hoyekanî dirustibûnî zimanêkî yekgirtûy edebî

ba carê bizanîn ew hoyane çîn ke debne hewênî peydakirdinî zimanêkî yekgirtûy edebî bo gelêk û emca leber řoşnayîy ew hoyane; mêjûy zimanî kurdî şî bikeynewe: e- řêy sepandinî şêweyek beser gelêkda. bi- le xowe dirustibûnî şêweyekî edebî. c- hewłdanêkî řêkxirawî zanistaney leserxo bo hênane berhemî zimanêkî edebî.

e- řêy sepandinî şêweyek beser gelêkda

eme betaybetî bo ew gelaneye ke hêşta zimanêkî yekgirtûyan nîye, bełam qewareyekî serbexoy yekgirtûyan heye. ew ḧele bo çareserkirdinî eme; ya be corêkî dêmokiratîyane, bîruřay giştîy xełkeke werdegîrê, ta bizanrê çi şêweyekî be diłe, ya ewete karbedestan xoyan şêweyek le şêwekanî zimaneke dekene zimanî řesmî û bew řenge deysepênin beser gelekeda û bere bere debête zimanî edebîyan. em řêyeyan bo kurd dest nada. çunke ew deng wergirtine giştîye, ya ew be zor sepandiney bo cêbecê nabê, behoy nebûnî qewareyekî syasîy yekgirtuwewe. leber ewe ew řayaney lem babetewe ta êste bûn û hen; wek le sałî 1934da kongirey kurdinasekanî yekêtîy sovêt biřyarî da ke şêwey kirmancîy jûrû bikate şêweyekî řesmî bo hemû kurd ya ewey le eylûlî sałî 1959da kongirey mamostayanî kurdî ’êraq biřyarî da, bo ewey şêwey kirmancîy nêweřast (soranî) bikate şêwey řesmî le xeyał bew lawe hîçî dî nîye. çunke naçête ser, be hoy nebûnî desełatêkî syasîy nêwendîyewe ke le hemû parçekanî kurdistanda kar bika.

bi- lexowe dirustibûnî şêweyekî edebî

bi-1- çon şêweyekî edebî le xoyewe dirust debê?

hêndê car şêweyekî edebî le xoyewe; wata bê sepandinî řastewxo, dirust debê. bo emeş hêndê ho hen ke lem kareda dewr degêřn, wek: 1- ewey kitêbêkî aynîy pîroz bew şêweye binûsrêtewe. bo wêne: şêwey hozî quřeyş bû be şêwey edebîy ’erebekan; tenya leber ewey qur’an bew şêweye hate xwarewe. martîn lûter (1483-1546)y ełmanîş ke dahênerî aynzay piřotistanit û pêşeway bizûtnewey çakkirdinî aynî dyanêtî (wata katolîkî)ye; paş ewey încîlî le latînîyewe wergêřaye ser şêwey ełmanîy saksî, ke ta ew ḧele tenya le dîwexanekanî emîrkanî saksida be kar dehênra, twanîy serincî xełkêkî zor bo ew încîle řabkêşê û her bew hoyewe şêwey saksî bû be zimanî edebîy hemû ewaney emřo be ełmanî dedûn; her le ełmanya xoyewe bigre, ta degate swîsřa û nemsa û gişt layekî dî. bemeda boman derdekewê ke ayn dewrêkî mezin degêřê le dirustkirdnî zimanêkî edebîda. pêçewaney emeş her řaste. wata; ayn dîsanewe dewrêkî mezin degêřê le dûletkirdinî zimanêkî edebîda. bo wêne; siryanekan heta sedey pêncî zayînî, zimanêkî edebîy yekgirtûyan hebû. a lem sedeyeda, ajawe kewte kiłêsey dyanekanî řojhełatewe û bewe xełkeke bûn be dû beşewe û her leweşewe aynzay yaqûbî û aynzay nestûrî peyda bûn. emca wurde wurde, her laye şêwey taybetîy xoy parast û pêy nûsî û řiq û kîne û dûberekîş dewrêkî agirxoşkeraney nwand bo dûrxistinewey her dû şêweke le yektir, be corê siryanekan êste dû şêwey edebîyan heye. aryayîye konekanîş (wata hîndo’êranîye konekan) le seretawe be yek ziman deduwan û yek aynîşyan hebû. bełam paş ewey ewaney hîndistan aynî xoyan cya kirdewe û le dewruberî 3000y pêş zayînda kitêbî pîrozî «vîda»yan be şêwey saniskirît bo nûsrayewe, emca ke duway ewanîş aryayîyekanî êran; aynî zerdeştyan pesind kird û kitêbekeyan be zimanî «avêsta» biław kirdewe; ew deme zimanî aryayî bere bere bû be dû ziman: hîndî û êranî, ke heryekeşyan le serxo bû be çend zimanêkî serbexo. 2- jyandinewey edebyat be taqe şêweyekî zimanêk û le sinûrêkî yekcar firawanda; debête hoy dirustkirdnî zimanêkî edebî. bo wêne: zimanî farsîy taze lew katewe dirust buwe ke řûdekî û fîrdewsî (932?-1030) destyan be honrawe honînewe kirduwe be şêwey derî (wata şêwey jûrûy řojhełatî êran). be taybetî şanamey fîrdewsî dewrêkî karî {fi’ّal}y gêřa lem řuwewe û twanî hemû şêwe û zarawekanî dî řamał bika û cêy xoy bikatewe. 3- xizmetkirdinî zanist be tenya şêweyek, be taybetî le wiłatêkda ke zanistige û kitêbî zanistane û řojnamey zor û zebendey her be yek şêwe bibê û be şêwekanî dî neybê; debête hoy ewey ew şêweye bikate zimanêkî edebî. 4- hêndê car corî jyanî komełayetî û pêwendîy bazirganî û abûrî debne hoy dirustibûnî şêweyekî edebî. şarêkî zor gewre, ya pêtextî wiłatêk ke bibête nawçey hatuço û bazirganî û nan peydakirdin û xełk řûy tê biken, şêwey ew şare desełat peyda deka û birew destênê û le encamda debête şêweyekî edebî. serincêk lemaney serewe bideyn; be başî boman derdekewê ew hoyaney debne makî dirustkirdnî zimanêkî edebî le xoyewe, ta êste bo kurd neřexsawin.

bi-2- boçî şêweyekî edebîy kurdî lexoyewe dirust nebuwe?

1- nebûnî aynêkî kurdaney giştî heta êste le nîw kurdida aynêkî giştîy wa peyda nebuwe ke kitêbe pîrozekey be zimanî kurdî nûsrabêtewe û bûbête sermeşq bo zimanêkî yekgirtûy edebîy paşeřoj. herçende gelêk bełge hen bo ewey ke zerdeşt peyamber û dahênerî aynî mezdayesnî le nawçey madekanda (wata kurdistanî emřo) le dayk bûbê û be zimanî xełkî ew şwêneş qisey kirdibê, bełam hîç bełgeyek bo ewe nîye ke kitêbî avêsta be tewawetî be zimanî madekanî ew serdeme nûsrabêtewe, ya çend sedeyek paş mirdinî zerdeşt xoy nenûsrabêtewe, egerçî waş bawe ke gwaye «gatakan» le zimanî zerdeşt xoyewe bîstirawin. ca herçende pêwendîy zimanî avêsta û kurdîy emřo, le barî zimanewanîyewe, şitêke înkar nakirê; legeł eweşda, pyaw natwanê biłê ew zimane ke kitêbî avêstay pê nûsrawetewe; kutumit paşmawey zimanî madekan buwe. ya be witeyekî dî «kurdîy nêweřast» buwe. eweş le katêkda eger bitwanîn zimanî madekan be «kurdîy kon» û kurdîy emřoş be «kurdîy nwê» bideyne qełem. dyare em base basêkî yekcar firawan û qûłe û cêy êre nîye. bełam ewey danî pêda binrê eweye; farsekan paş madekan be maweyekî zor, aynî zerdeştyan wergirt. egerçî kurdekan xoşyan le seretawe berberekanêy aynî zerdeştyan zor kird bełam hêşta ber le farsekan bûbûne zerdeştî. farsekan le zemanî şapûrî duwemda aynî zerdeştîyan kirde aynî řesmîy dewełet. bêcge leweş destkarîkirdnî aynî zerdeştî û gořînî û qełbkirdnî bîrubaweřeke le layen farsekanewe; şitêke mêjûnûsekan û ewaney xerîkî lêkołînewey em ayne bûn, tenanet hêndê le zanakanî fars xoşyan, be aşkira danî pêda denên. herçî corê bê, aynî zerdeştî be tewawî lenêw kurdekandan neçespîbû, ke serkirdayeytîy ew ayne kewte dest farsekan û be şêweyek ke be diłî karbedestekanyan bû; xiraye řû. ke aynî îslamîş le dewruberî 639 dway zayînda hate kurdistanewe; be maweyekî kem aynî zerdeştîy le hemû kurdistan û hemû êranda le nêw bird û kitêbe pîrozekey ke qur’ane û be ’erebî nûsrawetewe, betewawî cêy avêstay girtewe. kurdekan herçende le seretawe berberekanêy em ayneşyan kird bełam le encamda û leber gelêk ho, bezorî bûne musułman û destyan kird be xizmetkirdinî aynî îslam û zimanî ’erebî. ewaney ke leser ayne konekanî kurd manewe; wek êzdîyekan, helêkî wayan bo neřexsa ke aynekeyan bikene aynêkî giştî. lêreda pêwîste biłêm ke paş lêkołîneweyekî çend sałe û wurdibûneweyekî zor, bom derkewtuwe ke aynî êzdîyekan; ne pêwendîy be «yezîdî kuřî me’awye»we heye û ne be aynî îslamewe. wata êzdîyekan musułmanî saxte nîn. herweha êzdêtî paşmawey řastewxoy aynî zerdeştîş nîye. bełku paşmawey aynî konî kurdî pêş zerdeştêtêye. bełam ewe heye; bîrubaweřî zerdeştêtî û cûlekeyetî û dyanetî û musułmanetîy têkeł buwe. legeł emeşda, em ayne lew řuwewe ke her kes le bawik û daykêkî êzdî nebê; be êzdî nadrête qełem, emca eweş ke şêwey ew peřî nihênêtî wergirtuwe le karkirdinda, bêcge leweş le nêwbirdinî kitêbekanyan û berberekanêkirdin û tefrutûnakirdinyan, řêy ewey nedawe ke dû kitêbe pîrozekeyan ke be zarawayekî têkeł le zaraway mukiryanî-sileymanî-erdełan-badînan nûsrawetewe, bibne kitêbî pîroz û binkey aynêkî giştî bo kurd û xełkî kurdistan. herçende le kurdistanda û le dewrî îslametîda gelêk bizûtnewey aynaney pêşkewtûxwazane le ser binçîney ayne konekanî kurd û be nyazî asankirdin û řêkxistinî aynî îslam, řûyan dawe; wek aynî «ehlî heq» û aynî «şebek» legeł eweşda kitêbe pîrozekanyan be kurdî nebûn û aynekeşyan neytiwanîwe be nêw hemû gelî kurdida biław bibêtewe. herweha ew pyawe aynîye gewraney ta êste lenêw kurdida hełkewtûn û binçîney terîqetyan damezranduwe, ya pêşewayîyan kirduwe; wek şêx ’ebdulqadrî geylanî (1077-1166) û mewlana xalîdî neqşibendî (1779-1826) û ḧacî kak eḧmed (1793-1887) û lem duwayyeşda se’îdî nûrsî (1873?-1960) , hîçyan neyantiwanîwe hemû gelî kurd bikene layengîrî xoyan û herweha hîçyan kitêbêkî pîrozyan sebaret be terîqet ya bîrubaweřî xoyan be kurdî becê nehêştuwe. bemaney sereweda boman řûn debêtewe ke ayn lenêw kurdida hîç core dewrêkî binçîneyî negêřawe bo dirustkirdnî zimanî edebî. 2- nebûnî edebyatêkî firawan be tenya şêweyekî kurdî egerçî kurd ta êste dewłetêkî nêwendîy yekgirtûy nebuwe ke piştî şêweyek le şêwekan bigrê û edebyat bew şêweye zor bikat, bełam le řaburdûda çend emaretêkî serbexo hatne kayewe ke edebyatî kurdî têyanda perey senduwe. ca leber ewey emane çend emaretêkî cya cya bûn û tenya yek emaretî yekgirtû le kayeda nebû; dyare le her emaretêkda edebyat be şêweyekî dî geşey kirduwe. bo wêne: le emaretî botanda be zaraway cizîre û le emaretî babanda û be zaraway sileymanî û le emaretî erdełanda be zaraway hewramî (goranî). şêwey goranî; lepaş dirustkirdnî şarî sileymanî û behêzbûnî emaretî baban; wurde wurde birewî nema û zaraway sileymanî cêy pê leq kird. bełam ne zaraway cizîre karî kirde ser danîştiwanî nêweřast û xwarûy kurdistan û ne zaraway sileymanî karî kirde ser danîştiwanî jûrûy kurdistan. be giştî çunke edebyatî kurdî le herdû emaretekeda le sinûrêkî firawanda nebû û řêy biławbûneweşî benêw xełkekey emaretekey dîda asan nebû. emca be taybetî ew deme çap û çapemenî nebû, xwêndewarîş yekcar kem dest dekewtin; leber ewe le kurtî bîbřînewe: ne xełkî xwarûy kurdistan tam û çêjî berhemî honrawekanî melay cizîrî û eḧmedî xanî û feqê teyran û ’elî ḧerîrî û melay bateyî kird, ya nûsînekanî ’elî teřemaxî û mela meḧmûdî bayezîdî berçaw kewt, ne xełkî jûrûy kurdistanîş tamî honrawekanî nalî û kurdî û tałebanî û koyîyan kird. leber ewe edebyatîş hîç dewrêkî negêřa le sepandin û çespandinî şêweyek le şêwekanda. 3- nebûnî xwêndinge û zanistige û řojnamey kurdî ewey le hemuwan aşkiraye eweye ke le kurdistanda hîç katêk zanistige û qutabxaney kurdî ta paş cengî cîhanîy yekem nebuwe. kitêbî zanistî û řojnamey zor û zebendey wa ke xizmetî şêweyek le şêwekan bika û biławîbkatewe; ne ew kate hebuwe û ne êsteş. bełê le kurdistanda qutabxane û xwêndingey aynî buwe û heye, bełam ew xwêndingeyane bo xizmetî ziman û edebyatî kurdî nebûn û nîn. herçende ew derzaney le mizgewtekanda xwênirdirawin; be kurdî lêkdirawnetewe, bełam eme tenya bo têgeyandin buwe, nek bo xizmetî zimanî kurdî. leber ewe her mamostaye; ew kurdîyey bekarhênawe ke lemałewe qisey pêkirduwe. ewta ’elî teřemaxî destûrî zimanî ’erebî be kirmancîy jûrû nûsîwetewe; bo ewey şagirdekanî baştir ’erebî fêr bibin . şêx marfî nodê (1753-1838) ş wek xoy danî pêda denê; ferhengokî ’erebî-kurdî «eḧmedî» —ke be zaraway sileymanîye— boye nûsîwetewe ke eḧmedî kuřî be hasanî fêrî zimanî ’erebî bibê . leber emane hemûy; qutabxane û xwêndingekanî kurdistan dewryan nebuwe le dirustkirdnî zimanî edebîy kurdîda. 4- nalebarîy jînî komełayetî jînî komełayetî; betaybetî pêwendîy bazirganî û abûrî, hîç katêk le řaddeyekda nebuwe ke le kurdistanda şarî gewrey wa bibê bibne nawçey pîşesazî û bazirganî, ya pêtextî hemû layekî wiłateke. ta êsteş kurd şarî gewrey le corî nêwbiraw nîye. hatuço le beynî parçekanî kurdistanda pêş cengî cîhanîy yekem zor kem buwe; be hoy nebûnî ew pêwendîye bazirganîye behêze û sextî û na’emînîy řêwe. dyare paş cengî cîhanîy yekemîş, wata dabeşkirdinewey kurdistan bem corey emřoy; ew hatuçokirdine be şêweyekî řesmî lelayen dewłete dabeşkerekanewe řêy lê gîrawe. bemaney sereweda boman derkewt; ew hoyaney ke wa le şêweyek deken le xoyewe û leserxo bibête zimanêkî edebî, be dirêjayîy mêjû bo kurd hełnekewtûn.

c- hewłdanêkî řêkxirawî zanistaney leserxo bo berhemhênanî zimanêkî edebî

em řêye ew gelane deygirin ke herdû řêy baskirawî pêşûyan bo dest nada. be bîruřay min emeyan baştirîn û tenya řêye ke kurd bitwanê pêyda biřwa lem bareyewe. wata ême debê şêweyekî edebî bo xoman dirust bikeyn. bełam aya dirustkirdnî em şêweye le kwêwe dest pê bika û kî destî pê bika û çon dest pê bikirê; ewe pêwîstî be şîkirdinewe û leser řoyştin heye.