kurdî turkya

eqwamî ẍeyre turkî ḧikûmetî ’usmanî, be sebebî ḧerbî ’imûmîyewe tûşî bedbextî û małwêranîyekî zor bûn. cêgekeyan gořa. birsêtî, nexoşî, îstîlay duşmin, tełebatî yek le dway yekî ḧikûmet û ordû perêşanî kirdin, zoryan lê mird û biław kiranewe. le dway ḧerbî gewreş tûşî enwa’î musîbet û małwêranî bûn. le naw emaneda kurd le hemû qewmekanî tir zyatir musîbet û perêşanî dî. le sałî 1917da ke ordûy duwemî ’usmanî tûşî birsêtî û perêşanî bû, beşî zorî kurdî etřafî dyarbekir hełgîra û nêrra bo teřefî mûsił û ḧeleb û edene. gelê lem besezmanane le ber birsêtî û serma mirdin. ewaney ke lew wexteda le mûsił bûn, ełbete dîwyane û bîstûyane ke le kołananda ḧałyan çon buwe.

bêcge lemeş le sałî 1921da be sebebî ḧadîsey «dêrsîm»ewe tûşî sergerdanîyekî tir bûn û kurdanî ewê tehcîr kiran û nîhayet le 1925da ḧadîsey meřḧûm «şêx se’îd» û le 1930da îxtîlalî îḧsan nûrî paşa řûy da û kurdanî merkezî perêşan û małwêran kird, gelêkyan kujra û beşêkî zoryan bem lawlada biław kirayewe û be şîddet syasetî tetrîkyan derḧeq tetbîq kira û dekirê.

ca le ber em eḧwałe, zor zeḧmete ke însan bitwanê biłê le fiłane cêge ewende kurd heye, bełam bo beyanî me’lûmatêk ke be dereceyek nizîk řast bê, be mecbûrî ebê muřace’etî me’lûmatî pêş ḧerbî gewre bikeyn.

muḧeřřîrî kitêbî «dwayî warîsanî xelîfe» ke musteşrîqî meşhûr «sêr mark saykis»e, lem kitêbe mu’tebereyda derḧeq be ’eşa’îrî kurdî turkya me’lûmatêkî zor baş û be tefsîlî dawe . bełam basî nifûsî kurdî ẍeyre ’eşa’îrî naka. be gwêrey xerîtekey, wa der’ekewê ke ḧidûdî kesafetî ’eşa’îrî kurdî ’usmanî, elşekird, erzeřom, erzincan, zaza, ekîn, mełatye, behsitî, bîreck, orfe, cinûbî tor’abdîn, mensebî zêy koyeye. bo qîsmî dwayîş, muḧeřřîrî «dû sał le kurdistanda» ełê: ḧidûdî kurd û ’ereb xetêkî musteqîme le beynî mesebî zabî seẍîr û mendelîda. ḧidûdî şerqîşî, be tebî’et ḧidûdî ’usmanî û êrane.

musteşrîqêkî tir, řîtêr , (lapeře 144) ełê le etřafî gomî wan (buḧeyrey wan), ermen û kurd têkeławin û ḧidûdî cinûbî kesafetî kurd le beynulnehreynda xetî «fîşxapûr samsad»e. musteşrîq tira ełê, ḧidûdî şîmalî kesafetî kurd, xetî «dîwrîk, erzeřom, qars» û «arîwan» buwe. beşêkî kurd ke le erazîy berzî erzeřomdan legeł turk û muhacrînî qefqasya (çerkes, ewset)da têkeławin.

bêcge lem mentîqe gewreye, kurd be şîmal û ẍerb û ẍerbî cinûbî em mentîqeyeda biław bûnewe û wez’yetî ’imûmîyan le xerîtey «qewmî kurd»da be dereceyek nîşan dirawe.

înisqilopedyay îslam ełê nifûsî kurdî turkya be gwêrey êstatîqî «elbultîn» ke le 1925da le mosqoda neşir kirawe, 1500000 egrêtewe. bełam wesa’îqî turk, nifûsî ’eşa’îrî seyyarî kurd be 96000 qeyd eka. be tebî’et em ’edede derḧeq be nifûsî kurdî ewê fikirêkî baş nada û hemû eyzanîn ke beşî seyyarî zor keme û řoj be řoj kemtirîş ebê, çunke wez’yetî îctîma’ye û ḧeyatye mecbûrî îskanyan eka. legeł emeşda texmîn ekirê ke řeqemî milyon û nîw seḧîḧ nebê, çunke her înisqilopedyay îslam, xoy le ciłdî çwaremya (lapeře 440) ełê nifûsî wiłatanî erzeřom, wan, bitlîs û xerbut le pêş ḧerba 2642000 kes buwe û leme 1828000y îslam bû. me’lûme ke teqrîben nifûsî wiłatî erzeřom nîwey kurde û wiłatekanî tirîş be kurd meşhûrin û cuz’îyek turkî tya bû. le ber eme mumkîne ke kurdî em pênc wiłate milyon û nîwêk kemtir nebê. be gwêrey tedqîqatî sêr mark saykis û diqtor firîç le wiłatanî tirî turkyaşda mîqdarêkî zor kurd heye.

le ḧewzey qizîl îrmaqda û le daxłî wiłatanî enqere û qonyeda ’ededî ’eşa’îrî kurd 18 û ’ededî xaney nizîkî 17000e. le daxłî wiłatî sîwas û le şerqî şarî sîwas û zazada ’eşîretî qoçgîrî heye û pênc firqey ’elaḧedeşî le beynî erzincan û zaradaye. be fîrqekanyewe 12000 małêk debin. le lîwakanî mer’eş û mełatye û le şîmal û şîmalî ẍerbî xelîcî eskenderûn 14 ’eşîret heye û ’ededî xaneyan le 12000 zyatre. le daxłî lîway orfeda ’eşîretî berazî heye ke 12 firqeye. ’ededî xaney, teqrîben 17200e. (sêr mark saykis, dwayî warîsanî xulefa, lapeře 588-572)

mecmû’î nifûsî em 58000 małe, nizîkey 300000 kesê ebê. eger nifûsî kurdî eyaletî qars û erdehanîş ’elawe bikeyn, cige le kurdanî ’êraq û sûrye, her le turkyay emřoda nifûsî kurd nabê le dû milyon kemtir bê. le kitêbe zerdekey ḧikûmetî feřanseda ke le sałî 1892y mîladîda çap kirawe, nifûsî kurdî turkya be 3012897 texmîn kirawe. cenrał zelancî y řûs nifûsî kurdî turkyay pêş ḧerbî gewre be 2800475 teqdîr kirduwe. bîlzat ḧikûmetî ’usmanî le 1914da em nifûsey (bebê nifûsî lîway zor wiłatî mûsił), be 2527840 kes texmîn kirduwe. (kurdistan beramber be turk, lapeře 46)

legeł emeşda lazme î’tiraf bikirê ke teqdîrî nifûsî kurdî turkyay îmřo zor zeḧmete, ewełen wekû qisey lê ekirê îḧsa’atî dwayî, mwafîqî metlûb nebuwe; sanyen, lem îḧsa’ateda mes’eley qewmyet û baxsûs qewmyetî kurd hêłrawetewe û be fikirêkî syasî îhmal kirawe. ca le ber em esbabe, derḧeq be mîqdarî kurdî turkya fikirêkî seḧîḧ peyda kirdin zeḧmete. le ber ew esbab û ’ewamîley ke le ewwełî em beḧseda beyanman kird, nifûsî kurdî turkya wekû pêş ḧerbî gewre nîye, be tebî’et kem botewe. meselen înisqilopedyay îslam (ciłdî 2, lapeře 226) ełê: le pêş şeřî gewreda nifûsî lîway ḧekarî, 300000 buwe, welḧał elmank cutî (1929, lapeře 1336) ełê: be gwêrey îḧsa’atî řesmîy sałî 1927 nifûsî em wiłate her 25000 nefse. «The statesman’s year-book» (1926, lapeře 1309), em nifûse be 56831 da’enê.

wiłatî bitlîs ke le pêş şeřî gewreda çwar lîwa buwe (bitlîs, mûş, si’ird, kinc) û nifûsî 398900 kes bû (înisqilopedya, ciłdî 1, lapeře 715), be gwêrey îḧsa’atî tazey nifûs em çwar lîwaye hatote ser 282576, şarî bitlîs ke le pêş ḧerbî gewreda 38000 nifûsî bû, êsta mîqdarî sekeney le 9000 kem tecawiz eka. (elminak cutî, 1929)

le dway mu’ahedey berlîn, qomîsyonêk ke ’îbaret le bîkir paşa (îngilîz), ře’îsî şûřay dewłet se’îd paşa (kurd) û mînas efendî (ermenî) bû, bo te’îynî ’ededî ehalî nêrrabû bo kurdistan. be gwêrey řaporî em qomîsyone nifûsî wiłatî dyarbekir 840000 bû û nifûsî îslamî 600000 kes bû. em wiłate teqrîben le 1310y řomîda nifûsî hatbuwe ser 482940 (te’rîx û cuẍrafyay luẍatî). nifûsî paş ḧerbî lîway dyarbekir, mardîn û me’den be gwêrey tî’dadî 1917 hatote ser 377500. (mexterey şerîf paşa ke teqdîmî qonfiransî sułḧ kira, parîs 1919). esbabî em tenezule ’ezîme le derecewey eweł tehcîr û le derecey duwemda qîtal û mesa’îbe û asarî zor fecî’ le kurdistanî merkezîda ebînrê. legeł emeşda řenge nifûsî baqîyey kurd le milyon û nîwêk gelê zyatir bê.