłetî ’usmanîş bo helêkî wa degeřa heta tawanî kurd kuştinî nexene esto, supayêkî bêjmarî narde ser bedirxan, bem core bizûtnewekey bedirxan geyîşe piley xebatî çekdar bo hênane dîy amancekanî gelî kurd, ew xebatey sê sał berdewam bû (1843 – 1847). le yekem hêrişda ’usmanîyekan şikan û bedirxan paşaş hengawêkî azayaney hełhêna û bangî serbexoyî kurdistanî da. bełam be hoy xeyanetî yezdan şêrî serkerdey hêzêkî gewrey bedirxanewe ’usmanî twanî ew řapeřîne mezne bikujênêtewe. serçawekan 1- řojnamey kurdistan, kokirdinewe û pêşekîy duktor kemał fu’ad, beẍda 1972. 2- miḧimd amîn zikî, xilasة tarîx alkird û kirdistan, tircimة miḧimd ’ilî ’unî: alqahirة 1939. 3- s.h.lungirîk. arbi’ة qirun min tarîx al’iraq aliḧdîs, tircimة ci’fir xyat, altibi’ة alsalsة, biẍdad 1962. |4- f.f.mînuriskî, alkirad – milaḧzat û antiba’at, tircimة û tiqdîm û ti’lîq aldiktur mi’ruf xiznidar: biẍdad 1968 5- m.s.lazaryêv, kurdistan û meseley kurd, mosko, 1964 (be řûsî). 6- di.şakir xisbak, alimsalة alkirdîة, biẍdad 1959. 7- bilec şêrko, alqizîة alkirdîة, alqahirة 1930. 8- n.a.xałfîn, xebat le řêy kurdistan, mosko 1963, (be řûsî). 9- arşak savrastyan, mêjûy kurd û kurdistan: gořînî le îngilîzyewe bo kurdî: ’ebdułła şałî, silêmanî 1960. 10- aldiktur ’ilî alurdî, limḧat actima’îة min tarîx al’iraq aliḧdîs c3, biẍdad 1972.