edeb

bulbulî ser çiłî ẍezelxiwanî, hawdemî diłberî mukiryanî. diłter û řûxoş û qisezane, gewherî şewçiray edîbane. kiłpe û giřey derûnî le şorî ’eşqewe kêwêkî agirîn, gime û neway zebûnî le beşqî şewqewe bilwêrêkî asnîn. serxoşî meyxaney ahengî zeřpoşan, dengixoşî neyxaney yekřengî meynoşan. xemłîwe bûkî qisey wek guł û çinûrî wextî behar, neydîwe fîkirî kes ew şêwe ẍerame ke ew eyxate kar. le xakî pakî mukiryana taqane, le bezmî edîbî şa’rana xoşxiwane. şê’rî awazêkî nihênîye deng edatewe, zewqî karebayekî xeyałîye dił řûn ekatewe!.

şa’rî berî em lalezare nawî «’ebdułła û kuřî eḧmed begî biraym begî řostem begî kuřî seyfeddîn» e. le sałî 1859y mîladî le gundî «ermenî biłaẍîCih» le «mukiryan» hatuwete dunyawe. ermenî biłaẍî gundêke kewtuwete beynî bokanCih û myandiwawCih û sayîn qełaCihwe.

eḧmed begî bawkî ’ebdułła le begzadekanî babamîrî û xawen desełatekanyan buwe. bere babekeyan xwêndewar û mîrza bûn. le temenî 8 sałîda le dêyekî xoyan ’ebdułła bo xwêndin enête lay «mela feyzułła» nawêk. qur’an û hendê kitêbî wirdełe lelay ew exwênê, lepaşa mîrzayekî bo řagîr eka derzî farsî û xet nûsîn le pêşa bew û lepaşa be kuřekey tirî «’elî beg» fêr eka.

řewştêk le kurdewarî hebuwe êsteş le zor şwên betaybetî le ladê û lelay begzadey ’eşayrekan mawetewe. ew serdeme xwêndin lebeyn dû tîreda buwe, tîreyekyan - ke pêyan witûn «mela» - emane betaybetî her xerîk ’ilûmî dînî û ew şitane ke aşna bûn be ’ilûmî ’erebîyewe wekû «asulErebî, bilaẍةErebî, mintiqErebî, filkyatErebî, sirf,Erebî niḧuErebî, tiqsîr û ḧidîsErebî». ke witrawe xwêndewar le wextî xwêda em tîreye mebest buwe. we le řastîşda heta em dewrey dwayîye lem tîreye ke lenaw çwardîwarî şiř û dûkeławî ḧucrey mizgewtî şaristan û ladêkana be jyanêkî zor sade û kułemergî bexêw ekiran, ’ulema û udeba û şa’rî zor gewre gureyan lê derçuwe; we eger ’alemî kurdî ta seretay sedey bîstem le asmanî xwêndewarîda le ’alemekanî tirewe dyar bê, estêrey geşî ew asmane tenya em tîreye bûn. ca bem bonewe hemû pyawêkî gewre û begzade le kurdewarîda şanazî bewewe kirduwe ke têkławî em tîreye bibê we be pêy desełat xoy û kuřekey fêrî ew xwêndine bikat.

em tîreye wekû em firmaneyan be destewe buwe, usûlî qezawetîşyan her be destewe bû, le munakeḧat û mubaye’at û ceřaḧda, we le karubarî ḧiqûqîda ḧakmî serbexo bûn. hemû demê koşk û dîwexanekanyan leber muřacî’în wekû pûrey heng wa buwe. bekurtî herçî muḧakîm buwe leber dest ewana buwe, her biřyarêk ewan dabêtyan serî girtuwe û le şwên meḧkemî êste bûn. tîreyekî tir hebuwe pêyan witûn: «mîrzaNava taybet», emane betaybetî destyan ekird be farsî xwêndin û řêkxistinî kaẍeznûsîn û xet xoşî, bo piştîwanî emane hendêkîşan ’erebî exwênd. em tîreye le dîwexanî pyawmaqûł û begzadekanda řa’egîran û beratyan edraye bo nûsînî kaẍez û îş û karêkî řesmî ke bibwaye legeł ḧikûmet, defterdarî miłkekanîşyan exsite esto. emane, qełemdan, sindoq, desteye kaẍez û paketyan hemû dem le dîwexan le tenîşt xoyanewe da’ena. her fermanêkî aẍe bibwaye xêra eyannûsî û eyannard. nûsînîş be qełem qamîş û merekebî řeş û lîqeyan exsite naw dwêtewe; merekeb û qełemeke lenaw qełemdana buwe. lebin dest emeşewe derzî tomar û xet xoşîşyan be mindałekanî aẍe ewt. eme mêjûyekî çonyetî xwêndewarî dewrî pêşûy kurdewarî bû, pêwîste tarîx winî neka.

ca ’ebdułła lelay ew mîrzaye ke eḧmed begî bawkî řaygirtibû, fêrî xet nûsîn û tomar xwêndin û farsî zanî ebê û le koşî nazda bexêw ekirê. be dem emewe hendê ’erebîş exwênê û aẍayetîş eka. hemû car hatuçûy bokan û sabłaxîşî pê ekirî. dewreyek le jyanî řa’ebuwêrê, le temenî bîst sałîda bawkî eynêrê bo «taranCih» bo xwêndin, wekû eygêřnewe le sałê zyatir lewê nemawetewe, bełam nazanrê nemanewekey leber çî buwe? lepaş em maweyeş hemû car hatuçûy «tewrêzCih»y kirduwe û be pêy desełatî begzadey mukirî çawî be «mosko» û «werşew» yiş kewtuwe û le her şwêne tefkîrêkî wergirtuwe.

le dewruberî 35 sałîda tûşî nexoşî lerzokî ebê, bo çarkirdinî gelê şwên esûřêtewe, le axirda eçê bo řûsya be çakbûneweyekî wextî çak ebêtewe û egeřêtewe bo wiłatî xoy. le paşa řojgar piştî têheł’eka, ew naz û nî’mete leber nesaẍî egořêtewe be cewrî zeman û naḧezî řozgar!. kołekey jyanî ebê be pizîşkî, ke le karwanekanî mosko û werşew û le taqîkirdinewey nexoşîyekey xoyda fêrî bûbû.

le sałî 1910da legeł dû begzadey mukiryan û merîwan řêy ekewête şarezûr. le awayî şanederî le mał xelîfe řeşîd naw, çend řojêk emênêtewe. be kaẍezê şi’rî xoy egeyenête tahir begî caf. lepaş emane geřawetewe bo mukiryan. ke egeřêtewe nexoşîyekey serî lê heł’edatewe û betewawî îflîc ebê. legeł emeş demar û xwênekey cirmucûlêkî way tê’ekewê be hîç şitêk çar nakirê, bewe nebê «helork - colane» yekî bo dirust eken û eçête nawyewe û hemû demê řay’ejenin; bewe tozê hêdî ebêtewe, ta le 1912 bem nexoşîyewe le temenî 53 sałîda dunya û leş û larekey «nusret xanimKes» becê dêłê û le gořistanekey «ermenî biłaẍî» da enêjrê.

’ebdułła beg wefay xoy beranber be nusret xanim becê hêna, çunke sozî ’eşqî nusret bû ke bû bihewê îflîcbûn û mirdinî, we şi’rî ’ebdułła beg bû ke cwanî nusret xanmî be tewawî kurdewarî nasand, ke çî nusret xanim ew wefaye becê nehêna. le dewrî îflîcbûnekeyda tełaqî xoy lê send û mêrdî kird be «emîrtuman» y êranî - ke ḧakmî sabłax bû -. lepaş ewîş mêrdî kird be «’elî aẍay gewirkKes» înca be seyfeddîn xanî seqiz, le seyfeddîn xan kuřî heye. ’ebdułła beg pyawêkî bała myane û esmerkar û çawřeş bû, nawçewanî pan û birokanî piř û lêk cya bûn, lûtî barîk û ser lûtî nextê hatbuwe xwarewe. simêłêkî zortir řeşî barîkî tozê dirêj û řîşî etaşî, gerdinî dirêj û nawqedî barîk bû, leşîşî zor estûr nebû. mişkî û camedaney ebest be serewe. kakołîşî hebû, zortir kewa û sełtey mîldarî leber ekird. hemû dem qełemdanêkî birincey pê bû û eykird be ber piştênekeyda. dengî nerim û şermêwin buwe, zor ziman paraw nebuwe, řewişt û xûy hêmin buwe, diłteřîyekî benawbang buwe, aşna bû lem axreda be dyanet, xwardinewe û yarî labirduwe, cigereşî exward. le ser û swarîşda tewaw buwe. ’ebdułła beg pizîşkî, wênegrî, řeng řiştin û mozîqay zor çak zanîwe. le layen «muḧemmed ’elî şay qacarKes» - ke welî’ehdî şay êran bû û le tewrêz da’enîşt - leqebî «misbaḧ aldîwanNava taybet» y dirawetê. le seretay dîwanekeya boyan nûsîwe: goya kitêbî «nixbة alḧisabErebî» le danrawî ewe, bełam eme wa nîye bełkû em kitêbe hî «misbaḧNava taybet» êke ke nawî «esedułła begî kuřî řeḧmetułła begî nazrî ’ezîz begî serdar» e. mîsbaḧ, eger gewretir şa’rêkî ẍeramî kurd nebê, yekêke le here gewrekanî ew meydane, çunke dozînewey me’nay teř û awdarî weha ke kes řêy pê nebirdibê le barî ẍeramîda derbiřînyan be wişe û ’îbaretî zêřînî ahengêř û honîneweyan be corêkî wa řêkupêk, newek şewnim bê bo řişêney diłî dił zînduwan, bełkû guławpaş bê bo geşandinewe û zîndûkirdinewey diłî diłmirduwan!, eme tenya le dest «mîsbaḧ» nebê le dest kesî tir nehatuwe!. řaste le dest kesî tir nehatuwe, çunke mîsbaḧêk ke nusret xanim nawî mukiryanî be bałay berzî newtûł nemamyewe, be leş û larî bêgerdî wek mînayewe, be çawî mest û biroy nerim û řeş û mîsk asayewe, be lêwî ał û gona û xet û xałyewe, be gifit û liftî şekirî qise û nazyewe le pişt awrîşmî řeşî zułfî xeyatey xawyewe, be lence û larêkî bêwêne perî amêzyewe wekû giznigî řoj le demdemî hetaw kutnida tîşkî zêřînî řojî řûmetî têkław be piřîşkî ’atîfeyekî me’newî bika û řûbeřûy diłî biłêsey mîsbaḧî şeyday bikatewe bo ewe bibê be bulbulî zarî ser çiłî nwaxwanî ’eşqî ẍeramî!. naçare bebê ewe ser le hîç bikatewe emîş řû bikate ew peykere le sozî kûrey derûnêkî piř coşewe biłê:

mîsbaḧêk ke ta axir henasey jyanî xoy bika be sitayşixiwanêkî heme corey yarî xoşewîstîy, dyare hemû newayekî ebê gewherêk bê. ke wa bû heł’egrê ke nawî şi’rî bika be «edeb». řaste tefkîrî ew û ’îbaratî ew hemûy edebêkî bonxoşî ’atîfe bizwêne le edebê kurdîda. êste bêyne ser ewe ke bas le hendê le şi’rekanî edebewe bikeyn lo ewe bizanîn payey em şa’reman le meydanî edebyat û belaẍetî kurdîda geyştuwete çe şwênêk û kam giłî bo xoy girtuwe?.

şi’rî edeb tenya yek perdeye, tenya yek perdey nazkî ẍeramîye û hîçî tir. edeb hîç xeyał û arezûyekî nebuwe, tenya ewe nebê ke legeł diłxiwazî hamřazya «nusret xanim» be her core edebêt boy řê kewê bikewête giřugał û qise. be pêçewaney şa’rekanî tir; ewan ba şikohî ẍeramîş seraperdey gułistanî řazandibêtnewe, her twanîwyane le lêwarî perjînekeyewe destêk bo bêstanêkî tir dirêj biken. bełam edeb her aławe be dû çawî kał û dû gonay ał û dû henarî newřesî nusret xanmida!. leber ewe dênê basî yarî diłxiwazî xoyt be edebêkî aşkira bo eka û ełê:

bełê, edeb basî yarî diłxiwazî eka, bełam eger tozê be wirdî le nuktey şi’rekanî wird bibînewe hîçman bo dernekewê, xo eweman bo der’ekewê ke edeb be hîç cor beşwên ’îbaret řêk xistinda xoy ’ezyet nedawe, ke çî legeł eweş teřî û teriçkî şi’rekanî gelê gelê le diłxiwazekey cwantir hênawete nawewe. bełkû hendê car çwardesałane leweda ke hîç wefayekî lela nîye, hendê car be zibrekî û danayî be hezaran çwardesałanî řaw kirduwe. lepaşa dênê bebê perde basê gelê şwênî nazkî eka, ke em core bê tirsîye le meydanî edebyatda le dest kem şa’rî tirî kurd hatuwe!. dîsan legeł emeşda eger me’nay belaẍet bewe lê bidrêtewe butrê ke:

«’îbaretêkî diłgîrî řewanit berçaw kewê, leber xoşî û řewanî toyş lat wa ebê ke wekû ewe etwanî biłêyt, ke çî dêyte ser witnekey pêt nakirê!» weya «piř be piřî me’nay cwane lebo wişey bê girê û qorit».

ca eger me’nay belaẍet bem core lê bidrêtewe, beřastî em me’naye betewawî çuwete qałbî şi’rekanî edebewe û edeb twanîwye derzî belaẍet biław bikatewe...

edeb lemewe ser’ekewê eçête asmanêkî beriztir, lewê be dû çawî tîjewe seyrî ’alem ẍeramî eka; seyrî ew ’aleme eka ke arezûy ademîzad ke lewêda wekû berxêkî şîrexor ke daykekey leser qersîlî taze deratûy coşî behar bileweřê, lwêç lwêç teřayî gyake bika be şîr û bîxate gwanyewe û berxeş bedłinyayî bîmjê û be demyewe car car leser gyake geme bika!. ew berxe lew şîre û lew gyaye û lew hewaye le çe kameranîyekdaye, arezuwekeş le ’alemî nefsanîda le gwanî hemû core xeyałêk emjê û ekewête hemû giřugałewe!. ca em «edeb» ey ême leber ewe hemû demarekanî le neş’eyekî řasteqîney ’eşqida şêy hełênawe be edebêkî zor aşkira û bê perde be 41 pênc xiştekîye benawbangekey dastanî xoy û yarî egêřêtewe û seretakey ekatewe û ełê:

basî serasîmeyî xoy eka, ke çon le gêjawîy xeyałata niqum buwe. înca le pênc xiştekî çwarema ełê:

pya dêt be basî ser û řûmet û cil û bergya û be basî ’etir û ’ebîrya û qise lewewe eka ke aya eme kê bêt bem core serî lê têkdawim?. le pêncey dehema ełê:

pya eřwa ke pêy biłê: min her yare dêrînekey tom û mahřuwekey carantim. înca ełê: ke nasîmewe eme kone hawřazekeme:

řaz û gileyî legeł eka û le pêncey şanzedehemda ełê:

pêy ełê: bezmim legeł bigêře, newek řezim:

le pêncey 21da ełê:

zor be cwanî basî zułf eka û be destûrî kon be mar û ’eqreb eyanguncênê û le pêncey 24da ełê:

ke em dîmene ebînê her sate ebête perwaney şwênêkî û le pêncey 31da ełê:

basî em gence eka û ełê: derbesteye, sipîye wekû bilûr, yaqûtê lenawyaye, yaqût nîye, bełam qazancî yaqûtî heye, ke laberî ẍeme û şadî û hêz ehênê.

înca be corêkî tir basî eka û le pêncey 34da ełê:

bełê, em şi’rane her çende edeb dirêjey pêdawin û pêy lê hełbiřîwin, we lat wabê ke le sinûrî edeb çuwete derewe, bełam eger be corêkî řasteqîne seyrî edeb û edebyat bikeyn, carê bêcge lewe ke her kese zewq û řewştêkî heye le şi’irda, emaney em çiłepopey berzî edebyatyan girtuwe!.

em şi’rane dû şařêgeyan girtuwe: yekem serguzeştêkî çîrokî be core baskirdin û honînewe û ’îbaret teřîyek, ke hîç şa’rêkî tir ewey le dest nehatuwe. dûhem dirustkirdnî esłî fîkireke řazandinewey be şi’ir û bew wişane ke her yeke le teřîda gewherêkin bo xoyan!.

le hemû zimanêka «edebî aşkiraNava taybet» heye, we her yeke be endazey desełat û zewq koşşî eweyan kirduwe ke lewpeřî aşkirayîyewe bê, bełam biřwa nakem to bitwanî le edebêkî řojełatî êmeda beriztir û teřtir û aşkiratir lem şi’raney edeb bidozîtewe?!.

řengibê hî wa hebêt biłêt: emaney em be kurdî pêy ełên «bê şermî», kesî tir neywîstuwe bem core bebê şermane bête meydanewe!. bełê řaste, êste lem core şitane le kurdîda ełên bê şermî, emeş leber eweye ke zor pabendî wişey «şûreyîn». bełam le zimanêkî tirda pêy nałên bê şermî, çunke ew lebatî eme dênê basî loçî quz, ya qingit bo eka! dey aya ewe bê şermî tire ya eme? ke çî mebeste řasteqînekeş lem core edebane derbiřînî fîkireyekî nazkî şa’raneye be ’îbaretî cwan û řengînî weha ke telî ’atîfe çe be wişekanî û çe be me’nake bênête soz û gudaz, ke emeş eka newek leber «xela’e» ye, bełkû leber «beda’eye» ye. ca eger çuwe diłmanewe ke me’nay edebî aşkira emeye, baweř bewe ekeyn ke ne le kurdî û ne le zimanêkî dirawsêy kurdîda hîç edebêkî aşkiray wa berz newtirawe!.

aya ebê c şa’rêkî kurd twanîbêtî be soz û ahengêkî فریشتەیییەûە, pelewer û canewer be nezmî diłkeşî şi’rî bênête sema? we be yasayekî mozîqayî her taqe wişeyek le şi’rekanî bika be diłopî fênkî şewnimî berebeyanî beharan û bîda beser çiłe çiłey gyay demar û mêşkî ademîzadda û le ḧałêkewe bebê perwa bîxate ḧałêkî tirewe?

wekû edeb lem şi’raney xwareweyda em mu’cîzeye nwanduwe û ełê:

edeb dênê le řûy şi’ûrêkî taybetî xoyewe basî memk eka û ełê:

nabê ta êste hîç şa’rêkî kurd tanîbêtî bem core sitayşî memkî kirdibê û xistibêtye qałb û teşbîhî wehawe ke newek pyaw

bełkû xawen memkîş bixate şikewe ke aya memkî ew awaye ke «edeb» basî kirduwe?

eger çawê bem lef û neşrî şi’rî edebeda bigêřî le katêka ke ełê:

aya nakewîte ser ew baweře ke biłêyt: em şi’raney em yekêke lew şi’re berzaney zimanî kurdî ke le basî belaẍe û teşbîh û lef û neşirda witrawe?.

edeb her lew dewreda ya leber bêzarî buwe le jyanî nesaẍî xoy, ya leber ewe buwe ke serdemî çak hełsenganduwe û demaryanî hênawete dest, boye ełê:

bemeda der’ekewê ke maddeperistî mîratî pêşuwe bo îmřo mawetewe!

edeb şi’rêkî heye ełê:

ême ke em şi’re exwênînewe xêra ełêyn: êcgar dûre le edeb û nizaketewe, bełam eger be çawêkî bê layengirî temaşay bikeyn, beriztir teşbîhêk ke kirabê lem şi’redaye û kes em fîkirey nekirduwe.

şi’rî edeb heta biłêyt řewan û awdare, em řêçke ẍerame û em wişane bew sadeyîye em witûnî, şa’rekanî tir ewende řêyan pê nebirduwe. legeł emeş ebê ewe bizanîn ke şi’rekanî le hendê şwêna xałî nîn le wişey dest hełbest, wekû: «çuçle, genciwer, xuler, keşmer, neqar, tenar, ferxar, pilenger û xeymeranî» ke emane zortir her şi’rekey pê řêk xistuwe, ba be kełkî ew şwêneş nehatbê!

dîwanî şi’rî berzî em şa’reman le sałî «1936» le řewandiz le çapxaney «zarî kirmancî» bo carî yekem le çap dirawe we le sałî 1939y mîladî le beẍda le çapxaney «mi’arf» bo řay dûhem le layen «bişîr mişîr» ewe le çap dirawe.

carî sêyem le layen gîwî mukiryanîyewe le sałî 1966 le çapxaney hewlêr le hewlêr le çap dirawe.

carî çwarem le layen «seydyan» le mehabad çap kirawetewe bełam sałî çapî leser nîye, wa dyare lepaş çapî sêyem be ofist çape sêyemekeye û kirdûyetî.

duktor me’rûf xeznedarîş hendê lêkołînewey le şi’rekanî edeb kirduwe le sałî 1970 le beẍda le çapxaney îrşad le çapî dawe bełam emeyan hemû dîwane çapkiraweke nîye.